 | |||
| Data i miejsce urodzenia | 13 listopada 1846 | ||
|---|---|---|---|
| Data i miejsce śmierci | 9 października 1896 | ||
| Zawód, zajęcie | podróżnik, etnograf | ||
| Alma Mater | |||
| |||
Jan Stanisław Kubary (ur.13 listopada1846 wWarszawie, zm.9 października1896 na wyspie Ponape[1]) –polski podróżnik ietnograf, badaczOceanii[1].
Urodzony 13 listopada 1846 roku w Warszawie, o jego pochodzeniu jest niewiele informacji. Uczęszczał do warszawskiego gimnazjum, a następnie studiował medycynę wSzkole Głównej, ale nie ukończył studiów[2]. Wcześnie stracił ojca[potrzebny przypis]. Jako uczeń gimnazjum wstąpił do tajnej organizacji spiskowej. Brał czynny udział wpowstaniu styczniowym, walcząc w oddziale działającym naKurpiach, po czym zdezerterował i wyjechał do Prus[2].
W zamian za prawo powrotu do ojczyzny zdecydował się na współpracę z Kancelarią Tajną Zarządu Generał-Policmajstra, brał udział w organizowaniu głośnej prowokacji z fikcyjnym „Rządem Narodowym”. Próbując przerwać współpracę ostrzegł rewolucjonistów, został aresztowany i skazany na zesłanie. Za cenę ponownej współpracy z carską policją pozostał jednak w Warszawie. Studiowałmedycynę wSzkole Głównej.
Nie mogąc poradzić sobie z przeszłością, w 1868 roku uciekł z Warszawy[2] i pieszo dotarł doBerlina. W liście pożegnalnym do matki[3] napisał: „Najdroższa Matko! Jak ten list czytać będziesz, będę już za granicą. Jadę, jeżeli mam nie zginąć – tutaj byś prędzej moją śmierć widziała niż dobre rozwiązanie (...) całe moje życie, licząc od roku 1863, było tylko boleścią”[4].
Po przybyciu do Niemiec początkowo imał się prac dorywczych, aż skontaktował się z Johanem Cesarem Godeffroyem. W efekcie podpisał umowę z Domem Handlowym Godeffroyów wHamburgu i 1 maja 1869 roku wsiadł na statek[2]Wandrahm, by wyruszyć doOceanii. Jego celem było zbieranie eksponatów dlaMuzeum Historii Naturalnej Godeffroya(inne języki). W październikuWandrahm dotarł do portuApia na wyspieUpolu w archipelaguSamoa. Po krótkim pobycie w faktorii swego chlebodawcy przeniósł się na sąsiednią wyspęSavaiʻi i tam zaczął przygotowywać się do zbierania eksponatów. Początki były bardzo trudne, bowiem Kubary nie posiadał odpowiedniego wykształcenia, ani doświadczenia.
Po kilku miesiącach wśród Samoańczyków zorientował się, że życie tubylców, mimo pozorów, wcale nie było rajem. Tak pisał o tym do warszawskiego „Wędrowca”: „W spokojnych, palmami pokrytych siołach krajowców usadowili się misjonarze, by ich nauczać, a w ślad za nimi zbiegi z Botany-Bay i Norfolk[5], by ich demoralizować. Od roku 1830 datuje się cały szereg usiłowań, by Samoańczyków cywilizować, w rzeczywistości zaś tu się poczyna najazd gniotący zepsuciem i demoralizacją tę tak błogą przedtem krainę (...) karykatura cywilizacji”[6].
Po zwiedzeniuFidżi iTonga udał się naWyspy Marshalla, gdzie zapoczątkował badaniaMikronezji. Czteromiesięczny pobyt na wyspieEbon zaowocował krótką monografią geograficzno-etnograficzno-zoologiczną dla „Journal des Museum Godeffroy”. Monografia zawierała mapy, opisy wyglądu i życia mieszkańców, ich obyczajów, wierzeń, umiejętności żeglarskich. Co najważniejsze jednak, Kubary dołączył do pracy słowniczekjęzyka ebońskiego, wysoko oceniony przez specjalistów.
Drugi etap podróży po Mikronezji odbył Kubary we wrześniu 1870 roku, docierając nabryguZuzanna do wyspyYap. Tam zajął się życiem mieszkańców. Opisał szczegółowo feudalne stosunki, a także osobliwą instytucję, rodzaj męskiego klubu zwanegofalu. W klubie takim przebywały dziewczęta zwanemespil, czylifaworytki. Uprowadzone z domów rodzinnych (najczęściej za ich zgodą) stanowiły własność „klubowiczów”. Pobyt wfalu nie podważał dobrego imienia dziewcząt, przeciwnie, podnosił ich prestiż[7].
Drugą osobliwością Yap, która zadziwiła Kubarego tak jak poprzednich i późniejszych podróżników były kamienne pieniądze, sprowadzane z narażeniem życia zPonape. Pieniądze takie, często ponad metrowej średnicy, zatknięte w ziemię przed domami Yapańczyków, świadczyły o zasobności właścicieli.
