Ta strona zawiera symbole fonetyczneMAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znakówUnikodu.
Wywodzi się zjęzyka praindoeuropejskiego za pośrednictwemprasłowiańskiego. W mowie rozwijał się od X wieku, a jego pierwsze zabytki pochodzą z wieku XIII. Późne średniowiecze to okres rozkwitu czeszczyzny i jej silnego oddziaływania na inne języki (w tym polski), jednakże po 1620 roku nastąpił proces jej upadku i dominacji na ziemiach czeskichjęzyka niemieckiego. W pierwszej połowie XIX wieku nastąpiło czeskie odrodzenie narodowe i stworzenie współczesnegostandardu literackiego.
Czeski jest językiem ojczystym dla około 11,5 miliona ludzi, z czego ponad 10 milionów to mieszkańcyCzech. Resztę stanowią przede wszystkim imigranci i ich potomkowie w wielu krajach Europy, obu Ameryk czy Australii. Jest na 73. miejscu wśród najczęściej używanych języków świata.
Podobnie jak inni przedstawiciele grupy słowiańskiej czeszczyzna należy dojęzyków fleksyjnych, charakteryzujących się rozbudowanądeklinacją ikoniugacją. Do zapisu używany jestalfabet łaciński wzbogacony oznaki diakrytyczne (zob.alfabet czeski). W wymowie cechuje goakcent dynamiczny padający na pierwszą sylabę (akcent inicjalny), istnienie długichsamogłosek oraz specyficzna głoskař. Wyróżnia się cztery główne grupy dialektalne – czeską, środkowomorawską (hanacką), wschodniomorawską (morawskosłowacką) oraz śląską.
Najstarsze zabytki języka czeskiego pochodzą z XII w. W XIII i XIV w. rozwija się piśmiennictwo religijne i świeckie w tym języku (wcześniej w użyciu byłjęzyk staro-cerkiewno-słowiański, który był językiem piśmiennympaństwa wielkomorawskiego). Od tego czasu następuje okres rozkwitu języka czeskiego, zwłaszcza dzięki działalnościJana Husa. W okresie od X do XVI w. język czeski wywarł znaczący wpływ nasłownictwo iortografięjęzyka polskiego.
Dopiero pod koniec XVIII w. budzi się na nowo czeska świadomość narodowa i potrzeba wskrzeszenia języka czeskiego. W XIX w. kształtuje się współczesnyjęzyk literacki (spisovná čeština), do czego przyczynił się znany czeskilingwistaJosef Jungmann. Do XVI-wiecznego słownictwa czeskiego wprowadził on wiele wyrazów gwarowych oraz z innychjęzyków słowiańskich pochodzenia polskiego lub rosyjskiego.
wprowadzenie rozróżnienia między dźwięcznym laryngalnymh [ɦ] a bezdźwięcznym welarnymch [x] (po tym jak w XV-XVI w. pierwotneg przeszło wh:główny tohlavní).
Do zapisu języka czeskiego stosuje się zmodyfikowanyalfabet łaciński. Czeskaabeceda liczy 42 litery:
Znaki diakrytyczne to kreseczka (čárka), kółko (kroužek) i daszek (háček,ť iď to również litery z daszkami –majuskuły toŤ iĎ).
Kreseczka nad samogłoską oznacza długość (iloczas).
Ů wymawiane jest identycznie jakú, aleů nie pojawia się na początku wyrazów, aú pojawia się w środku tylko w wyrazach obcych i złożeniach.
I iy orazí iý wymawia się jednakowo, z jednym wyjątkiem:t,d,n w wyrazach rdzennie czeskich przedi ií wymawia się jakť,ď,ň.Ny,ný orazni iní w wyrazach obcych wymawia się możliwie twardo, w sposób trudny dla Polaka, jak w angielskimknee – kolano. Równieżsi,zi,ci wymawia się możliwie twardo, jak w wyrazachsinus,bezimienny,cirrus.
Czeskie samogłoski krótkie i długie zazwyczaj odpowiadają pod względem barwy polskim (zobacz [ɛ], [ä], [u]). Jedynie czeskieo/ó jest zwykle nieco węższe [o̞] (niekiedy, zwłaszcza wPradze iCzechach właściwych jak polskie: [ɔ]), czeskiei/y wymawia się pośrednio między polskimii ay ([ɪ]) (í/ý ma barwę polskiegoi ([i])), a krótkieu niekiedy interpretuje się jako [ʊ].
