Formalnie pełnił obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego RKP(b)/WKP(b) (oraz w latach 1941-1953 premieraZSRR), faktycznie był dożywotnimdyktatorem posiadającym nieograniczoną władzę.Epoka jego rządów w ZSRR jest określana jakostalinizm.
Urodził się6 grudnia?/18 grudnia1878 roku (według oficjalnej wersji9 grudnia?/21 grudnia1879) w niewielkiej miejscowościGori wGruzji, znajdującej się wówczas pod panowaniemImperium Rosyjskiego[10]. SynBesariona iEkaterine z domu Geladze. Popularny w gruzińskich nazwiskach przyrostek „-szwili” oznacza po gruzińsku „dziecko”, aczkolwiek nie jest znane w tym języku słowo bądź imię „Dżuga”[styl do poprawy]. Był dzieckiem słabym i chorowitym, trzecim w rodzinie, dwoje starszych umarło w niemowlęctwie. Od urodzenia miał zrośnięty drugi i trzeci palec u lewej stopy. Także jego lewa ręka odstawała od normy i była krótsza od prawej, ze względu na spowodowany w dzieciństwie uraz[11]. Jako ojczystym językiem posługiwał sięgruzińskim, zaś po rosyjsku do końca życia mówił z wyraźnym gruzińskim akcentem. Tematem kontrowersji pozostaje pochodzenie etniczne Stalina. O ile zwykle uznaje się go zaGruzina, o tyle częsta jest też opinia, że był onOsetyjczykiem, co było kilkakrotnie wykorzystywane w propagandzie Gruzji, jak iOsetii Południowej, pozostających ze sobą w konflikcie[12].
Ojciec Józefa prowadził w Gori własny zakład szewski, gdzie zatrudniał co najmniej dziesięciu robotników, nie licząc terminatorów. Z czasem, jego postępującyalkoholizm doprowadził do upadku zakładu[13]. Przez problemy z alkoholem bił chłopca i jego matkę. Stalin starał się bronić przed agresją ojca, rzucając w niego po jednym z napadów furii nożem. Częste libacje alkoholowe doprowadziły w końcu do wyrzucenia „Beso” przez matkę chłopca. Według Montefiore Stalin w późniejszym czasie zawsze dobrze mówił o matce, którą charakteryzowała według niego „niezłomna siła woli”[11], z kolei według Radzińskiego po 1917 roku zapomniał o niej, odwiedzając ją tylko dwukrotnie[14]. Kobieta zajmowała się praniem bielizny dla miejscowych kupców. Była bardzo pobożna, stąd też wysłała go w 1888 roku do szkoły cerkiewnej, aby ten uczył się na prawosławnegoksiędza[11][15]. W szkole zapamiętał szczególnie nauczyciela Dmitrija Chachutaszwili, który wprowadzał na lekcjach żelazną dyscyplinę, często bijąc uczniów[16]. Pomimo wychowania chrześcijańskiego, Stalin zostałateistą, po zastanowieniu się nadproblemem zła i zapoznaniu się zewolucją za pośrednictwem dziełaCharlesa DarwinaO powstawaniu gatunków[17].
W 1894 roku jako jeden z najlepszych uczniów szkoły cerkiewnej[18] uzyskałstypendium w kwocie 5 rubli w seminarium duchownym w stolicy Gruzji,Tyflisie. Wysyłał część pieniędzy matce, zrywając natomiast zupełnie kontakt z ojcem mającym problemy z prawem[19][11]. Stalin nie lubił seminarium. Jak twierdził, panowały w nim „jezuickie” metody nauczania, opierające się na ingerencji w prywatne życie uczniów. W trakcie studiów zainteresował gomarksizm. W 1898 roku jego nazwisko znalazło się na liście najbardziej niesfornych seminarzystów. Przy wpisach znalazły się informacjeWychowanek J. Dżugaszwili czyta zakazane książki. J. Dżugaszwili wydał nielegalną gazetkę. W 1899 roku został wydalony z uczelni. Jak sam później twierdził, wyrzucono go za promocję marksizmu. W rzeczywistości celowo nie udał się na jeden z egzaminów, co poskutkowało automatycznym wykreśleniem go z listy studentów[20] albo sam zrezygnował z powodu podwyższenia czesnego, którego nie był w stanie bądź po prostu nie chciał płacić[21]. Zachowały się po dziś dzień jego wszystkie seminaryjne świadectwa. Wyniki w nauce, w zależności od roku studiów, miał dobre lub bardzo dobre (niektórzy wskazują na jego niezwykłą pamięć). Stalin śpiewał w chórze cerkiewnym i wyróżniał się dobrym głosem[22].
Początek działalności politycznej
Zdjęcie wykonane przez carską policję w 1910 r.
Po opuszczeniu uczelni wstąpił do gruzińskiej organizacji marksistowskiejMesame dasi[23][24]. W tym czasie przyjął pseudonimKoba pochodzący od postaci określanego jako gruzińska wersjaRobin Hooda,kaukaskiego banity/rozbójnika (abrek) z powieściOjcobójstwoAleksandre Kazbegi[25]. Po wydaleniu ze szkoły rozpoczął pracę w Instytucie Meteorologicznym wTyflisie, w wolnych chwilach pisząc poezję wjęzyku gruzińskim[26]. Wiersze młodego Stalina opublikowało w latach 1895–1896 pismo poetyckie „lweria”[27], a w 1907 roku zostały one wydrukowane w zbiorze najlepszej poezji gruzińskiej[25].
W 1900 roku zetknął się po raz pierwszy zleninizmem po lekturze „Iskry”[28]. W tym czasie stanął na czele protestów antycarskich, za co w 1901 roku musiał uciekać z Gori. Wtedy też po raz pierwszy został opisany przezIskrę[29]. Po krótkim pobycie u matki powrócił do Tyflisu[30] a stamtąd doBatumi, gdzie zorganizował kółkoSocjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji[31]. Został wybrany do Kaukaskiego Komitetu SDPRR, niemniej jednak szybko o jego działalności dowiedziała się żandarmeria[32], w rezultacie 5 kwietnia 1902 roku został aresztowany za działalność opozycyjną w trakcie uczestnictwa w zebraniu robotników[33][26].
Pobyt w więzieniu i na zesłaniu
Po aresztowaniu przebywał w wielu miejscach odosobnienia. W więzieniach natrafił na ciężkie warunki bytowe. Znajdował się pod stałą obserwacją władz więziennych, które celowo uniemożliwiały mu kontakt z matką. W zakładzie karnym szybko się zaaklimatyzował. Jako „nędzarz i syn pijaka” szybciej doszedł do porozumienia z osadzonymi, będącymi w większości zwykłymi kryminalistami aniżeli więźniami politycznymi[33]. Stał się również ofiarą pobić strażników, co jeszcze bardziej wzmocniło respekt wobec jego osoby pośród współwięźniów, umożliwiając mu przejęcie faktycznych rządów w ich społeczności. Dużo czasu spędził na gimnastyce i nauce języków obcych[34].
Po pobycie w kaukaskich więzieniach został zesłany naSyberię. Trafił do wsi Niżniaja Uda w guberniirkuckiej[35]. Na zesłaniu podupadł zdrowotnie. Szczególnym problemem okazała się choroba zębów[26]. W trakcie zesłania wysłał do niego list jego ideologiczny idolWłodzimierz Lenin[36]. Jak się okazało, było to zwykłe pismo obiegowe, które z podpisem Lenina rozsyłano do wszystkich działaczy na prowincji. Mimo to Stalin mocno zapamiętał ten dzień i w późniejszym okresie włączał go do wszystkich biografii[35].
