| Data i miejsce urodzenia | 15 listopada 1930 | ||
|---|---|---|---|
| Data i miejsce śmierci | 19 kwietnia 2009 | ||
| Język | angielski | ||
| Dziedzina sztuki | |||
| Ważne dzieła | |||
| |||
J.G. Ballard, właśc.James Graham Ballard[1] (ur.15 listopada1930 wSzanghaju, zm.19 kwietnia2009 wLondynie[2]) –brytyjskipowieściopisarz,nowelista ieseista. Do najlepiej znanych jego dzieł należy kontrowersyjna powieśćKraksa (Crash) orazautobiograficznaImperium słońca (Empire of the Sun); obie zostały zekranizowane.
Ojciec Ballarda zatrudniony jakochemik w firmietekstylnej wManchester, awansował na stanowiska prezesa i dyrektora kierowniczego jej oddziału wSzanghaju. Ballard spędził więc wczesne dzieciństwo na tzw. „osiedlu międzynarodowym” w Szanghaju (Shanghai International Settlement),eksterytorialnym obszarze zdominowanym przez wpływyamerykańskie. Uczęszczał tam do szkoły katedralnej działającej przy anglikańskimkościele Świętej Trójcy. Po wybuchuII wojny chińsko-japońskiej w 1937 roku, rodzina Ballarda zmuszona została do czasowego opuszczenia swego podmiejskiego domu i przeniesienia się do centrum Szanghaju, aby schronić się przed bombardowaniami ze strony wojsk chińskich i japońskich.
Po ataku naPearl Harbor, Japończycy rozpoczęli internowanie cudzoziemców z „międzynarodowej osady”. Latem 1942 internowano Ballarda wraz z rodzicami i młodszą siostrą w obozie Lunghua Civilian Assembly Center, gdzie spędził trzy lata, aż do końcaII wojny światowej. Doświadczenia te posłużyły później za kanwę autobiograficznej powieściImperium słońca, pisanej jednak ze sporą doząlicentia poetica (np. w powieści nie pojawiają się postacie rodziców bohatera).
Faktem, iż Ballard wystawiony był na okropności wojny w tak młodym wieku, kiedy formowała się jego wrażliwość, często tłumaczy się apokaliptyczny, pełen przemocy charakter znacznej części jego twórczości[3][4].Martin Amis napisał, żeImperium słońca „obrazuje to, co go [Ballarda] ukształtowało”[5] Jednakże sam Ballard mówi o swych doświadczeniach w mniej kategoryczny sposób: „Nie sądzę, żeby ktoś mógł zaznać wojny i żeby nie zmieniła się przy tym na zawsze jego percepcja świata. Krzepiąca sceniczna dekoracja, jaką zapewnia nam codzienna podmiejska rzeczywistość zachodu, zostaje rozdarta, widać pokryte strzępami rusztowanie, potem dostrzegamy ukrytą prawdę, a to może być przerażającym doświadczeniem.” (Livingstone 1996) Ale też: „Mam – nie powiem, że szczęśliwe – nie nieprzyjemne wspomnienia z obozu. [...] Pamiętam mnóstwo powtarzających się przypadków pospolitej brutalności i pobić, ale jednocześnie my, dzieci, bawiliśmy się stale w setki zabaw!” (Pringle 1982)
W 1946 roku, po zakończeniu wojny, Ballard przybył do Anglii z matką i siostrą. Zamieszkali wWest Country niedalekoPlymouth, a Ballard uczęszczał do Leys School wCambridge. Po paru latach matka i siostra wróciły do Chin, dołączając do ojca, a Ballard mieszkał bądź u dziadków, bądź w internacie. W 1949 roku rozpoczął studia medyczne w King’s College wCambridge z zamiarem zostaniapsychiatrą.
Na uniwersytecie Ballard pisywaławangardowe teksty mocno inspirowanepsychoanalizą i malarstwemsurrealistycznym. W tym czasie pragnął zostać pisarzem, ale i pogodzić to z pracą w charakterze lekarza. W maju 1951 roku, kiedy był studentem drugiego roku, jego opowiadanie pt.The Violent Noon wygrało konkurs i zostało opublikowane w studenckim czasopiśmie „Varsity”.
Zachęcony tą publikacją i zdawszy sobie sprawę, żemedycyna kliniczna nie pozostawi mu czasu na pisanie, Ballard porzucił studia medyczne i w 1952 roku przeniósł się naUniwersytet Londyński, aby tam studiowaćliteraturę angielską. Jednak studiował tylko do końca roku, następnie rozpoczął pracę w agencji reklamowej w charakterzecopywritera, a potem sprzedawał encyklopedie. Cały czas tworzył krótkie teksty literackie, ale nie udawało mu się ich opublikować.