Ě odpowiada polskiemuie, z tym, że
jedynietě,dě,ně wymawia się jakťe,ďe,ňe;
bě,pě,vě,fě wymawia się jakbje,pje,vje,fje.
mě wymawia się jakmňe.
po innych spółgłoskachě się nie pojawia.
Połączeniaou i obceau wymawia się jak jedną sylabę, czylidyftongiou̯,au̯.
R il między spółgłoskami i na końcu wyrazu po spółgłosce są zgłoskotwórcze (tworząsylaby)
Š,č,ž odpowiadają polskimsz,cz,ż, jednak ich wymowa jest bardziejpalatalna, podobnie pojawiające się głównie w wyrazach obcychdž wymawiane jest jakdż.
Ř odpowiada polskiemurz, a jego wymowa, w przybliżeniur +ż (lubr +sz, kiedy polskierz wymawia się jaksz) jednocześnie, jest trudna nawet dla niektórych Czechów.
Dwuznakch w słownikach traktuje się jak osobną literę znajdującą się poh (Ale normalnie tylkoc jest wielkie, np.:Chtěl být blíže k přírodě. –Chciał być bliżej przyrody.). Wymawiany jest bezdźwięcznie, jak polskiech, natomiasth wymawia się dźwięcznie.
V odpowiada polskiemuw.
Literyj na początku wyrazu przed spółgłoskami wymawia się, np.jsem/jsem/ (jestem),jméno/jméno/ (imię). Tylko potocznie nie wymawia się, np.jsem/sem/ (jestem),jméno/méno/ (imię).
Inaczej niż w polskim podwójne spółgłoski wymawia się jak jedną, np.panna (dziewica),měkký (miękki).
G,x,q,w ió używa się wyłącznie w wyrazach obcych, np.hamburger,galaxie (galaktyka),tón (ton).
Miękkotematowe rzeczowniki żeńskie obcego pochodzenia (jak wyżej wspomnianegalaxie,Lucie,Francie) wymawia się odpowiednio/galaksije/,/lucije/,/francije/. Zasadniczo wszystkie połączeniai- z samogłoskami w wyrazach obcego pochodzenia wymawiane są jako/ij-/ (np.impresionista wymawiany jest jako/impresijonista/).
Partykułane z czasownikami pisana jest łącznie, inaczej niż w języku polskim:nepoužívám (nie używam).
Podstawy gramatyki języka czeskiego są podobne do języka polskiego. Podobnie jak w polszczyźnie występuje siedem przypadków rzeczownika. Jednakże ten (nawet w liczbie mnogiej) zawsze pozostaje w swoim rodzaju (on, ona, ono ⇒oni, ony, ona).
W przeczeniu przypadek dopełnienia nie zmienia się, inaczej niż w polszczyźnie. Np.
Czeskaleksyka wykazuje wiele zbieżności z zasobem słownym języka polskiego. Między językami istnieją jednak licznewyrazy zdradliwe: niektóre wyrazy polskie mają dla Czechów znaczenie wulgarne (np.: odpowiednik polskiegoszukać określa w sposób wulgarny czynność spółkowania), albo też przybierają po prostu inny sens (np.důvod to nie dowód a powód,původ z kolei oznacza „pochodzenie”). W niektórych przypadkach czeszczyzna może słusznie wydawać się podobna dostaropolszczyzny i współczesnegoetnolektu śląskiego.
Ponadto w języku czeskim nie brakujekalk językowych z języka niemieckiego, który kiedyś dominował na terenach dzisiejszych Czech. Dominacja ta, a następnie oczyszczanie języka zastępowaniem obcych słów wyrazami pochodzenia słowiańskiego spowodowały, iż czeszczyzna jest często podobna, pod względem syntaktycznym i słowotwórczym, do języka niemieckiego.
dyftongizacja imonoftongizacja, np. o: > uo > ů /u:/ (pol. o: > ó: (o pochylone) > ó > u); u: > ou (w śródgłosie i wygłosie, czyli w środku i na końcu wyrazu; częściowo również analogiczne procesy z e i i)
Zapisi iy jest oparty na dawnej wymowie, która była zgodna z prasłowiańską, z tym że powstało wiele nowychi (í) zu i długich samogłosek po miękkich spółgłoskach (patrz wyżej). Współcześnie wymowai iy zlała się, pozostało tylko rozróżnienie w wymowie t, d, n przed i/y.