Rewolucja (1904–1907) i ponowne zesłanie
W 1904 roku wrócił do Tyflisu[26], gdzie rozpoczął wydawanie pisemka „Kaukaska gazeta robotnicza”, dla której sam pisał. W piśmie popularyzował ideologię leninizmu. Działalność Stalina zwróciła na niego uwagę Lenina, który zaprosił go na pierwszą konferencjębolszewicką wTampere. Na spotkanie dostał się pod fałszywym paszportem. Konferencja umożliwiła mu osobiste poznanie Lenina, jak sam później twierdził, spotkanie rozczarowało go, gdyż zobaczył w Leniniezwykłego człowieka[37]. Jakiś czas później Stalin dostał zaproszenie na IV Zjazd grupy wSztokholmie oraz spotkanie wLondynie, w których wziął udział[38]. W Londynie poznałLwa Trockiego, do którego od początku był nie najlepiej nastawiony[39]. Po powrocie z Londynu na łamach lokalnej prasy robotniczej, według Radzińskiego, wyrażał się wrogo wobecmienszewików, których określał jakowyłącznie żydowską frakcję[39], z kolei według Wołkogonowa opowiadał się zazjednoczeniem z mienszewikami za wszelką cenę[40].
26 czerwca 1907 roku przeprowadził wraz z innymi gruzińskimi bolszewikami napad na transport pieniędzy z jednego z lokalnych banków. Prawdopodobnie brał w akcji bezpośredni udział[41]. Celem napadu było zdobycie funduszy na działalność partyjną. Akcja przeprowadzona została wbrew zaleceniom partii i pod krytyką wielu jej kręgów, szczególnie przez mienszewików[42]. W tym czasie organizowałstrajki oraz wprowadził „finansowe kontrybucje na magnatów naftowych” egzekwując je poprzez wymuszenia[43].
Rewolucja zakończyła się dla Koby ponownym trafieniem na zesłanie. Trafił do Solwyczegodsku, gdzie na zesłaniu przebywało spore grono rewolucjonistów (na 2 tysiące mieszkańców 450 to zesłańcy polityczni). Pobyt okazał się dla Stalina na tyle łagodny, że był w stanie zorganizować ucieczkę. W lipcu 1909 roku uciekł z Syberii, skąd powrócił na Kaukaz. Spędził tam dziewięć miesięcy, po czym 23 marca 1910 roku został ponownie aresztowany przez carską policję polityczną –Ochranę. Po raz drugi trafia do Solwyczegodska[44]. Pobłażliwe traktowanie przez policję spowodowało, że jeszcze przedI wojną światową organizacja bolszewicka w Baku skonfrontowała Dżugaszwilego z oskarżeniami, iż jest prowokatorem i agentem tajnej policji, oraz że sprzeniewierzył fundusze partyjne[45]. Według Montefiore Stalin wydawał w ręce policji towarzyszy partyjnych, z którymi był skonfliktowany[46].
Działalność przed i w czasie trwania I wojny światowej
Stalin na wygnaniu, rok 1915
Na plenum KC SDPRR, po VI Praskiej Wszechrosyjskiej Konferencji (1912 rok), został zapisany do KC i Rosyjskiego Biura KCSDPRR(b)[47][48]. Funkcję stracił w styczniu 1912 roku na rzecz bliskiego współpracownika i przyjacielaSergo Ordżonikidze[49]. W tym czasie przyjął pseudonimStalin[50]. 29 lutego 1912 roku uciekł z zesłania udając się doPetersburga (po drodze odwiedził Tyflis) będącego stolicą Imperium[51]. Gdy na jego ślad natknęła się policja, zdecydował się na wyjazd za granicę. Najpierw udał się doKrakowa[52], a w 1913 roku doWiednia, gdzie ponownie natknął się na Trockiego[53]. Znajdując się jeszcze bliżej Lenina i czołowych przywódców partii zdobył ich zaufanie. Dzięki odwilży politycznej powrócił do Rosji. Na krótko przed I wojną światową objął kierownictwo nad pracą frakcji bolszewickiej wDumie państwowej[54].
Na wiosnę 1913 roku został ponownie aresztowany w wyniku działań agentaRomana Malinowskiego, infiltrującego ruch bolszewicki. Na cztery lata zesłano go do Kraju Turuchańskiego. To zesłanie spędził we wsi Monastyrkoje[55]. Ze względu na chorobę miejscowi chłopi nadali mu pseudonim „Ospowaty Józek”[46]. Na wygnaniu zamieszkał wraz z nim działacz bolszewikówJakow Swierdłow[56]. W trakcie pobytu na wygnaniu w Monastrykoje miał więcej możliwości spędzania wolnego czasu – polował i jeździł na nartach (w trakcie jednej z takich podróży omal nie zginął w wyniku zamarznięcia). Korespondował również z poznanymi na wolności kobietami[46]. W trakcie wojny, w 1916 roku Stalin (w przeciwieństwie do Swierdłowa) dostał wezwanie do służby w armii. Komisja lekarska orzekła jednak, że nie nadaje się do służby w armii z powodu problemów z lewą ręką[56].
20 lutego 1917 roku władze pozwoliły mu na wyjazd do Aczińska, gdzie przebywałLew Kamieniew. Wraz z nim, na wieść orewolucji lutowej, opuścił miejsce zesłania i udał się do Petersburga[57][58].
Droga do rewolucji październikowej
12 marca 1917 roku powrócił do Piotrogrodu jako jeden z pierwszych bolszewickich zesłańców[59]. Jeszcze tego samego dnia spotkał się z członkami KC partii[48]. Rewolucję lutową przywitał z entuzjazmem, chwaląc umiarkowaną lewicę za obalenie caratu. Aż do czasu powrotu zeSzwajcarii Włodzimierza Lenina nie prowadził agitacji w stylu leninowskim. Popierał nawet kontynuację wojny zNiemcami i zjednoczenie z mienszewikami[60]. Dwa tygodnie po przybyciu do miasta został dołączony w składPiotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, stając się jednym z najważniejszych bolszewików w stolicy[61]. 29 kwietnia, już po powrocie Lenina do kraju, został wybrany do Komitetu Centralnego z wynikiem 91 głosów[62]. W maju i aż do czasu powrotu Trockiego był jednym z czterech nieformalnych przywódców partii[63]. 18 czerwca wraz z Leninem zorganizował duży protest robotniczy[64].
W lipcu 1917 roku wziął aktywny udział w wystąpieniach bolszewickich przeciwko rządowi, za co wydano nakaz jego aresztowania[65]. Przeprowadził VI Zjazd Rad, na którym po raz pierwszy aspirował do miana przywódcy partii[66]. Mimo wysokiej pozycji w partii nie wziął bezpośredniego udziału wrewolucji październikowej[67]. Niemniej jednak stalinowska propaganda mówiła o tym, żeLenin i Stalin to inspiratorzy i organizatorzy zwycięstwa Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej[68].
W Rosji Radzieckiej
Komisariat do spraw Narodowości i wojna domowa
W rządzie bolszewickim, znanym jakoRada Komisarzy Ludowych, objął funkcjękomisarza ludowego ds. narodowościowych[69]. Jako komisarz ludowy wydał wraz z Leninem „Deklarację praw narodów Rosji”, w której sformułowano prawo do samostanowienia wszystkich narodów Imperium Rosyjskiego. Deklaracja otworzyła drogę do niepodległości szeregowi państw, w tymŁotwie,Litwie,Polsce czy Finlandii[70]. Niechętnie poparłtraktat brzeski, próbując przekonać Lenina o braku istotnego zrewolucjonizowania robotników na Zachodzie (część bolszewików uważała, że traktat z Niemcami można zawrzeć, gdyż i tak zachód wkrótce ogarnie fala rewolucji)[71].
