Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Przejdź do zawartości
Wikipediawolna encyklopedia
Szukaj

Język literacki

Przejrzana
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Status wersji strony

To jest wersja przejrzana tej strony

To jest najnowszawersja przejrzana, która zostałaoznaczona9 kwi 2025.Od tego czasu wykonano2 zmiany, które oczekują na przejrzenie.

Język literacki – wieloznaczny terminlingwistyczny. Według jednego z ujęć język literacki to (naj)wyższa społecznie forma języka, przeznaczona do użytku ponadregionalnego w obrębie pewnej społeczności językowej. Odmiana taka aspiruje do roli narodowego środka komunikacji i pełni dla narodu funkcję symboliczną (reprezentatywną). W dzisiejszej epoce języki literackie są starannie opisane na wszystkich swoich płaszczyznach i podlegają kodyfikacji (w postaci zasad ortografii, gramatyk i słowników)[1]. Język literacki stanowi podstawę ukształtowania się tradycji literackiej i rozwija się wraz z rozwojem piśmiennictwa[2].

Różnie bywa ujmowany stosunek języka literackiego do innych odmian językowych. W zależności od podejścia (w różnych tradycjach naukowych) język literacki może być przeciwstawiany zarówno dialektom (ludowym bądź regionalnym), jak i językowi potocznemu[2]. Definicje „języka literackiego” często powołują się na tradycje piśmiennicze, co prowadzi do utożsamiania języka literackiego z językiem pisanym[3].Z. Klemensiewicz proponował nazwę „język literacki” dla pisanej odmiany języka ogólnego, podczas gdy odmiana ustna miałaby być nazywana dialektem kulturalnym[4]. W szerszym znaczeniu język literacki można utożsamić z językiem ogólnym[5]; stosunkowo nowym, bliskoznacznym terminem jest „język standardowy”[4].

Zwolennicygramatyki tradycyjnej zakładali, żejęzyk pisany (a zwłaszcza literacki) ma fundamentalny charakter, jako „czystszy” i bardziej „poprawny” od innych odmian języka. Przekonanie to uznano potem za niesłuszne, gdyż każda odmiana języka ma swoje własne zasady gramatyczne, a język literacki bierze swój szczególny status z pewnych okoliczności historycznych[6].

Terminologia

[edytuj |edytuj kod]

Termin „język literacki”, pomimo długiej tradycji, ma charakter wieloznaczny i jest niejednolicie rozumiany przez różne szkoły językoznawcze[7]. Ponadto różni autorzy często posługują się tym terminem dla opisu nieco innych odmian języka[8].

W polskiej literaturze poświęconej stratyfikacji polszczyzny wymiennie pojawiają się takie terminy jak „język ogólnonarodowy”, „język literacki”, „język kulturalny”, „dialekt kulturalny”, „polszczyzna ogólna”, „polszczyzna kulturalna”[9]. Termin „język standardowy” wywodzi się z tradycji anglojęzycznej[10] i gdzieniegdzie występuje jako nowoczesny synonim języka literackiego[11][12]. Przez niektórych autorów jest uważany za bardziej trafny od starszego „języka literackiego”[7][13]. W języku angielskim stosuje się przede wszystkim terminstandard language[14]. Adekwatność terminu „język literacki” bywa kwestionowana, zwłaszcza w obliczu redukcji roli normotwórczej literatury; zmiana ta dotyczy zarówno polszczyzny, jak i wielu innych języków świata[15].

Termin „język literacki” zadomowił się przede wszystkim w językach słowiańskich i slawistyce (por.cz. spisovný jazyk;ros. литературный язык,litieraturnyj jazyk)[13][16]. Pojęcie języka literackiego bywa stosowane również w odniesieniu do takich oficjalnych odmian języka, które przyjęły się jedynie w ograniczonym zakresie (niekoniecznie wśród wszystkich warstw społeczeństwa, np. literacki język starogrecki), w odróżnieniu od odmian standardowych, które aspirują do roli odmian ponadregionalnych (i które zaczęły powstawać w XIX–XX w.)[12].

Określenie „język literacki” wskazuje na dawniejszy nośnik tej szczególnej odmiany języka (piśmiennictwo)[17]. Czasem mianem języka literackiego określa się wręcz język pisany[3][18]. W odniesieniu do języków dawnych (np. średniowiecznych czy starożytnych) termin „język literacki” znaczy zwykle tyle, co: „język pisany; język mający jakąś formę piśmiennictwa”[3]. Pisany standard języka to tzw.grafolekt[19].