Z Yap Kubary udał się na wyspy archipelaguPalau, gdzie spędził kilka miesięcy i zdobył sobie przyjaźń krajowców, których leczył podczas epidemii grypy. Wreszcie, w maju 1874 roku, Kubary wyruszył w drogę powrotną do Europy. Wiózł ze sobą ponad sto skrzyń drogocennych eksponatów dla hamburskiego muzeum, aleszkunerAlfred poszedł na dno u brzegów atoluJaluit, a wraz z nim zginęła większość bezcennych zbiorów. W ciągu kilku tygodni na Jaluit udało się Kubaremu zebrać pewną liczbę okazów. Zapakował je w 26 skrzyń i wysłał z Samoa do Niemiec. Sam – przezNową Zelandię iAustralię (gdzie otrzymał obywatelstwo brytyjskie) – dotarł w końcu maja 1875 roku do Hamburga, gorąco witany przez pracowników muzeum Godeffroya.
Chlebodawca wyjednał dlań zezwolenie władz rosyjskich na odwiedzenie w Warszawie matki, której nie widział siedem lat. Zawiózł jej zbiór ptactwa z Samoa i Fidżi. W lipcu 1875 roku został zaproszony doLwowa na II Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich. Przedstawił tam sprawozdanie ze swych podróży, co zostało owacyjnie przyjęte przez zebranych[8].
W końcu września tegoż roku, po zawarciu nowego 5-letniego kontraktu, Kubary powrócił na Morza Południowe. Tym razem celem podróży była Ponape, gdzie nabył posiadłość, założył ogród warzywny i plantację. Zbudował dom i ożenił się. Wybranką była Anna Yelliot, córka misjonarza-metodysty i tubylczej córki wodza. W latach 1877–1878 prowadził badania wyspyTruk, ale w roku 1879 Godeffroy zbankrutował i zerwał kontrakt. Kubary znalazł się bez środków do życia. Próbował nawiązać kontakty z innymi muzeami, ale bezskutecznie. W poszukiwaniu jakiegokolwiek zajęcia w roku 1882 wyprawił się nawet doJaponii, gdzie pracował m.in. wJokohamie iTokio.
Pod koniec życia otrzymał jeszcze jeden cios: jego plantacja została zrujnowana podczas powstania krajowców, a nowi władcy wyspy zakwestionowali jego prawo własności. Zapadł na zdrowiu, przebywał czas jakiś w szpitalu wManili, po czym wrócił na Ponape. Tam, 9 października 1896 roku, wyszedł z domu i już nie wrócił. Znaleziono go martwego, siedzącego pod drzewem. Są trzy wersje jego śmierci: atak serca, samobójstwo, morderstwo[9].
Wśród Papuasów spędził prawie 28 lat. Był pierwszym białym człowiekiem na wielu spośród wysp Oceanii. Zebrał wiele okazów, przekazanych później domuzeów europejskich. Szczegółowo opracował wszystkie najważniejszearchipelagiOceanu Spokojnego. Dokonał wielu odkryć przyrodniczych iarcheologicznych oraz sporządził mapy tych terenów.
Upamiętnia go pomnik postawiony w 1901 roku na wyspie Ponape przez komitet honorowy zawiązany składający się głównie z uczonych niemieckich. W 1910 roku wybuchło na Ponape nieudane powstanie antyniemieckie, którego nieznany z imienia przywódca przyjął pseudonim Kubary[2].
Żonaty z Anną Yelliot, córką anglikańskiego misjonarza i kobiety pochodzącej z Ponape. Para miała syna Bertrama (zmarłego w dzieciństwie) i córkę Izabelę (zm. 1960)[2].
Opublikował między innymi:Uwagi etnograficzne o Wyspach Karolińskich z przyległościami (1885),Uwagi etnograficzne o Archipelagu Karolińskim iWyspy Nukuoro (1896), a także, w roku 1886, pracę o tatuażach polinezyjskich:Das Tätowieren in Mikronesien, speziell auf den Carolinen.
W języku polskim opublikowano dwie książki Kubarego (Obrządki pogrzebowe Pelauczyków: doczynek etnograficzny, Warszawa 1885[10] iWyspy ciepłych mórz: Jana Stanisława Kubarego notaty z podróży po Mikronezji, Warszawa 1997). Kubary publikował także artykułyWędrowcu,Tygodniku Ilustrowanym,Ateneum, iWszechświecie[2].
Jego imieniem nazwanoGórę Kubarego wpasmie Finisterre naNowej Gwinei (niem.Kubary-Berg) iWyspę Kubarego w atoluAilinglapalap warchipelagu Marshalla[11], a także kilka gatunków ptaków, m.in.wronę mariańską (Corvus kubaryi),wachlarzówkę łuskowaną (Rhipidura kubaryi)[2] iwyspiarka karolińskiego(inne języki) (Gallicolumba kubaryi). Ponadto przypuszczalniewymarłakokoszka pacyficzna(inne języki) (Gallinula pacifica) została po raz pierwszy odnotowana przez Kubarego naSamoa w 1869. Dwa lata później opisali ją naukowoGustav Hartlaub iOtto Finsch.