W czerwcu 1918 roku wraz z 400 żołnierzamiArmii Czerwonej został skierowany przez rząd doCarycyna na południu Rosji[72]. Na miejsce dotarł 6 czerwca. W ogarniętym rozruchami mieście wspomógł miejscoweCzeka w stabilizacji miasta i pozbyciu się wrogów politycznych[73][74], szczególnie ostrymi represjami obejmująclewicowych eserów (ugrupowanie zorganizowało 6 lipcanieudany przewrót antybolszewicki)[75]. W połowie lipca 1918 r. razem z S. Mininem iKlimientem Woroszyłowem wszedł do rady wojennej Północnego Kaukazu, której głównym zadaniem byłaobrona mającego strategiczne znaczenie dla czerwonych Carycyna[76]. Stalin, wbrew protestom komisarza spraw wojskowych i morskich Trockiego, prowadził samowolną likwidację byłych oficerów carskich, których uznał za kontrrewolucyjnych[77] i sabotował powierzanie im stanowisk w Armii Czerwonej, zgodnie z polityką Trockiego. Komisarz spraw wojskowych, aby ukrócić samowolne działania Stalina, wysłał do miasta byłego oficera carskiegoPawła Sytina, którego mianowano dowódcą Frontu Południowego Armii Czerwonej. Zarówno Stalin i Woroszyłow odmówili jednak podporządkowania się Sytinowi[78], wobec czego Trocki zażądał od partii dymisji Stalina. Lenin zgodził się na żądania Trockiego, w efekcie czego w październiku tego samego roku Stalin został przeniesiony doMoskwy[79]. 25 marca 1919 roku ze składu KC wyłonionoPolitbiuro. W skład Politbiura wszedł Stalin, ale również jego partyjny rywal Lew Trocki. Równocześnie Stalin zasilił Biuro Organizacyjne oraz zdobył przewodnictwo w Komisariacie Kontroli Państwowej[80].
Był współtwórcąkonarmii, której członkowie, zazwyczaj niewykształceni, ale za to bardzo ambitni „domorośli komuniści”, „prości żołnierze” i „patriotyczni proletariusze”, jakSiemion Budionny i Woroszyłow, utworzyli później kręgosłup jego frakcji, bezwzględnie wypierając i niszcząc „starych bolszewików”, gdyż:nie znosili intelektualistów, profesjonalistów, oficerów, urzędników, Żydów, okcydentalistów i obcokrajowców, czyli w istocie większości przywódców partii bolszewickiej[84].
W 1922 roku utworzono dla niego urząd sekretarza generalnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) – (RKP(b)). Stanowisko miało charakter jedynie formalny, jednak Stalin wykorzystał je do stopniowego powiększania zakresu władzy. Jeszcze w tym samym roku polityk został przewodniczącym Sekretariatu partii, a jego zastępcą mianowano jego protegowanego i starego przyjacielaWiaczesława Mołotowa[85]. Stalin wykorzystał urzędy do obsadzania ich swoimi zausznikami. Oprócz Mołotowa byli to m.in.Łazar Kaganowicz, który stanął na czele wydziału organizacyjnego KC[86]. Przyszły dyktator zyskał duże wpływy wOGPU, które już wtedy wykorzystał do walki z przeciwnikami politycznymi[87], w zamian nadając jego członkom miejsca w KC partii[88].
Przejmowanie coraz większej władzy umożliwiła Stalinowi postępująca choroba Lenina, który nie był już w stanie kontrolować sytuacji w kraju[89]. Po śmierci Lenina zawiązał sojusz zGrigorijem Zinowiewem i Kamieniewem. Celem triumwiratu było odsunięcie od władzy Lwa Trockiego, najczęściej typowanego na następcę Lenina. Sprawę komplikowało to, że Lenin w swoim testamencie wypowiedział się przeciwko objęciu przez Stalina władzy, wskazując na jego zbytnią brutalność i brak ogłady. Stąd też Stalin zabronił publikacji testamentu pod surowymi karami i nigdy nie zgodził się go opublikować[90][91][92][93]. Stalin wykorzystał Zinowiewa i Kamieniewa do własnej gry politycznej – gdy ci zaproponowali wykluczenie Trockiego z partii, ten zaprotestował przeciwko temu, pokazując, że jest otwarty na wewnątrzpartyjny dialog. W praktyce stopniowo pozbawiał Trockiego kolejnych funkcji w państwie, poczynając od odebrania mu w 1925 roku funkcji przewodniczącego Rady Wojskowo-Rewolucyjnej[94].
W 1925 roku został sekretarzem generalnym Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) – (WKP(b)), co tylko ułatwiło mu pozbycie się Trockiego ze struktur rządowych. W 1926 roku usunął go z Biura Politycznego, a w listopadzie 1927, po próbie zorganizowania bloku wraz Zinowjewem i Kamieniewem oraz demonstracjach zwolenników w dniu 7 listopada 1927, został usunięty z WKP(b). Trocki został następnie zesłany na wygnanie doAłmaty, a jego zwolennicy zLewicowej Opozycji poddani przez OGPU politycznym prześladowaniom. Ostatecznie w 1929 roku Trocki wydalony został z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa[95].
Stalin przyśpieszył proces industrializacji i wprowadzaniagospodarki planowej, doprowadzając do likwidacjipolityki NEP-u. Pod koniec 1927 roku rozpoczął proceskolektywizacji rolnictwa i konfiskaty zapasów zboża należących dokułaków[96].
Stalinizacja państwa
Pierwsze lata rządów nie odbiegały w znaczny sposób od formy leninowskiej. Stalin prowadził umiarkowanąpolitykę gospodarczą, dzięki której w 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej[97]. Politykę tę po części dyktowali zwolennicy rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideolog NEP-uNikołaj Bucharin, szef związków zawodowychMichaił Tomski i szef rząduAleksiej Rykow, z którymi Stalin zawiązał sojusz po odsunięciu od władzy Trockiego. Sojusz ten upadł w 1929 roku, a Stalin, w miejsce dotychczasowych współpracowników postawił wiernych wykonawców swojej wizji państwa. Wraz z nimi prowadził wdrażanie kolektywizacji rolnictwa, wprowadzenie gospodarki planowej i uprzemysłowienie kraju. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku Stalinowi udało się zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego[98].
Zmianom w gospodarce towarzyszyło przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte na terrorze, propagandzie ikulcie jednostki wychwalającym osobę Stalina[99][100]. Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego „zjazdem zwycięzców”) niemożliwa była jakakolwiek opozycja, a nawet krytyka. Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie przeciw niemu. „Wielka czystka”, którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działaczaSiergieja Kirowa, pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowjewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako „odchylenie lewicowe”), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako „odchylenie prawicowe”), a w końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność („centrowość”)[101].
W 1929 z jego polecenia rozpoczęto walkę zreligią, poprzez utworzenie organizacji propagującejateizm –Związku Wojujących Bezbożników. Kampania wymierzona była głównie przeciwkocerkwi prawosławnej, a także innym konfesjom. Nowa ateistyczna organizacja była, w następnych kilkunastu latach, głównym wykonawcą planowego niszczenia obiektów sakralnych, cmentarzy, przedmiotów kultu religijnego, przekazywała także służbom bezpieczeństwa ZSRR, szczególnieNKWD, listy duchownych przeznaczonych do wymordowania. Jeszcze pod koniec 1929 nakazano konfiskatę dzwonów kościelnych, a do 1930 wszystkim kapłanom prawosławnym podniesiono podatki o 1000 procent, pozbawionopraw obywatelskich (co spowodowało utratę praw do świadczeń medycznych i pomocy żywnościowej). W następnych latach większość z nich aresztowano, wypędzono lub zesłano doobozów. Do 1 marca 1930 zburzono 6 715[102] cerkwi prawosławnych i ok. 9500meczetów[103].