Interdialekt ogólnoczeski (obecná čeština) igwary ludowe wyraźnie różnią się odjęzyka standardowego/literackiego (spisovná čeština) (występującego w wariancie pisanym:psaná čeština i potocznym:hovorová čeština)[1]. W niemal wszystkich gwarach przeszło prasłowiańskieg nah, lecz powstało noweg jako wariant kombinatoryczny bezdźwięcznegok (na przykładjagživ). Wszystkie gwary poza laskimi posiadają długość fonologiczną i akcent na pierwszej zgłosce. Palatalizowanes', c', z' względnie palatalneś, ć, ź uległy w większości depalatalizacji, tylko w gwarach laskich albo zachowały się, albo przeszły wš, č, ž. Fonemówť, ď nie ma w części gwar laskich (te majądźeći albodžeči zamiastďeťi) i w gwarach kopaniczarskich (dzeci). Niemal w żadnej gwarze czeskiej nie przeprowadzono przegłosów 'ě > a i 'e > o, w czeskim więc występują postacisestra, bříza, viděl (siostra, brzoza, widział). W gwarze branickiej jest przegłose > o poš, č, ž, ř, ć, dź, ň, l, j, na przykładňobudźoćo, sklop, pijo (nie będziecie, sklep, pije). Wzdłużenie zastępcze istnieje nadal zwłaszcza w dialektach wschodniomorawskich (na przykładkopál zamiastkopal), w gwarach laskich są refleksem wzdłużenia zastępczego samogłoski pochylone (na przykładkopoł zamiastkopáł).
W Czechach właściwych najwyraźniej wyodrębnia się gwara praska. Dalsze specyficzne grupy dialektów istnieją około Pilzna i w Czechach wschodnich, gdzie zachowała się dwuwargowa wymowaw (na przykładprauda). Na granicy z Morawami występują przejściowe dialekty czesko-morawskie.
Morawy są bardziej zróżnicowane gwarowo niż Czechy właściwe, gdzie używany jest język ogólnoczeski. Na Morawach i Śląsku czeskim rozróżnia się grupę środkowomorawską (hanacką), wschodniomorawską (wałaską oraz słowacką), laską i kopaniczarską. Odrębny zespół gwar tworzą gwary wschodniolaskie, nawiązujące na północy Moraw na gwary zachodniej Słowacczyzny. Wskutek języka słowackiego gwary wschodniomorawskie rozpadły się na dwie podgrupy. Najbardziej archaiczna jest gwara Wołoszczyzny morawskiej, gdzie jest jeszcze różnica w wymowiei/y il/ł. Gwara ta jest bliższa dialektom laskim i czadeckim niż czeszczyźnie literackiej, chociaż zachowała ona dawny iloczas (długość fonologiczną), różny jednak od stanu ogólnoczeskiego. Leksyka zawiera sporo karpatyzmów.
Gwary Słowacczyzny morawskiej zbliżone są znacznie do dialektu wałaskiego, lecz fonetycznie są one bardziej podobne do przyległych gwar Słowaczyzny węgierskiej (rejon etnograficznyZáhorie). Na podstawie gwar rejonu etnograficznegoSlovácko powstał literackimikrojęzyk, użyty przez Zdeňka Galuškę w książceSlovácko sa súdí aj nesúdí (Słowacczyzna morawska się sądzi i nie sądzi). Gwary Słowacczyzny różnią się od pozostałych gwar wschodniomorawskich jednakową wymowąi/y oraz brakiem słownictwa karpackiego (karpatizmów wołoskich).
Dla dialektu hanackiego charakterystyczna jest szeroka wymowa samogłoseky orazu, na przykładrebe (ryby),čoňo (gębę). Ogólnoczeskie dyftongiej,ou uległy monoftongizacji, na przykładmalé (mały, por.malej),staró (starą, por.starou). Gwary wschodniomorawskie nie przeprowadziły przegłosuu > i oraza > e, występuje tam więcnašú zamiastnaší (naszą),podívaj sa zamiastpodívej se (popatrz) itp.