W 1953 roku Ballard wstąpił doRAF-u i wysłany został do lotniczej bazy szkoleniowejRCAF wMoose Jaw w prowincjiSaskatchewan wKanadzie. Tam odkrył literaturęfantastycznonaukową czytując amerykańskie czasopisma fantastyczne. Będąc w RAF-ie napisał swe pierwsze opowiadanie fantastycznonaukowe pt.Passport to Eternity (Paszport do wieczności), będące pastiszem i niejako podsumowaniem przeczytanej przezeń amerykańskiej fantastyki naukowej.
Ballard skończył służbę w RAF po dwóch latach, w 1954 roku, i powrócił do Anglii. W 1955 ożenił się z Helen Mary Matthews i osiedlił się wChiswick. Pierwsze z trojga dzieci Ballarda urodziło się w 1956 roku, a w tym samym roku opublikowane zostało też jego pierwsze opowiadanie fantastycznonaukowePrima Belladonna – wydrukowano je w grudniowym numerze magazynu „New Worlds”. Redaktor tego magazynu,Edward J. Carnell, miał później pozostać ważnym orędownikiem twórczości Ballarda i opublikować prawie wszystkie jego wczesne opowiadania.
Od 1957 roku Ballard pracował jako zastępca redaktora w czasopiśmie naukowym „Chemistry and Industry”. Zainteresowanie sztuką sprawiło, że zaangażował się w wyłaniający się wtedy ruchpop-art, a pod koniec lat 50. wystawił kilkakolaży obrazujących jego idee dotyczące nowego rodzaju powieści. Awangardowe inklinacje Ballarda niezbyt przystawały do głównego nurtu fantastyki naukowej lat 50., który zajmował stanowisko uważane przez pisarza zafilisterskie. Krótkie uczestnictwo w londyńskimScience Fiction Convention w 1957 roku rozczarowało i zniechęciło Ballarda do pisania – przez cały rok nie stworzył żadnego opowiadania.
W 1960 roku Ballard przeniósł się z rodziną doShepperton podLondynem. Gdy okazało się, że dojazdy do pracy nie pozostawiają mu czasu na tworzenie, zdecydował się poświęcić się wyłącznie pisarstwu. Jego pierwsza powieść,The Wind from Nowhere nie była w zamierzeniach „poważną powieścią” – napisał ją podczas dwutygodniowego urlopu, aby „zaczepić się” na rynku jako profesjonalny pisarz. Kiedy w styczniu 1962 roku została opublikowana, zrezygnował z pracy redaktorskiej w „Chemistry and Industry” i odtąd utrzymywał siebie i rodzinę z pisania.
Nieco później tego samego roku opublikowana została druga powieść Ballarda,Zatopiony świat (The Drowned World), która ugruntowała jego pozycję jako jednego z ciekawszych twórców związanych z nurtem nowej fali fantastyki naukowej. Zaczęto publikować zbiory jego opowiadań, a Ballard dostarczał ich coraz więcej. Był niezwykle produktywny, a tworzony przezeń materiał coraz bardziej wykraczał poza granice gatunkowe fantastyki naukowej, na przykład w opowiadaniuThe Terminal Beach.
Gdy w 1964 roku zmarła na zapalenie płuc żona Ballarda, Mary, na jego barkach spoczęło wychowanie trojga dzieci. Wątki dotyczące tego wydarzenia zawiera powieść autobiograficznaThe Kindness of Women. Po tym głębokim szoku Ballard zaczyna w 1965 roku tworzyć opowiadania, z których powstanie później zbiórThe Atrocity Exhibition, jednocześnie wciąż pisząc opowiadania z gatunku fantastyki naukowej.
Wydana w 1969 powieśćThe Atrocity Exhibition wzbudziła spore kontrowersje – oskarżono ją o obsceniczność i jej amerykański wydawca,Doubleday, musiał zniszczyć prawie cały nakład zanim w ogóle doszło do dystrybucji. Jednocześnie było to przełomowe dzieło w karierze literackiej Ballarda. Zekranizowane w 2000 roku przez Jonathana Weissa[6], stanowi jedno z istotniejszych jego dokonań.
W 1970 roku Ballard zorganizował w galerii New Arts Laboratory wystawę rozbitych samochodów pod tytułem „Crashed Cars” nawiązując do jednego z rozdziałówThe Atrocity Exhibition zatytułowanegoCrash! (Kraksa!). W obu Ballard próbował analizowaćseksualny potencjał wiążący się z sytuacjąwypadku samochodowego. Ten sam temat znalazł później kulminację w powieści z 1973 roku również zatytułowanejCrash.
Główny bohater powieściCrash nazywa się James Ballard i mieszka w Shepperton – na tym kończą się jednak wątki autobiograficzne w utworze. Zainteresowanie związkami między autorem a jego bohaterem wzrosło, gdy pisarz ucierpiał w wyniku poważnego wypadku samochodowego (czy jak chcą niektórzy „wypadku”), wkrótce po ukończeniu powieści. Niezależnie od swych związków z rzeczywistością,Crash okazała się równie kontrowersyjna jakThe Atrocity Exhibition, szczególnie po ukazaniu się w 1996 roku jej wersji filmowej w reżyseriiDavida Cronenberga, polskojęzycznym widzom znanej pod tytułemCrash: Niebezpieczne pożądanie.