Rusyfikacja
W odniesieniu do większości narodów ZSRR zaczęto prowadzić politykęrusyfikacji. Przejawiała się ona m.in. w zastępowaniu stworzonych za Leninaalfabetów łacińskichcyrylickimi lub całkowitym likwidowaniem jeszcze kilka lat wcześniej promowanych języków. Celem Stalina było prawdopodobnie bezkompromisowe zintegrowanie iscentralizowanie państwa, co ideologicznie argumentowano jako przyspieszenie drogi do komunizmu[104].
Wśród historyków częste jest przekonanie, że Stalin był w istocie rosyjskim szowinistą, choć np.Abchazowie powszechnie uznają go za szowinistę gruzińskiego (wAbchazji prowadzono przede wszystkim politykęgruzinizacji, a nie rusyfikacji)[105].
Kolektywizacja rolnictwa i wielki głód na Ukrainie
Najbardziej krwawym przejawem działań Stalina byłakolektywizacja (1929–34), czyli zmuszenie chłopów, niejednokrotnie z użyciem siły, do przystąpienia do tzw.kołchozów, będących czymś pośrednim między spółdzielniami produkcyjnymi a komunami rolnymi. W wyniku przymusowej kolektywizacji, przeprowadzonej na początku lat 30. XX w. zesłano do łagrów ponad 2 miliony chłopów, z czego tylko od lutego 1930 do grudnia 1931 ponad 1,8 miliona. Kilkaset tysięcy zesłańców zmarło w obozach, a kulminacją wymierzonej przeciwko tej grupie społecznej akcji stał sięwielki głód na Ukrainie, który spowodował śmierć, według różnych szacunków od 3,3[106] do 6–7 milionów[102][107][108] ludzi (niektóre szacunki podają liczbę nawet 10–15 milionów ofiar). Kolektywizacja łączyła się z fizyczną eksterminacją zamożniejszych chłopów, przez stalinowską propagandę określanych mianem „kułaków” (według wskaźnika wyznaczonego przez Stalina miało to być 10% mieszkańców wsi) oraz głodem spowodowanym przymusowymi rekwizycjami produkcji rolnej – o ile przed 1930 chłopi oddawali ok. 15–20% produkcji, resztę przeznaczając na zasiewy, już w 1930 dostali nakaz oddawania 35% produkcji, a w rok później ponad 45% – spowodowało to katastrofalne załamanie cyklu produkcyjnego. Zagrożeni widmem głodu, chłopi zaczęli ukrywać zboże, zarzynali żywy inwentarz, aby móc przeżyć – wtedy wprowadzono tzw. „brygady szturmowe”, które siłą rekwirowały znalezione produkty rolne oraz zastosowanodrakońskie prawo (tzw.dekret o pięciu kłosach), wprowadzone na wyraźne żądanie Stalina. Prawo to przewidywało karę minimum 10 lat łagru lub karę śmierci w przypadku„roztrwonienia lub kradzieży socjalistycznej własności”. Na mocy tych postanowień, od 1932 do 1933 aresztowano 125 tys. ludzi, z czego 5 400[102] skazano na karę śmierci.
Klęska głodu na Ukrainie i Kaukazie spowodowała także liczne przypadkikanibalizmu[109][110] wśród zdesperowanej ludności wsi. Ubocznymi, pożądanymi przez władze skutkami kolektywizacji były wzrost potęgi władzy, zwiększenie liczby wywłaszczonych chłopów (tzw.rozkułaczonych) przeznaczonych do pracy przymusowej lub dobrowolnej w przemyśle oraz stłumienie dążeń narodowościowych na Ukrainie. Ocenia się, że łącznie w latach 1929–1938 ofiarami kolektywizacji padło ok. 15 mln ludzi, zarówno na skutek deportacji, głodu jak i masowych egzekucji. Dla uzasadnienia tych represji stalinowska propaganda wykreowała wizerunekkułaka, „chłopa z zaciśniętymi pięściami”, który jakowróg ludu zagrażał państwu i odpowiadał za trudności z zaopatrzeniem w żywność. Ekonomicznymi skutkami kolektywizacji były zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%[107].
Kampania uprzemysłowienia
Ważnym elementem przemian gospodarczych epoki stalinizmu było uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich. W przeciwieństwie do kolektywizacji, doprowadziło ono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorami tego procesu były sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy,ruch stachanowski)[111], obawa przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki zaowocowały budową wielu obiektów przemysłowych i rozwojem gospodarczym kraju. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, zaś głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo,hutnictwo,energetyka,przemysł maszynowy). Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego[98].Polityka kolektywizacji zakończyła się natomiast klęską, która przyczyniła się do śmierci wielu milionów ludzi. Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przedII wojną światowąmocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu gospodarka ZSRR byłacentralnie planowa i prawie w całości państwowa. Kierunki polityki gospodarczej ustalano pod potrzeby wojskowe. Szybki rozwój nastąpił kosztem indywidualnej konsumpcji i ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą „pracuj więcej, jedz mniej”[99]. Do 1942 roku, wzrost gospodarczy wynosił średnio 20% rocznie[111]. Produkcja przemysłu ciężkiego i surowców uległa wzrostowi, w wyniku czego na początku lat 40. XX w. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna[112]. Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłową, dzięki czemu po wojnie państwo stało się nowymsupermocarstwem[113].
Kult jednostki
100 koron, czechosłowacka moneta z 1949 z podobizną Józefa Stalina
Stalin kreował się nawodza narodu, co objawiało się ogromnym wpływem na życie społeczne i kulturalne. Już w latach 1924–1925 polecono zmianę nazw miejscowościJuzowka,Nowokuźnieck iCarycyn na Stalino, Stalinskij i Stalingrad. Od roku 1929 rozpoczął się faktycznie okres totalitarnegokultu jednostki – miejscowościom w ZSRR zaczęto zmieniać nazwy np. Stalinabad, Stalin-Auł, Staliniri, Stalinissi, Stalino, Stalinogorsk, Stalińsk, Szczyt Stalina itd. Imię polityka nosiły zakłady pracy, np.fabryka samochodów w Moskwie i Zakłady Artyleryjskie wGorki otrzymały nazwęZawod imieni Stalina, czyliZiS. Artyści zaczęli tworzyć wiersze i różne pochlebne określenia dotyczące przywódcy, np.„lokomotywa historii”[114],„słońce narodów”[114],„bolszewik z granitu”,„człowiek ze stali”,„spiżowy leninista” czy„uniwersalny geniusz”[100]. O Stalinie powstały także filmy biograficzne, rolę dyktatora odgrywali w nichMichaił Giełowani[115] oraz Dawid Wetlzer.
Stalin przejął i rozwinął zalążek systemuobozów koncentracyjnychGułag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym począwszy od 1933 przebywało na stałe 10 milionów więźniów. Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937, doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 z 80 tys. oficerów), a także pracowników jego służby bezpieczeństwaNKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarzaNikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika –Genricha Jagody, a za czasówŁawrientija Berii – protegowanych Jeżowa)[100]. Zorganizował intrygę, która posłużyła do zamordowaniamarszałkaMichaiła Tuchaczewskiego[100] – w 1936 przekonałNiemców do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a niemieckimi generałami. Materiały spreparowało hitlerowskieGestapo, a do ZSRR dostarczył je podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generałNikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie. Zasądzone wyroki śmierci wykonano na nich 12 czerwca. Stalin, za pomocą NKWD, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listach[100] tylko z lat 1937–1939, zawierających nazwiska 44 000[100] ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona[116] szeregowych członków partii. W niektórych rejonach kraju zabito wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. Zjazd Partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror objął jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli kraju – w 1989 eksperci radzieckiegoCentrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżuCzelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000[111] ludzkichszkieletów.