Na skrajnym wschodzie Moraw w Białych Karpatach używany jest w kilku wsiach dialekt języka słowackiego (tzw. dialekt kopaniczarski), w którym czas przeszły tworzy się końcówką historycznie wywodzącą się z aorystu jak w gwarach śląskich (na przykładpasłach). Występuje tu również odrębny fonemdz (na przykładcudzy), który jest w innych gwarach czeskich tylko wariantem kombinatorycznym. Czeskieť, ď wymawia się tam jakc, dz (na przykładdzeci), więc tak samo jak w gwarach mieszanych polsko-słowackich na wschodzie Słowacji. Odmiana miękkich przymiotników ma co do postaci słowackie końcówki (na przykładobecňá zamiastobecní), lecz ostatnia spółgłoska pozostaje miękką. W celowniku i miejscowniku rzeczowników rodzaju żeńskiego przeprowadzono usunięcie palatalizacji spółgłoski przed końcówką, mówi się więco matke zamiastmatce. Wszystkie czasowniki mają w 1. osobie l. p. końcówkę-m, powstałą drogą wyrównania analogicznego (zgodne końcówki wschodniolaskie są wynikiem rozłożenia nosówki w wygłosie), na przykładčtem zamiastčtu,kupujem zamiastkupuji/u.
Gwary laskie najbliższe są ze wszystkich gwar czeskich językowi polskiemu. Dwie ich cechy powstały pod wpływem polskim: brak długości fonologicznej oraz istnienie samogłosek pochylonych (tylko w częściLaszczyzny). Inne cechy zgodne z polskim są zachowaniem stanu praczeskiego (na przykład akcent na przedostatniej sylabie). W gwarach tych więc mówi sięjo sym był (ja byłem),vidźełech (widziałem),śeno je skludzune itd. Na terenach, które stykały się od dawna z gwarami śląskimi polskiego typu, zapanowałonimahiperpoprawnie) we wszystkich pozycjach czeskiegonení. Gwara Morawskiej Ostrawy stanowi podstawę ówczesnego interdialektu śląskiego. Wyraźną cechą gwar wschodniolaskich jest zachowanie względnie refleksy nosówek (rozłożonych). Końcówka biernika rzeczowników rodzaju żeńskiego-em powstała rozłożeniem pierwotnej nosówki w wygłosie. W ostatnim czasie ulega całkowitemu odnosowieniu.
W części Głubczyckiego i Raciborskiego używa się w kilku wsiach czeskiej gwary opawskiej. Mieszkańcy tych wsi nazywają sięMorawcami i swój język „morawskim”.
Interdialekt ogólnoczeski powstał na podstawie gwary środkowoczeskiej (praskiej). Jest on charakteryzowany szeregiem zmian samogłoskowych, które miały miejsce często już w XV wieku, częściowo pod wpływem niemieckim. Samogłoskii iy zlały się, czego wynikiem był synkretyzm pewnych postaci przymiotników. Zgodnie z rozwojem w języku niemieckim długieý przeszło przezaj wej (diftongizacja) i pierwotneé zmieniło się naý. Z długiegoú powstała przezau dwugłoskaou. W dodatku miał miejsce przegłos 'u > i oraz 'a > e, na przykładnašú > naší, naša > naše.
Wpływy czeszczyzny na polszczyznę dzielimy dwojako:
pośrednictwo w przyjmowaniuwyrazówłacińskich (szczególnie terminologiichrześcijańskiej, ze względu na wpływ tej religii po przyjęciu chrztu w 966 roku od Czechów przezMieszka I)
Przykładem są:kościół (cz.kostel złac.castellum),opat (cz.opat z łac.abbate),poganin (cz.pohan z łac.paganus).
Wpływ ten widoczny jest choćby w nazwach niektórych miejscowości naŚląsku w zaniku samogłosek nosowych, np.Prudnik (zamiast*Prądnik).
Fonetyczne wpływy czeskiego to także przekształcenia takie jak:wiesiele (staropolski) –wesele (polski),sierce –serce,obywaciel –obywatel.
W renesansie wpływy czeskie na język polski znacznie osłabły, odtąd zapożyczenia z tego języka stały się o wiele rzadsze.
W okresie odradzania się tożsamości czeskiej, wielu czeskich historyków i językoznawców powoływało się na wspólnotę językową i korzystało z zasobów języka polskiego w tworzeniuliterackich podstaw języka czeskiego (podobna sytuacja miała miejsce na obszarze dzisiejszejSłowacji).
Článek 1. Všichni lidé rodí se svobodní a sobě rovní co do důstojnosti a práv. Jsou nadáni rozumem a svědomím a mají spolu jednat v duchu bratrství.
Artykuł 1. Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