Pojęcie języka literackiego rozumie się czasem jeszcze węziej niż jako pisany standard języka, utożsamiając je z językiem literatury pięknej (stylem artystycznym), pewnąodmianą funkcjonalną języka. Wyróżniać można także odmiany szeroko rozumianego języka literackiego, kształtujące się ze względu na cele i okoliczności jego użycia[20].

Język literacki a potoczny

[edytuj |edytuj kod]

Rozróżnienie między językiem literackim apotocznym nie jest rygorystycznie określone, gdyż pojęcia te nie muszą być sobie przeciwstawne, a sam termin „język literacki” bywa, jak przedstawiono powyżej, rozumiany na rozmaite sposoby. Style potoczne nie zawsze są wyłączane z pojęcia języka literackiego[21].

Na gruncie językoznawstwa polskiego język literacki od potocznego odróżniał przede wszystkimZenon Klemensiewicz. Język literacki (rozumiany jako pisana odmiana języka ogólnego) od języka potocznego (przede wszystkim mówionego) różni się przede wszystkimsłownictwem iskładnią. W zakresie słownictwa język literacki od potocznego odróżnia z jednej strony specyficzna tylko dla niego leksyka (tzw. „wyrazy książkowe”, jakrzec,bowiem), z drugiej nasycenie wyrazami abstrakcyjnymi, większy stopień nominalności (większy udział rzeczowników w stosunku do czasowników) oraz większa precyzyjność znaczeniowa. W zakresie składni język literacki odznacza się w stosunku do potocznego większym bogactwem środków, częstszym występowaniem zdań wielokrotnie złożonych oraz odmiennym (bardziej logicznym i starannym) tokiem zdania[22]. Język literacki spełnia inne zadania niż język mówiony, utożsamiany z doraźnym i pośpiesznym charakterem przekazu – służy przekazywaniu treści niezwiązanych bezpośrednio ze sferami życia codziennego lub poruszaniu takiej tematyki w sposób niepotoczny (np. w publicystyce lub pismach urzędowych). Wypowiedzi pisane muszą być pełniejsze treściowo od mówionych, gdyż są pozbawione kontekstu sytuacyjnego. Dla języka pisanego charakterystyczne jest zwięzłe i precyzyjne wykorzystanie środków językowych; jest bowiem produktem dłuższej refleksji. W słownictwie pisanym jest mniejwyrazów ekspresywnych, wyrazów profesjonalnych orazregionalizmów[23].

W komunikacji pisanej, zwłaszcza formalnej, częściej przestrzegane są normy językowe, w tym zasady języka standardowego. Język pisany ulega silniejszej standaryzacji niż język mówiony[24] i ma charakter wysoce skonwencjonalizowany[25]. Ponadto język pisany rządzi się kodyfikowanymi przepisami ortograficznymi i interpunkcyjnymi – normami zewnętrznojęzykowymi, ustalanymi przez instytucję regulującą dany język[26].

Pochodzenie języka literackiego

[edytuj |edytuj kod]

Standard literacki wywodzi się najczęściej z narzecza dominującej elity politycznej/gospodarczej w danym państwie[6][27].

Przykład języka polskiego

[edytuj |edytuj kod]

Problematyka pochodzeniapolszczyzny literackiej jest przedmiotem kontrowersji naukowej. Początkowo (od XIX wieku) wykształciły się dwie głównehipotezy: o wielkopolskim i o małopolskim pochodzeniu polskiego języka literackiego. Zwolennicy hipotezy wielkopolskiej opierali się przede wszystkim na fonetycznym podobieństwie literackiego języka polskiego dodialektu wielkopolskiego, jako że w odróżnieniu od większościdialektów języka polskiego (w tymmałopolskiego), a podobnie do dialektu wielkopolskiego w języku polskim literackim nie występuje zjawiskomazurzenia. Posługiwano się także argumentacją historyczną (Wielkopolska jako kolebka państwowości polskiej). Zwolennicy hipotezy małopolskiej starali się dowieść, że mazurzenie jest zjawiskiem późnym, głosząc też, że jego centrum było Mazowsze, skąd dopiero rozprzestrzeniło się ono na Małopolskę w XV i XVI wieku. Polski dialekt literacki kształtował się według zwolenników tej hipotezy już po przeniesieniu centrum politycznego kraju do Krakowa, wiążąc się z dworem krakowskim. Później podniesiono także zagadnienie wymowy samogłosek nosowych, bliższej w języku literackim dialektowi wielkopolskiemu. Stopniowo wykształciły się także stanowiska kompromisowe, o wspólnej wielkopolsko-małopolskiej genezie języka literackiego, w których zaznaczano także wpływ od XVI wieku form mazowieckich, a nawet polszczyzny kresowej. W późniejszej fazie sporu koncentrowano się na zagadnieniach niepewności autorstwa i terytorialnego pochodzenia pierwszych polskichutworów literackich oraz na zagadnieniu stosunku polszczyzny literackiej polskich tekstów średniowiecznych do późniejszej polszczyzny literackiej (zwraca uwagę niewielka liczba form regionalnych już w najstarszych polskich dziełach literackich).