Niemcy nie mogli pogodzić się z ekspansjonistycznymi celami Stalina, przedstawionymi przezWiaczesława Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 i wykraczającymi poza zakres przewidzianych w pakcie stref wpływu (poza przewidzianą do zajęcia Finlandią[121] i nie przewidzianą do zajęcia w pakcie Ribbentrop-MołotowBukowiną północną, Stalin wykazywał m.in. zainteresowanieBułgarią, kontrolą przejścia zMorza Czarnego naMorze Śródziemne czy swobodą przejścia przez cieśniny duńskie, co powodowało dla Niemiec zagrożenie dla kontroli nad rumuńskimi polami naftowymi), przeprowadzanie przymusowych wysiedleń ludności niemieckojęzycznej z krajów nadbałtyckich, a także intensyfikacja zbrojenia armii spowodowały podjęcie, a następnie przyspieszenie prac nad planem agresji na ZSRR. Już miesiąc po opanowaniu ostatniego państwa nadbałtyckiego przez ZSRRkanclerzIII RzeszyAdolf Hitler wydał dyrektywę nr 21 (18 grudnia 1940 roku)[122].
Wojna z Niemcami
Konferencja w Jałcie w lutym 1945, Józef Stalin po prawej stronie
22 czerwca 1941 wojska niemieckie rozpoczęły realizacjęplanu „Barbarossa” – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawiły, że konflikt przedłużył się na kolejne cztery lata. Do działań przeciwko ZSRR Hitler skoncentrował 3 000 000 żołnierzy[123], 3580 czołgów i 7184 działa artyleryjskie[123]. Armia ZSRR posiadała łącznie 20 500 czołgów (z czego mniej więcej połowa znajdowała się na zachodzie)[124]. Inwazja hitlerowska rozpoczęła się 22 czerwca o godzinie 3.15. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z tych żołnierzy uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom[125].
Pod presją sytuacji wojennej dokonano przesunięcia akcentów w polityce wewnętrznej, ideologii ipropagandzie, przejściowo zastąpiono komunizm hasłami narodowymi, porzucono hasła internacjonalizmu na rzecz wielkości Rosji, częściowo odbudowano zniszczonąCerkiew i rozwiązano Związek Wojujących Bezbożników. Kościoły poparły działania wojenne Armii Czerwonej, a rząd zgodził się na otwarcie szeregu świątyń. Programy religijne zaczęło nadawać Radio Moskwa. W 1943 roku doszło do historycznego spotkania między przywódcą ZSRR apatriarchą Moskwy, Sergiuszem[126]. Już po inwazji patriarcha potępił Rosjan, którzy podjęli się kolaboracji z agresorami i wezwał prawosławnych w okupowanych krajach Europy do zjednoczenia się i walki z Niemcami[127]. Do 1944 roku otworzono 200 nowych cerkwi[128], a w okresie religijnej liberalizacji zaobserwowano wzrost aktywności religijnej obywateli wyznających wszelkie religie[129].
W 1943 (bitwa pod Stalingradem) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami wTeheranie,Jałcie iPoczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego. Popełniane przez Stalina błędy militarne kompensowane były częściowo poświęceniem społeczeństwa i konkretnych żołnierzy, umiejętnościami dowódców radzieckich, a także pomocą amerykańską w sprzęcie wojskowym, paliwie i surowcach w ramachLend-Lease Act[120]. Wszystko to skutkowało jednak niezwykle wysokimi stratami ludzkimi, a znaczenie pomocy zagranicznej było po wojnie pomniejszane lub pomijane milczeniem[130][131].
Jeszcze w czasie trwania wojny z Niemcami Stalin pozostawał podejrzliwy i uważał, że alianci zachodni celowo opóźniali otwarcie drugiego frontu antyniemieckiego, aby wykrwawić broniących się Sowietów[133]. Mimo to dążył do utrzymania pokoju zWielką Brytanią iUSA, mając nadzieję, że mocarstwa te dadzą mu się skupić na powojennej odbudowie kraju i uzyskaniu dodatniego wzrostu gospodarczego. Po zwycięstwie aliantów w maju 1945 roku ZSRR, nie napotykając większego oporu Zachodu, skutecznie wprowadził pod zakres swoich wpływów Europę Środkową i Wschodnią[134]. W czasie wojny Stalin utworzył specjalne ośrodki szkoleniowe dla komunistów z różnych krajów, co miało ułatwić im objęcie przywództwa w krajach na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. W rezultacie przeszkoleni przez Moskwę działacze obejmowali kontrolę nad mediami (zwłaszcza radiem) oraz likwidowali wszelkie niezależne instytucje obywatelskie czy konkurencyjne partie polityczne[135].
Próba rozszerzenia bloku wschodniego i wybuch zimnej wojny
Stalin, chcąc rozszerzyćblok wschodni i uzyskać dla ZSRR koncesję na wydobycieropy naftowej w północnych prowincjachIranu usiłował zapewnić sobie bazę polityczną w tym kraju. W tym celu, w grudniu 1945 roku wsparł utworzenie separatystycznejAutonomicznej Republiki Azerbejdżanu zSeyidem Cəfərem Pişəvərim na czele[139]. W jej rozwijaniu rząd wspierali nauczyciele, dziennikarze i działacze przybyli zAzerbejdżańskiej SRR. 22 stycznia 1946 miejscowi separatyści ogłosili powstanie niezależnejRepubliki Kurdyjskiej, która również zyskała poparcie ZSRR. USA i Wielka Brytania zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu. Zgodnie z jego zapisami wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran, a parlament irański odrzucił ustawę przyznającą ZSRR naftowe koncesje. Separatystyczne republiki Azerów i Kurdów zostały zlikwidowane przez wojsko rządu Iranu[140][141].
Pokryzysie irańskim 9 lutego 1946 roku Stalin wygłosił przemówienie, w którym stwierdził, że „komunizm ikapitalizm nie mogą koegzystować” oraz ogłosił plan „przygotowania ZSRR w ciągu pięciu lat na każdą ewentualność”. Wystąpienie zostało odebrane w krajach zachodnich jako „deklaracjaIII wojny światowej”[142]. Niedługo po tym wystąpieniu 22 lutego 1946 rokuGeorge Kennan wysłał z Moskwydługi telegram, w którym wyraził m.in. postulat obrania twardego kursu Stanów Zjednoczonych wobec ZSRR.
Powojenny okres władzy Stalina cechowało także przyjmowanie przez niego nowych tytułów, orderów i stopni wojskowych. 24 czerwca 1945 rokuMichaił Kalinin, Przewodniczący PrezydiumRady Najwyższej ZSRR, podpisał dekret awansujący Stalina do rangigeneralissimusa. Podupadły na zdrowiu polityk stawał się coraz mniej skuteczny. Po wojnie zaaprobował poglądyTrofima Łysenki, często określanych jako pseudonaukowe, który m.in. za pomocą sfałszowanych badań naukowych zdołał przekonać komunistów do swoich idei. W rezultacie, w 1948 WKP(b) specjalnym dekretem odrzuciła uznawane na całym świecie zasadygenetykiMendla, uznając za oficjalną naukę państwa radzieckiegołysenkizm. Decyzja ta, jak i państwowo aprobowana działalność Łysenki, miała długotrwale negatywny wpływ na rozwój biologii i rolnictwa w ZSRR. Przyczyniła się w efekcie do katastrofalnego stanu radzieckiej produkcji rolniczej. Ocenia się, że w 1953, w chwili, gdy zmarł Józef Stalin, ilość produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa, niż wImperium Rosyjskim za caraMikołaja II[148].