Imperium słońca – powieść oparta na wspomnieniach wojny w Szanghaju i w obozie dla internowanych ustanowiła pozycję Ballarda w głównym nurcie literatury i została zekranizowana w 1987 roku – w filmieImperium słońca w reżyseriiStevena Spielberga wystąpiłChristian Bale w roli Jima (Ballarda). Sam Ballard pojawił się przelotnie w obrazie, stwierdził później, że widok własnych wspomnień z dzieciństwa odgrywanych i reinterpretowanych przez innych był dziwnym doświadczeniem.
Ostatnią książką Ballarda jestKrólestwo nadchodzi (Kingdom Come) z 2006 roku.
Osoby znające tylko autobiograficzną twórczość Ballarda nie będą przygotowane na tematykę najczęściej przezeń poruszaną, najbardziej dla niego charakterystycznym gatunkiem jestdystopia.Najbardziej z tego gatunku ceniona jest powieśćCrash[potrzebny przypis], w której samochód stanowi symbol zmechanizowania świata i możliwości zniszczenia samego siebie przy pomocy techniki, jaką posiada człowiek. Bohaterowie powieści ogarnięci są obsesją, wiążą seksualne spełnienie z fizycznością maszyn i wypadkami samochodowymi.
Charakterystyczne dla Ballarda są także obrazy zrujnowanych, bezludnych miast, lub pustyni, gdzie niszczeją bezużyteczne produkty cywilizacji, która już przeminęła. Jak stwierdzaLech Jęczmyk, pustynne krajobrazy są „zewnętrznymi projekcjami stanów psychicznych jego bohaterów, wyrazem spustoszenia duchowego”[7]. Ballard chętnie pokazujeświat po katastrofie, dogorywający, wyczerpany, gdzie resztki ludzkości prowadzą beznadziejną, skazaną na klęskę egzystencję.Szczególnie ceniony przez zwolenników twórczości Ballarda jest jego zbiór opowiadań pt.Vermilion Sands[potrzebny przypis], którego akcja osadzona jest w miejscowości o tej nazwie położonej w samym środku pustyni i zamieszkanej przez zapomniane gwiazdki, szalonych spadkobierców, ekscentrycznych artystów, kupców oraz opiekującą się nimi dziwaczną służbę. W każdym opowiadaniu występuje jakiś szczególnie wymyślny wynalazek techniczny, np. piszące wiersze komputery,storczyki obdarzone głosami oraz ego diw operowych, czy teżfototropiczne samomalujące się płótno. Współgrając z głównymi tematami Ballarda, obecność tych nieco jarmarcznych dziwacznych wynalazków służy do wydobycia na światło dzienne ukrytych mrocznych żądz, jakie drążą ludzkich wyrzutków zamieszkujących Vermillion Sands oraz snutych przez nich intryg, co daje często efektgroteski. We wstępie doVermilion Sands Ballard stwierdza, że jest to jego ulubiony zbiór opowiadań.
W podobnym stylu zbiórMemories of the Space Age zgłębia różnego rodzaju efekty uboczne amerykańskiegoboomu związanego z próbąpodboju kosmosu w latach 60. i 70. – oraz głębokie motywacje na początku z nim związane – zarówno na poziomie jednostki, jak i zbiorowości.
Kilka wcześniejszych dzieł Ballarda stanowi scenariuszeklęsk żywiołowych, szczególnie cztery powieści tematycznie związane zczterema żywiołamiArystotelesa:The Wind From Nowhere (powietrze),The Drowned World (woda),The Crystal World (ziemia), andThe Drought (ogień), przedstawiające cztery różne wersjekońca świata[8]. Katastrofizm autora wyraża się także w tekstach ukazujących możliwe konsekwencjeprzeludnienia Ziemi (Miasto koncentracyjne,Bilenium), nieopanowanejkonsumpcji dóbr materialnych napędzanych przezreklamę (Człowiek podświadomy) czy nadmiernej kontroli wykorzystania czasu (Chronopolis)[9].Czas jest zresztą jednym z głównych tematów jego twórczości: powtarzające się motywy to przemijanie kultur i cywilizacji, wymieranie ras, nieuchronne starzenie się Wszechświata.
Obrazowanie fantastycznego świata w twórczości Ballarda zdradza wpływysurrealizmu, zarówno jeśli chodzi o malarstwo, jak i o zainteresowanie, jakim surrealiści darzyli sny, wizje i odmienne stany świadomości, jako świadectwo obsesji, podświadomych lęków i frustracji[10]. Wspólne dla Ballarda i surrealistów jest też zainteresowanie psychoanalizą[11].