Według badań dokonanych w latach 90. XX wieku obecni mieszkańcySzczecina (obok mieszkańcówWrocławia) posługują się polszczyzną najbardziej zbliżoną do języka literackiego spośród wszystkich mieszkańców Polski[28].

Przykład języka albańskiego

[edytuj |edytuj kod]

Innym bliskim przykładem jestjęzyk albański, w którym po II wojnie światowej utworzona została nowa norma języka literackiego w oparciu ogwary toskijskie (czyli południowe). Miało to związek z przejęciem władzy przez komunistów zEnverem Hodżą na czele, który sam był Toskiem (pochodził z miastaGjirokastra). Doszło wtedy do paradoksu, gdyż albańska przedwojennaelita intelektualna, posługująca sięstandardem językowym zbudowanym na gwarach północnych (czyli nadialekcie gegijskim), przestała mówić normatywnie i musiała nauczyć się nowej formy języka, a wszystkie podręczniki należało przetłumaczyć na nowy język literacki Albanii. Natomiast albańszczyzną bliską standardowi mówili górale, pasterze zepirskich wiosek.

Zobacz też

[edytuj |edytuj kod]
Zobacz hasłojęzyk literacki w Wikisłowniku

Przypisy

[edytuj |edytuj kod]
  1. JožeJ. Toporišič JožeJ.,Enciklopedija slovenskega jezika,KsenijaK. Dolinar (red.), Lublana: Cankarjeva založba, 1992, s. 82–83,ISBN 86-361-0756-3 (słoweń.).
  2. abPolański 1999 ↓, s. 271.
  3. abcJanJ. Miodek JanJ.,Kultura języka w teorii i praktyce, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1983 (Acta Universitatis Wratislaviensis 670), s. 28,OCLC 14097094 .
  4. abIrenaI. Bajerowa IrenaI.,W sprawie terminów dla polskiej koine, „Prace filologiczne”, t. 46, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2001, s. 35–40 .
  5. BogdanB. Walczak BogdanB.,Geneza polskiego języka literackiego, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 3 (27), 1994, s. 35, przyp. 1 [dostęp 2023-07-27] .
  6. abJohnJ. Lyons JohnJ.,Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge:Cambridge University Press, 1968, s. 42–44,DOI10.1017/CBO9781139165570,ISBN 978-0-521-09510-5,ISBN 978-0-521-29775-2,ISBN 978-1-139-16557-0,OCLC 489813415 (ang.).
  7. abEwaE. Siatkowska EwaE.,Standaryzacja po kurpiowsku, „Polonica”, 37, 2017, s. 5,DOI10.17651/polon.37.12,ISSN0137-9712 .
  8. AlicjaA. Pihan-Kijasowa AlicjaA.,Literacka polszczyzna kresów północno-wschodnich XVII wieku: Fonetyka, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1999, s. 8,ISBN 978-83-232-0968-3 .
  9. GrażynaG. Balowska GrażynaG.,Problematyka czeszczyzny potocznej nieliterackiej (tzw.obecná čeština) na łamach czasopisma „Naše řeč” w latach dziewięćdziesiątych, „Bohemistyka” (1), Opole 2006, s. 25,ISSN1642-9893 .
  10. Літературна мова (стандарт). [w:]Соціологія [on-line].(ukr.).
  11. knjížni jêzik [online],TERMIS: Terminološka podatkovna zbirka odnosov z javnostmi, 2014 (słoweń.).
  12. abMateM. Kapović MateM.,Čiji je jezik, Zagreb: Algoritam, 2010, s. 56–57,ISBN 978-953-316-282-9 (chorw.).
  13. abZdenekZ. Starý ZdenekZ.,The Forbidden Fruit is the Most Tempting or Why There is no Czech Sociolinguistics, [w:]EvaE. Eckert (red.),Varieties of Czech: Studies in Czech Sociolinguistics, Amsterdam: Rodopi, 1993, s. 89, przyp. 1,DOI10.1163/9789004657243_007,ISBN 978-90-5183-490-1,ISBN 978-90-04-65724-3 (ang.).