Także okres powojenny związany był z kolejnymi czystkami i sprawowaniem rządów metodami terroru. Tym razem podejrzenia Stalina koncentrować się zaczęły m.in. wokół Żydów, których podejrzewał o współdziałanie z wywiadem amerykańskim. Na tym tle doszło do zamordowania 12 stycznia 1948, z polecenia Stalina,Salomona Michoelsa – przewodniczącego najsilniejszej organizacji skupiającej komunistycznych działaczy żydowskich –Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego (JAFK). 20 listopada 1948 decyzją KC WKP(b) rozwiązano JAFK, a jego czołowi działacze zostali aresztowani. Część z nich została stracona, reszta otrzymała wyroki długoletniego więzienia lub zesłania do łagrów. 12 sierpnia 1952, z polecenia Stalina, zamordowano w podziemiach więzienia NKWD w Moskwie,Łubianki, 13 pisarzy żydowskich tworzących w językujidysz, wcześniej oskarżonych w pokazowym procesie ożydowski nacjonalizm. W opinii historyków zajmujących się tym okresem historii ZSRR, był to typowymord sądowy ery stalinizmu.Antysemicki charakter miała również walka z tzw.kosmopolityzmem, który sprowadzono do demaskowania i usuwania z pracy Żydów. Jednym z momentów kulminacyjnych była tzw.sprawa lekarzy kremlowskich – głównie żydowskiego pochodzenia, których oskarżano o rzekomo celowe niewłaściwe leczenie i uśmiercanie w ten sposób działaczy partyjnych[149][150].
Śmierć
Józef Stalin zmarł w czwartek 5 marca 1953 o godzinie 21:50[151] w konsekwencji gwałtownego wielonarządowego pogarszania się stanu zdrowia począwszy od wieczora 1 marca. Zgodnie ze stopniowo w późniejszym czasie ujawnianymi danymi miało to miejsce w tzw. bliskiejdaczy w obecnej moskiewskiej dzielnicyKuncewo. Początkowo stan zdrowia Stalina nie był ujawniany. W tym czasie grupa osób z najwyższych władzKPZR, obecni w daczy z przerwami na m.in. narady, czyliGieorgij Malenkow,Nikita Chruszczow,Ławrientij Beria iNikołaj Bułganin, zdawali sobie sprawę na podstawie diagnoz wezwanych grupy lekarzy, że śmierć Stalina jest nieuchronna. Pierwsza informacja oficjalna została podana wczesnym rankiem 4 marca w moskiewskim radiu i głosiła, że kiedy Stalin przebywał w swoim mieszkaniu na Kremlu w Moskwie, miał krwotok mózgowy, który dotknął jego ważne obszary[152]. Zostały też przytoczone informacje medyczne o jego stanie zdrowia – wymieniono takie oznaki ciężkiego stanu, jak udar, utrata przytomności, paraliż ciała, oddychanie agonalne. Do tej pory nie jest jasne, dlaczego wskazano, że zdarzenie miało miejsce w mieszkaniu kremlowskim[152].
Publikowane w prasie propagandowej PRL za agencjąTASS oświadczenia podały, że w nocy z 1 na 2 marca 1953 w swoim mieszkaniu doznałwylewu krwi do mózgu (do lewej półkuli) na tle choroby nadciśnieniowej i miażdżycy, w wyniku którego nastąpiło porażenie prawej połowy ciała i trwała utrata przytomności, wobec czego w kolejnych dniach był poddawany leczeniu[153][154].
Śmierć Stalina została ogłoszona przez radio rano 6 marca, w ślad za tym pojawiły się publikacje w mediach PRL. Według raportu medycznego śmierć nastąpiła w wyniku krwotoku śródmózgowego. Szczegóły dotyczące przebiegu leczenia Stalina, jego choroby, wyników sekcji zwłok i oficjalnego biuletynu są opisane we wspomnieniach członka rzeczywistegoAkadiemiji miedicynskich nauk SSSR(inne języki),Aleksandra Miasnikowa(inne języki) (1899–1965), opublikowanych w roku 2011[155].
Jak podałEdward Radziński na podstawie wspomnień córki Stalina,Swietłany Alliłujewej, która była w tym czasie obecna na bliskiej daczy, jej ojciec umierał strasznie i ciężko[156].
Pogrzeb odbył się w poniedziałek 9 marca 1953 o godz. 12[157]. Trumna z jego ciałem została przewieziona z Sali Kolumnowej Domu Związków na lawecie armatniej doplacu Czerwonego i umieszczona wmauzoleum Lenina[158]. W Moskwie ogłoszono żałobę na dni 6–9 marca 1953[159], zaś dzień pogrzebu Stalina został ogłoszony dniemżałoby narodowej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej[160][157].
Poza oficjalną i z czasem szerzej udokumentowana wersją nt. śmierci Stalina, istnieją też wersje alternatywne. Zaliczają się do nichteorie spiskowe, które sugerują, że polityk mógł zostać zamordowany kilka dni wcześniej za wiedzą lub na polecenie niektórych swoich współpracowników, którzy zaczęli obawiać się o swoje życie wskutek narastającej paranoi radzieckiego przywódcy. Wymieniane są różne nazwiska, w tym szefa służb specjalnych, Ławrientija Berii. Publikacje wskazują na prawdopodobieństwo zastosowania do otrucia Stalina specyfiku podobnego dowarfaryny[161], a także wykonania mu zastrzyku z adrenaliny[162][163][164][165].
Inna wersja głosi, że Stalin zmarł w czwartek 5 marca 1953 w saunie po długiej libacji z Chruszczowem[166][167].
Śmierć Stalina spowodowała falępropagandowejhisterii oraz kolejny realny paroksyzm jego kultu. Podczas pogrzebu w Moskwie setki (są też dane mówiące o tysiącach) osób zostały śmiertelnie poturbowane (stratowane) przez tłum. Powstało wiele utworów żałobnych. Niektórym miastom zmieniono nazwy. Przykładowo w PolsceKatowicom nadano nazwę Stalinogród, ówczesnewojewództwo katowickie przemianowano na województwo stalinogrodzkie[168][169][170].
W 1961zmumifikowane ciało Stalina zostało usunięte z mauzoleum Lenina i pochowane nacmentarzu pod muremKremla, za mauzoleum, obok grobów najważniejszych działaczy bolszewickich i komunistycznych[171].
Destalinizacja
Zwycięzca w walce o władzę w Moskwie,Nikita Chruszczow, który za życia Stalina był posłusznym wykonawcą jego polityki, naXX Zjeździe KPZR zainspirował „destalinizację” – potępienie niektórych, najbardziej oburzających zbrodni i nadużyć. Destalinizacja wiązała się z „odwilżą”: uwolnieniem milionówwięźniów politycznych, procesami rehabilitacyjnymi, liberalizacją i złagodzeniem terroru[172].
Od roku 2000 rozpoczęła się wFederacji Rosyjskiej powolna rehabilitacja Józefa Stalina. W roku tym prezydent RosjiWładimir Putin przywrócił melodię stalinowskiego hymnu ZSRR jako oficjalnegohymnu Rosji, a następnie uznał wkład Józefa Stalina w zwycięstwo nad Niemcami w II wojnie światowej. Rehabilitowanie Stalina postępuje również wśród społeczeństw byłych radzieckich republik, przede wszystkim w Gruzji.
Życie prywatne
Stalin był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona,Jekatierina Swanidze, zmarła po czterech latach małżeństwa w 1907 roku, po ciężkiej chorobie, którą był najprawdopodobniejtyfus[173]. Sam Stalin mówił o niej:To było jedyne stworzenie zdolne zmiękczyć moje kamienne serce. Umarła, a razem z nią wszystkie ciepłe uczucia, jakie miałem dla ludzkich istot[174]. Ze związku tego urodził się syn,Jakow Dżugaszwili. Drugą żoną Stalina została w 1919Nadieżda Alliłujewa. Ich dwoje dzieci toWasilij (urodzony w 1921) iSwietłana (urodzona w 1926). Dzieci rzadko widywały się z ojcem, który odnosił się do nich z rezerwą, nie okazując szczególnych uczuć, poza Swietłaną, którą Stalin, według licznych relacji, bardzo kochał i otaczał szczególnym przywiązaniem i opieką. Swietłana w 1967 wyjechała z ZSRR do Indii, skąd przez Szwajcarię uciekła do USA[175]. Wasilij służył wArmii Radzieckiej jakogenerał porucznik lotnictwa. Po śmierci Stalina został aresztowany i zwolniony z wojska, a w pokazowym procesie skazany na 8 lat więzienia. W 1960 na fali odwilży politycznej został zwolniony. Niedługo potem popadł walkoholizm i zmarł śmiercią naturalną w 1962[3].
Stalin cieszył się podobno zawsze dużym powodzeniem u kobiet, także w latach przed dojściem do władzy. Wiaczesław Mołotow powiedział: „zawsze podobał się kobietom”. Niektóre hipotezy utrzymują, że druga żona, Nadieżda, popełniła samobójstwo także przez wzgląd na niewierność męża[3].
Stalin nie przywiązywał wagi do życia rodzinnego. Jedyną osobą z rodziny, którą tolerował, była córka Swietłana, ale też do czasu jej małżeństwa, którego Stalin nigdy nie zaakceptował[176]. Sam mieszkał jakpustelnik w jednym pokoju, w ciągu dnia śpiąc, a w nocy pracując ze swoimi współpracownikami. Ciągle oglądałnieme filmy i słuchałpłyt gramofonowych, a dla odpoczynku wyjeżdżał do podmoskiewskiejdaczy wKuncewie. Regularnie bywał też wTeatrze Bolszoj. Rzadko natomiast występował publicznie i wygłaszał przemówienia. Co roku wyjeżdżał do Gruzji, skąd pochodził. Ponieważ panicznie bał sięzamachu na swoje życie, w podróżach tych brało udział pięć identycznych pociągów. W jednym z nich był Stalin, a w każdym z czterech pozostałych podróżował jego sobowtór[111].
Był nałogowym palaczem. Palił papierosy i fajkę, która stała się jego atrybutem i jednym z jego symboli[177].
Józefa Stalina postrzega się jako jednego z największych (jeśli nie największego[8][178]) tyranów iludobójców w dziejach Rosji i świata, porównywalnego tylko zAdolfem Hitlerem iMao Tse-tungiem[8]. Przypisywane jest mu spowodowanie śmierci około 20 milionów ludzi[179]. Spotykane są też wyższe szacunki,Simon Sebag Montefiore ocenił, że za rządów Stalina śmierć poniosło 25 milionów ludzi[180],Rudolph Rummel ocenił liczbę wymordowanych przez niego osób na co najmniej 43 miliony ludzi z 62 milionów[181] unicestwionych w ZSRR w latach 1917–1987. Szacunki powyżej 100 milionów, pojawiające się u części historyków i badaczy, wydają się jednak wątpliwe, gdyż np. szeroko znana, ale też krytykowana przez część naukowców, którzy twierdzą, iż podaje ona liczby ofiar komunizmu w XX wieku zawyżone niemal dwukrotnie,Czarna księga komunizmu, ocenia łączną liczbę ofiar tego systemu w skali całego świata na 94 miliony, z czego w ZSRR na 20 milionów, abrytyjski historykNorman Davies ocenia liczbę śmiertelnych ofiar polityki Stalina na nie mniej niż 50 milionów ludzi[111].
Współcześnie przypuszcza się, że polityk miałparanoidalny[182] stosunek do własnej osoby. Zdaniempsychiatry ipsychologa Jerrolda M. Posta orazpolitologa Roberta S. Robbinsa, którzy jako pierwsi podjęli próbę wyjaśnienia zachowań Stalina w tych kategoriach[182], żył on w urojonym świecie spisków i posiadał wszelkie cechy paranoika, np. podejrzliwość, ksobność (odnoszenie wszystkich zdarzeń do siebie),manię wielkości, wrogość oraz myślenie urojone[182]. Wiedząc, że jest zły i okrutny, Stalin za pomocąprojekcji mógł te cechy rzutować na innych, otaczających go ludzi, co pozwalało mu zachować spokój ducha[182].
Pomimo upadku ZSRR, we współczesnej Rosji panuje bardzo silna tęsknota za Stalinem i jego polityką. Świadczą o niej badania rosyjskiej opinii społecznej, w świetle których polityk ten jest uważany za jedną z najpopularniejszych/najważniejszych postaci historycznych[183], ale także utrzymująca się popularnośćpartii komunistycznej, której niektórzy przedstawiciele rządy Stalina uważają za wzorcowy okres w historii Rosji. Jedna ze struktur lokalnych partii komunistycznej zorganizowała akcję billboardową, promującą metody Stalina jako najlepszą receptę na kryzys gospodarczy (Woroneż, czerwiec 2009)[184].
Także władze rosyjskie wykonują ruchy świadczące o planowym wykorzystywaniu nostalgii za okresem domniemanej świetności ZSRR. W drugiej połowie 2008 roku wydano zaaprobowany przez nie podręcznik do historii dla nauczycieli, według którego Stalin działał „całkowicie racjonalnie”, przeprowadzając czystki na milionach obywateli ZSRR w latach 30[185].
Sentyment za Stalinem silny jest także w Gruzji. Do dziś wGori istnieje i cieszy się dużym powodzeniem poświęcone mu muzeum[186]. Znajduje się tam również ulica Stalina oraz stacja kolejowa im. Józefa Stalina.
↑Pseudonim ten został zaczerpnięty z opowiadaniaAleksandre Kazbegi pt.Ojcobójca, w której kaukaski rozbójnik (abrek) Koba walczy z władzą i pomaga gnębionej ludności.
↑Data urodzin Stalina nie jest jednoznaczna. Choć są dane o jego urodzinach w roku 1870, to tak jak m.in. historykEdward Radziński, za rzeczywistą uznaje się – na podstawie zapisów w księdze parafialnej Uspieńskiego soboru (katedry Zaśnięcia) – datę18 grudnia (6 grudnia) 1878 roku. Taka sama data znajduje się na jego świadectwie ukończenia szkoły, w obszernymdossier policji carskiej, nakazie aresztowania z18 kwietnia 1902 roku (z podanym wiekiem 23 lata), a także we wszystkich zachowanych przedrewolucyjnych dokumentach. Stalin podał tę datę we własnoręcznym życiorysie napisanym na początku lat 20. XX wieku. Natomiast po roku 1922 bez wyjaśnienia zaczęto podawać oficjalnie datę21 grudnia 1879 roku, i od tego momentu dzień ten świętowano jako jego urodziny.
Przypisy
↑Helena Bobińska, „Soso”, Nasza Księgarnia, Warszawa 1953.
↑Wiktor SuworowDzień „M”, Rebis Poznań 2008, s. 53.
↑abcDzień urodzin, który zniknął bez śladu. W: Edward Radziński: Stalin. Warszawa: Wydawnictwo Magnum, 1996.ISBN 83-85852-22-0. Brak numerów stron w książce
↑The new cambridge modern history. cz. xii. Londyn: Cambridge Press. 1968, s. 453,ISBN 978-1-139-05588-8.
↑Trotsky, Leon.My Life (1930) The Marxists Internet Archive.
↑Janusz Janicki,Lewacy, 1981, Książka i Wiedza, s. 90.
↑Fragment tzw. testamentu Lenina, uzupełnienie tzw. „Listu do zjazdu” z 24 grudnia 1922: „Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami, komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który niezależnie od wszystkich innych względów miałby tę przewagę nad tow. Stalinem, że charakteryzowałby się większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzejmością, bardziej życzliwym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem itd. Okoliczność ta może się wydać nic nie znaczącą drobnostką. Myślę jednak, że z punktu widzenia zabezpieczenia przed rozłamem oraz tego, co napisałem wyżej o wzajemnym stosunku Stalina i Trockiego, nie jest to drobnostka, albo jest to taka drobnostka, która może nabrać decydującego znaczenia” – Włodzimierz Iljicz Lenin,Dzieła Wszystkie, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1989, tom 45, s. 337–349,ISBN 83-05-12006-6.
↑Service, Robert (1997).A History of Twentieth-Century Russia. Cambridge, MA: Harvard University Press, s. 124–125,ISBN 0-674-40348-7.
↑abPaul RP.R.GregoryPaul RP.R.,The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 218–220,ISBN 0-521-53367-8,OCLC57253629.
↑abNorman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1017–1026.ISBN 83-7006-883-9.
↑abcdefPaul Johnson: Historia świata od roku 1917 do lat 90. Londyn: Puls Publications Ltd., 1992, s. 356, 363, 370, 403–405.ISBN 0-907587-79-8.
↑Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji. Wyd. Kindle. Magnum, 2008, s. loc. 211-14.ISBN 978-83-89656-38-4.
↑abcCzarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999, s. 158, 162, 170.ISBN 83-7180-326-5.
↑Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999, s. 163.ISBN 83-7180-326-5. Cytat: 1 kwietnia 1936 działało 4830 meczetów (32% działających przed rewolucją).
↑RaportyOGPU, jak i relacje dyplomatów włoskich z Charkowa; Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin„Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania” Prószyński i S-ka, Warszawa 1999,ISBN 83-7180-326-5, s. 121.
↑„(...) Natomiast na terytorium Ukrainy OGPU ścigało kanibali. Kanibalizm, ten najbardziej przerażający skutek głodu, stał się w tych tragicznych miesiącach powszechny”: Christopher Andrew, Oleg Gordijewski,KGB, tłumaczył Rafał Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997,ISBN 83-11-08667-2, s. 121.
↑abcdeNormanN.DaviesNormanN.,Europa. Rozprawa historyka z historią, wyd. 1., dodruk, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1017–1026,ISBN 83-7006-883-9,OCLC45745212.
↑Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J.M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 39 (2). Economic History Review, s. 30–32,ISBN 978-0-7190-4600-1.
↑abWojciech Wasiutyński: Słownik polityczny. Nowy Jork: The Roman Dmowski Institute of America Inc., 1980, s. 81.
↑Max Frankel, „Stalin’s Shadow,” New York Times reviewing Anne Applebaum, Iron Curtain: The Crushing of Eastern Europe, 1944–1956 (2012).
↑Schmitz, David F. (1999). „Cold War (1945–91): Causes [entire chapter]”. In Whiteclay Chambers, John. The Oxford Companion to American Military History. Oxford University Press.ISBN 0-19-507198-0.
↑Van Dijk, Ruud, Encyclopedia of the Cold War, Volume 1, s. 200. Taylor & Francis, 2008.ISBN 0-415-97515-8.
↑Burkitt, Laurie; Scobell, Andrew; Wortzel, Larry M. (lipiec 2003).The lessons of history: The Chinese people’s Liberation Army at 75. Strategic Studies Institute, s. 340–341,ISBN 1-58487-126-1.
↑Czystki w środowisku medycznym opisał w swoich pamiętnikach radzieckipatomorfolog: Jakow Rapoport,Ostatnia zbrodnia Stalina. 1953: Spisek lekarzy kremlowskich, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2011.
↑Arno Lustiger: Czerwona Księga. Stalin i Żydzi. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2004, s. 254, 319.ISBN 83-7414-028-3.
↑Хрущёв С.Х.С.Н.Хрущёв С.Х.С.,Никита Хрущёв. Реформатор, Время, 2010,ISBN 978-5-9691-0533-1. Brak numerów stron w książce
↑A.Ł. Miasnikow [А.Л.A.Ł.M.[А.Л.Мясников]A.Ł. Miasnikow [А.Л.A.Ł.M.[А.Л.,Ja lecził Stalina – iz siekrietnych archiwow SSSR [Я лечил Сталина – из секретных архивов СССР], Moskwa: Eksmo [Эксмо], 2011,ISBN 978-5-699-48731-8. Brak numerów stron w książce
↑Радзинский Э. С.: Сталин. Жизнь и смерть. Москва: АСТ: Астрель, 2011, s. 533.ISBN 978-5-17-069814-1.
↑Conquest, Robert (1991)The Great Terror: A Reassessment, Oxford University Press,ISBN 0-19-507132-8.
↑Simon SebagS.S.MontefioreSimon SebagS.S.,Potwory. Historia zbrodni i okrucieństwa, Warszawa: Świat Książki, 2010, s. 204, Cytat: W okresie trwających 30 lat rządów terroru Stalina ponad 25 mln niewinnych obywateli jego własnego kraju poniosło śmierć, zaś 18 mln zostało zesłanych do obozów pracy przymusowej..
↑R.J. Rummel: Lethal Politics. Soviet Genocide and Mass Murder Since 1917. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers, 1990. Brak numerów stron w książce
↑abcdŁukasz Dominiak: Diabeł na Sołowkach, czyli śmierć wrogom ludu. Dialogi Polityczne (nr 1/03) – pismo naukowe Wydziału HumanistycznegoUMK, 2003. Cytat: O ile na początku politycznej kariery Stalina jego paranoiczna osobowość pasowała do wymogów narzucanych przez rolę przywódcy, o tyle z upływem lat paranoja się pogłębiała. Kiedy tuż przez śmiercią w 1953 roku (...) był już stanie klinicznej paranoi. Brak numerów stron w książce
Robert Kupiecki,Natchnienie milionów. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944–1956, WSiP, Warszawa 1992,ISBN 83-02-05132-2.
ArnoA.LustigerArnoA.,Czerwona Księga. Stalin i Żydzi,ElżbietaE.Kaźmierczak (tłum.),WitoldW.Leder (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2004,ISBN 83-7414-028-3,OCLC830628390. Brak numerów stron w książce
VojtechV.MastnyVojtechV.,Stalin i zimna wojna,MałgorzataM.Werner (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2006,ISBN 978-83-7436-106-4,OCLC749510300. Brak numerów stron w książce
RojR.MiedwiediewRojR.,Ludzie Stalina,TadeuszT.Kaczmarek (tłum.), Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1989,ISBN 83-202-0785-1,OCLC69292198. Brak numerów stron w książce
Simon Montefiore,Stalin. Dwór czerwonego cara, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2004,ISBN 83-89656-06-X.
Simon Montefiore,Stalin – młode lata despoty: zanim powstał dwór Czerwonego Cara Świat Książki, Warszawa 2008ISBN 978-83-247-0578-8.
Aleksander Proskurin (wyb.),Fenomen Stalina, MAW, Warszawa 1988, 1989
.jpg)
.svg)