  14. Boris OttokarB.O. Unbegaun Boris OttokarB.O.,The Russian Literary Language: A Comparative View, „The Modern Language Review; Cambridge”, 68 (4),Modern Humanities Research Association, 1973, s. 19–25 [dostęp 2023-07-27] (ang.).
  15. AlbertA. Bartoszewicz AlbertA.,Zagadnienia ewolucji współczesnego języka rosyjskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 24, 25,ISBN 83-01-06978-3,OCLC 18084527 .
  16. DankoD. Šipka DankoD.,Exclusion Labels in Slavic Monolingual Dictionaries: Lexicographic Construal of Non-Standardness, „Colloquium: New Philologies”, 1 (1),2016, s. 6,DOI10.23963/cnp.2016.1.1,ISSN2520-3355 (ang.).
  17. MirosławM. Bańko MirosławM.,język literacki, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 23 czerwca 2003 [dostęp 2019-07-21] .
  18. Arnold BarrettA.B. McMillin Arnold BarrettA.B.,The Vocabulary of the Byelorussian Literary Language in the Nineteenth Century, London:The Anglo-Byelorussian Society, 1973, 29 (przyp. 5) (ang.).
  19. Walter J.W.J. Ong Walter J.W.J.,Technologizace slova: mluvená a psaná řeč, vyd. české 1, Praha: Karolinum, 2006, s. 18,ISBN 80-246-1124-4,OCLC 85715882 (cz.).
  20. Urbańczyk 1992 ↓, s. 134–135.
  21. KostasK. Kazazis KostasK.,The Status of Turkisms in the Present-Day Balkan Languages, [w:]HenrikH. Birnbaum,SperosS. Vryonis jr. (red.),Aspects of the Balkans: Continuity and Change: Contributions to the International Balkan Conference held at UCLA, October 23–28, 1969, The Hague–Paris: Mouton & Co., 1972 (Slavistic Printings and Reprintings 270), s. 105,DOI10.1515/9783110885934-005,ISBN 978-3-11-088593-4 [dostęp 2023-07-27] (ang.).
  22. Urbańczyk 1992 ↓, s. 134.
  23. WitoldW. Doroszewski WitoldW.,HalinaH. Kurkowska HalinaH. (red.),Słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 231–232 .
  24. SeanS. Bowerman SeanS.,Norms and Correctness, [w:]KeithK. Brown (red.),Encyclopedia of Language & Linguistics, wyd. 2, t. 8: Mel–N, Boston: Elsevier, 2006, s. 701–703,DOI10.1016/B0-08-044854-2/01299-2,ISBN 978-0-08-044854-1,ISBN 978-0-08-044299-0,OCLC 61441874 [dostęp 2019-10-16] (ang.), patrz s. 702.
  25. LeoL. Daugherty LeoL.,The English Grapholect and the Introductory Composition Class, „College Composition and Communication”, 30 (2), 1979, s. 134–140,DOI10.2307/356315,ISSN0010-096X,JSTOR356315 (ang.).
  26. Urbańczyk 1992 ↓, s. 33.
  27. PeterP. Trudgill PeterP.,Standard English: what it isn’t, [w:]TonyT. Bex,Richard J.R.J. Watts (red.),Standard English: The Widening Debate, London–New York: Routledge, 1999, s. 117–128,DOI10.4324/9780203054062,ISBN 0-415-19163-7,ISBN 978-0-203-05406-2,OCLC 179162066 [zarchiwizowane zadresu 2018-04-05] (ang.).
  28. Jan Miodek: Pomorze mówi poprawnie [online], Serwis Głosu Szczecińskiego, 24 kwietnia 2008 [dostęp 2009-03-12] .

Bibliografia

[edytuj |edytuj kod]
Kontrola autorytatywna (typ języka):
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_literacki&oldid=75928879
Kategorie:
Ukryta kategoria:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp