komendant pułku piechoty komendant brygady piechoty Naczelny Wódz Wojska Polskiego Szef Sztabu Generalnego Przewodniczący Ścisłej Rady Wojennej Generalny Inspektor Sił Zbrojnych Minister Spraw Wojskowych
W młodości, podczas prowadzenia działalności konspiracyjnej, znany pod pseudonimamiWiktor iMieczysław. Wśród zwolenników Piłsudskiego, zwłaszcza z czasów służby wLegionach, używano jego przydomków –Komendant,Dziadek,Marszałek orazZiuk.
Po stłumieniu powstania, uchodząc przed prześladowaniem ze strony Rosjan, Józef Wincenty Piłsudski uciekł zeŻmudzi na Litwę, gdzie też kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu. Jesienią lub zimą 1863 nowożeńcy zamieszkali na stałe w posagowym Zułowie[5].
Józef Wincenty Piłsudski postawił na uprzemysłowienie. Poddał majątki żony (Adamowo,Suginty,Tenenie,Zułów, razem ok. 12 000 ha) modernizacji, sprowadził specjalistów, również z zagranicy. Nad brzegiem Mery wybudował trzypiętrowy młyn, gorzelnię, wytwórnię drożdży, cegielnię i wytwórnię terpentyny. Wzniósł również nowy dwór[3][6].
W majątku Zułów 5 grudnia 1867 urodził się Józef Klemens Piłsudski. Był czwartym w kolejności dzieckiem – w 1864 urodziła się Helena[5], w 1865 – Zofia[5], a w 1866 –Bronisław Piłsudski[5]. Po Józefie, którego w rodzinie nazywanoZiukiem[e], urodzili się:Adam (1869)[5],Kazimierz (1871)[5], Maria (1873)[5],Jan (1876)[5], Ludwika (1879)[5], Kacper (1881)[7] oraz bliźnięta Piotr i Teodora (zmarli w wieku 1,5 roku, w lutym 1884)[8].
Józef został ochrzczony 15 grudnia 1867 w kościele rzymskokatolickim w majątkuSorokpol (dekanatświęciański) przez księdza Tomasza Wolińskiego. Rodzicami chrzestnymi byli Józef Marcinkowski i Konstancja Rogalska[9].
Maria Piłsudska wychowywała swoje dzieci w duchu patriotycznym[10], dbała też o ich wykształcenie. Dzieci uczyli sprowadzeni do dworu nauczyciele. Języków uczyły dwie bony, Niemka i Francuzka[3].
Nieudana działalność inwestycyjna ojca doprowadziła zarządzane przez niego majątki do ruiny. Problemy rodziny pogłębił pożar, po którym w 1874 Piłsudscy przenieśli się do Wilna, zmuszeni tam do egzystencji w trudnych warunkach materialnych[11][12].
W 1877 Józef, wraz z bratem Bronisławem, rozpoczął naukę wI Gimnazjum wileńskim, mieszczącym się w gmachu dawnegouniwersytetu. W gimnazjum bracia, razem z innymi uczniami, poddawani byli intensywnejrusyfikacji[13][14]. Wiosną 1882 obaj bracia (wraz z innymi kolegami) założyli kółko samokształceniowe o nazwieSpójnia[15], zajmujące się sprowadzaniem zWarszawy polskich książek[f][16].
Bronisław Piłsudski (2. od lewej) i Józef Piłsudski (3.), 1885. Kółko samokształcenioweSpójnia w gimnazjum wileńskim
Fotografia portretowa przedstawiająca Józefa Piłsudskiego w 1885 roku
Studia w Charkowie
2 września 1884 zmarła ciężko chora od lat Maria Piłsudska[17]. Rok później Józef zdał maturę (najlepsze oceny zhistorii – czwórka igeografii – piątka, najsłabsze – z języków, z wyjątkiemfrancuskiego). Jesienią 1885 rozpoczął studia medyczne naCesarskim Uniwersytecie Charkowskim[18]. Tam zaczął działalność konspiracyjną w niepodległościowych organizacjach studenckich, trafiając m.in. w szerokie kręgi osób kojarzonych z rewolucyjną organizacją rosyjskąNarodnaja Wola (uczestniczył w kilku jej spotkaniach)[18]. 2 i 3 marca 1886 brał udział w studenckiej demonstracji z okazji 25. rocznicy uwłaszczenia, znajdując się potem wśród ponad 150 zatrzymanych przez policję carską[18]. Po zaliczeniu pierwszego roku próbował przenieść się wiosną 1886 naCesarski Uniwersytet w Dorpacie, jednak tam odmówiono mu przyjęcia dokumentów z powodu jego uprzedniej działalności opozycyjnej[19].
Aresztowanie i zesłanie
22 marca 1887 Józef Piłsudski został aresztowany pod zarzutem udziału w spisku na życie cara, którego autorami byli członkowieFrakcji Terrorystycznej Narodnej Woli[20]. Piłsudski pomógł zamachowcom, będąc m.in. przewodnikiem poWilnie jednego z głównych organizatorów zamachu, próbującego zdobyć truciznę niezbędną do zabicia cara Aleksandra III Romanowa[21]. Inaczej było zBronisławem, który w całą sprawę zaangażował się o wiele bardziej. Na początku kwietnia 1887 Józef Piłsudski został przewieziony doTwierdzy Pietropawłowskiej, a następnie do więzienia śledczego wPetersburgu[22]. Chociaż Józefa ostatecznie potraktowano jako świadka w procesie spiskowców, to jednak został skazany 1 maja 1887 na pięcioletnie zesłanie w głąbRosji[g][23].
Na początku października 1887, wraz z innymi skazanymi, Piłsudski dotarł doIrkucka, gdzie miał czekać na przewiezienie do docelowego miejsca osiedlenia –Kireńska[24]. 1 listopada w irkuckim więzieniu wybuchł bunt, Piłsudski nie brał w nim bezpośrednio udziału, ale został brutalnie pobity przez żołnierzy. Stracił wówczas dwa przednie zęby. Za rzekomy udział w buncie został skazany na dodatkowe pół roku więzienia.
Do Kireńska Piłsudski dotarł 23 grudnia 1887, a przebywał w nim do lipca 1890. Spotkał tam innych zesłańców Polaków, byłych powstańców styczniowych. Zatrzymał się w domu socjalistyStanisława Landego, gdzie poznał Leonardę Lewandowską (siostrę żony Landego), swoją pierwszą miłość[25]. W początkach sierpnia 1890 Piłsudskiego przeniesiono do niewielkiej wsiTunka. W osadzie tej warunki bytowe były znośniejsze niż w Irkucku[26].
Do Wilna Piłsudski powrócił 1 lipca 1892. Tam wstąpił do ruchu socjalistycznego, będąc początkowo wileńskim korespondentem czasopisma konspiracyjnego „Przedświt”, pisząc pod pseudonimemRom[27]. Od lutego 1893, w ramachPPS, uczestniczył także w pracach tzw. Litewskiej Sekcji PPS, skupiającej prócz niego jeszcze innych działaczy z Wilna[28]. W tym okresie utrzymywał kontakty z członkamiZagranicznego Związku Socjalistów Polskich (m.in. zeStanisławem Mendelsonem)[28].
W maju 1893 wydał w imieniu PPS odezwę skierowaną do towarzyszy socjalistówŻydów w polskichzabranych prowincjach, w której oskarżał Żydów o narzucanie na Litwiejęzyka rosyjskiego jako narzędzia kultury, co wzbudzało niechęćproletariatu polskiego i litewskiego, żądał przerwaniarusyfikacji kraju[29].
W 1894 został wybrany na przedstawiciela Sekcji Litewskiej w nowo powstałym Centralnym Komitecie Robotniczym PPS (CKR PPS)[30] i został redaktorem naczelnym „Robotnika”[31]. Przy pracy nad tym pismem, a także uczestnicząc w obradach Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW), poznał późniejszego prezydenta II RP,Stanisława Wojciechowskiego[32]. Ze względu na aresztowania i wyjazdy działaczy Piłsudski w tym okresie był jedynym członkiem CKW sprawującym swe obowiązki bez przerwy. W łonie partii zajmował się przede wszystkim pracą przy wydawaniu pisma, ale także zapewnianiem funduszy na dalszą działalność, co wiązało się z szeregiem wyjazdów[33].
Po powrocie do kraju skupił się na pracy wydawniczej, m.in. wydając w 1898 wykradzioną przez PPS tajną broszurę autorstwa warszawskiego generała-gubernatora,Aleksandra Imeretyńskiego, którą sam przetłumaczył i dodał do niej komentarze. Był to znaczny sukces, zważywszy, że memoriał zawierał opis metod wykorzystywanych przez służby rosyjskie. Ta akcja PPS była jednym z głównych powodów odwołania Imeretyńskiego przez cara[35].
Tablica na domu przy ul. Wschodniej 19 wŁodzi[39], gdzie w latach 1899–1900 mieściła się tajna drukarnia „Robotnika”
Małżonkowie przeprowadzili się doŁodzi, gdzie przy ul. Wschodniej 19 m. 4[40] Piłsudski podający się za prawnika prowadził umieszczoną na I piętrze tajną drukarnię „Robotnika”[i]. Na początku 1900 nasiliły się aresztowania i rewizje w domach osób podejrzewanych o działalność konspiracyjną. W nocy z 21 na 22 lutego 1900, po zdekonspirowaniu wydawnictwa, Piłsudski został ponownie aresztowany[41][42].
Wstępne śledztwo prowadzono w Łodzi, gdzie początkowo spędził wraz z żoną kilka tygodni wwięzieniu carskim przyul. Gdańskiej 13 (ówcześnie ul. Długa)[41][42], ale 17 kwietnia osadzono go w celi nr 39X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej[43]. Tam oczekiwał na proces, podczas którego oskarżono go nie tylko o kolportaż nielegalnej prasy i literatury, ale także o udział w zabójstwie dwóch szpicli. W więzieniu zaczął symulować chorobę psychiczną. Opinię o zaburzeniach psychicznych, objawiających się m.in. wstrętem do osób odzianych w mundury, wystawił mu dyrektor warszawskiego szpitala dla obłąkanych Iwan Szabasznikow[43], którego Piłsudski oczarował długą rozmową o pięknie Syberii (dyrektor był z pochodzeniaBuriatem). Wówczas przewieziono go na dalsze badania do petersburskiego szpitala Mikołaja Cudotwórcy, skąd – korzystając z pomocy polskiego lekarza (działacza PPS)Władysława Mazurkiewicza – udało mu się zbiec 14 maja 1901 w ucieczce zorganizowanej przezAleksandra Sulkiewicza[44]. Zapewniło mu to uznanie towarzyszy z PPS. W 1902 został wybrany do rozszerzonego składu CKR[44].
Po krótkim pobycie w Londynie Piłsudski powrócił do kraju i zastał struktury partyjne słabe, a kasę pustą. W krótkim czasie rozpoczął zdecydowane działania, mające na celu naprawę sytuacji i zradykalizowanie działań organizacji. Od 1902 rozpoczęto wydawanie nowego czasopisma pod tytułemWalka – pisma PPS dla Litwy[45].
Józef Piłsudski wBernie, podczas podróży do Japonii 1904
W lutym 1904, pod wpływem rozwoju sytuacji na Dalekim Wschodzie, Piłsudski zaczął myśleć o zorganizowaniu konspiracyjnych oddziałów bojowych. W czasiewojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905), pragnąc wyzyskać kłopoty carskiego reżimu, działacze PPS nawiązali nieoficjalne kontakty z przedstawicielami innych ugrupowań niepodległościowych, także zNarodową Demokracją. W rozmowach zRomanem Dmowskim pośredniczyliZygmunt Balicki iStanisław Grabski. Socjaliści postulowali tworzenie legionów polskich wJaponii, złożonych z Polaków dezerterujących zarmii rosyjskiej. Do pomysłu tego działacze ruchu narodowego podchodzili bardzo sceptycznie. PPS próbowała nawiązać kontakty z poselstwami japońskimi w Londynie iParyżu, proponując dostarczanie im informacji wywiadowczych w zamian za poparcie sprawy niepodległości Polski na przyszłej konferencji pokojowej. To się jednak nie udało i PPS postanowił wysłać doTokio Piłsudskiego orazTytusa Filipowicza[46].
Przez Londyn,Nowy Jork,San Francisco,Vancouver iHonolulu wysłannicy PPS dotarli doTokio, stolicycesarstwa japońskiego. Odwiedzili tam m.in. Sztab Generalny, gdzie pod adresem rządu japońskiego wysunęli propozycje stałego subwencjonowaniaOrganizacji Bojowej PPS, dostarczania broni, wysuwania kwestii polskiej na arenie międzynarodowej i utworzenia legionu polskiego na terenie Japonii. Rząd japoński reprezentował gen.Atsushi Murata, który od razu odrzucił koncepcję utworzenia polskich oddziałów zbrojnych. Stanowisko Polaków z punktu widzenia Japończyków nie było jednolite, ponieważ w tym samym czasie w Tokio przebywał Roman Dmowski, który rysował im obraz PPS-u jako grupy marginalnej, zajmując się jedynie sytuacją polskich jeńców zarmii rosyjskiej przetrzymywanych w japońskich obozach. Dmowski i Piłsudski spotkali się nawet, ale przebieg ich wielogodzinnej rozmowy nie jest w pełni znany – jak pisał członek obozu narodowego, miał on usłyszeć od PPS-owcaprocesję mętnych frazesów, wygłoszonych z ogromną pewnością siebie[46]. Następnie liderendecji przedłożył japońskiemu MSZ memoriał, w którym odradzał zaangażowanie się w wojskową współpracę z Polakami[47].
Relacje Polskiej Partii Socjalistycznej z Japończykami obejmowały przekazywanie im informacji o sytuacji politycznej i wojskowej w Rosji w zamian za pieniądze i umożliwienie zakupu broni, przeznaczonej do akcji rewolucyjnej w Królestwie Polskim[48]. Wraz ze swoimi najbliższymi współpracownikami Piłsudski utrzymywał poufne kontakty z japońskimi służbamiKempeitai[48].
Pomimo zapowiedzi zrezygnował z udziału wkonferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji wParyżu w 1904[49]. Na konferencji Centralnego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej obradującej w dniach 17–20 października 1904 wKrakowie, wobec nikłych wyników rozmów z Japończykami opowiedział się za przyjęciem przez partięnowej taktyki. Nie liczono się z możliwością obaleniacaratu w Rosji, ale należało wykorzystać nowe elementy, związane z wewnętrzną sytuacją w tym państwie. Postulował stosowanietaktyki czynu, polegającejna stwarzaniu wypadków ogólnokrajowych i do zmuszania społeczeństwa do liczenia się z nami. Uważał, żeprzejście do nowej taktyki jest koniecznością, nawet gdyby ta doprowadziła do powstania, utopionego we krwi. Taniej nas to będzie kosztowało niż dzisiejsza martwota, anowa taktyka przede wszystkim musi godzić w wiarę potęgi Rosji[50].
Po wybuchurewolucji 1905 roku Piłsudski tworzył Organizację Spiskowo-Bojową[52], a następnieOrganizację Bojową PPS do walki z zaborcą oraz ochrony licznych wówczas demonstracji robotniczych. W krótkim czasie liczba bojowców wzrosła do 2 tys. Dokonywali oni zamachów na carskich dygnitarzy, ataków na kasy powiatowe oraz pociągi przewożące pieniądze. Do najsłynniejszych akcji OB PPS należą: uwolnienie 10 więźniów zPawiaka, zagrożonych karą śmierci[53], tzw.krwawa środa – skoordynowane zamachy na funkcjonariuszy carskich w 19 miastach Królestwa Polskiego[54] – orazakcja pod Rogowem, przeprowadzona przezJózefa Montwiłła-Mireckiego[55]. Propaganda endecji oczerniała działania PPS, doszukując się w nich zwykłego bandytyzmu.
Ochrana koordynowała prace wojska, policji i sądownictwa w wykrywaniu działalności bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Władze wojskowe od października 1904 do lutego 1905 posiadały informacje o istnieniu w Krakowie składów broni Polskiej Partii Socjalistycznej na cele rewolucji polskiej. Mówiono o Piłsudskim jako o organizatorze tych składów[56].
W kwietniu 1905 obok m.in. przedstawiciela biurabolszewickiego Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej RosjiWłodzimierza Lenina wziął udział w konferencji partii socjalistycznych i rewolucyjnych Rosji wGenewie. Uchwalono tam żądanie konstytuanty dla Rosji, a także dla Finlandii i Polski jako państw suwerennych oraz dlaKaukazu, ale na zasadzie związku federacyjnego z Rosją. Oznaczało to odłożenie przez Polską Partię Socjalistyczną realizacji pełnej niepodległości na czas nieokreślony[57].
Rewolucja 1905 roku uzmysłowiła Piłsudskiemu, że nie da się przekształcić ruchu rewolucyjnego w powstanie antyrosyjskie[58]. W listopadzie 1906 doszło wWiedniu do rozłamu w PPS. Piłsudski stanął na czelePPS – Frakcji Rewolucyjnej, do której przeszła większość członków Organizacji Bojowej (OB) oraz tzw.starzy[54]. Wkrótce PPS-FR zaczęła borykać się z problemami finansowymi, z których wyjściem byłyekspropriacje.
26 września 1908 OB przeprowadziła udanąakcję pod Bezdanami, napadając na wagon pocztowy pociągu przejeżdżającego przez oddaloną 25 km od Wilna stację. Bojowcy zdobyli ponad 200 tys. rubli. Pieniądze posłużyły do spłaty długów organizacji oraz wsparcia uwięzionych i ich rodzin[59]. Plany akcji Piłsudskiego znała jednak Ochrana już od kwietnia 1908, zdradzone przezEdmunda Tarantowicza, pseudonimAlbin[60].
Mniej więcej w tym czasie Piłsudski, przeżywający od dłuższego czasu głęboki kryzys małżeński, poznałAleksandrę Szczerbińską[61]. Z ich nieformalnego związku na świat przyszły dwie córki – Wanda urodzona w 1918[62] oraz Jadwiga, która urodziła się w 1920[62]. Nieformalny status związku trwał aż do 1921, kiedy to 17 sierpnia zmarła pierwsza małżonka Piłsudskiego, co pozwoliło Piłsudskiemu 25 października 1921 ożenić się z Aleksandrą Szczerbińską[63].
Związek Walki Czynnej, współpraca z Hauptkundschaftstelle
Józef Piłsudski iKazimierz Sosnkowski przed frontem oddziałuZwiązku Strzeleckiego.Zakopane, sierpień 1913Przemarsz Związku Strzeleckiego przez Lwów 1913. Józef Piłsudski na czele, z wyciągniętą ręką
Pierwsze próby nawiązania łączności z wywiadem austriackim podjął Piłsudski we wrześniu 1906 wPrzemyślu, przy pośrednictwie tamtejszego biuraHauptkundschaftstelle. W czasie spotkania 29 września 1906 w sztabie X korpusu z przedstawicielami austriackiego wywiadu pod przewodnictwem płk.Franza Kanika przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej zaoferowaliusługi wywiadowcze wszelkiego rodzaju przeciwko Rosji w zamian za pewne wzajemne usługi[64]. W indeksie osobowym austriackiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 1908, przy nazwisku Piłsudskiego dokonano wpisu: służba wywiadowcza na rzecz Austrii (Kunschaftsdienst an Österreich)[65]. Jego oficerem prowadzącym był od jesieni 1908 kpt.Gustaw Iszkowski (szef HK-Stelle weLwowie w latach 1908–1912). Od wiosny 1909 kontakt operacyjny z Piłsudskim nawiązał kpt. Sztabu GeneralnegoJózef Rybak, jako kierownik HK-Stelle w Krakowie (do 6 sierpnia 1914). Rybak później sprawował nadzór nad jego działaniami jako delegowany oficer Sztabu i Naczelnej Komendy Armii dla zachowania łączności z Piłsudskim i oddziałami strzeleckimi w polu[66].
W ostatnich dniach czerwca 1908 weLwowie z inicjatywy Piłsudskiego powstał konspiracyjnyZwiązek Walki Czynnej, kierowany przezKazimierza Sosnkowskiego – wówczas instruktora Organizacji Bojowej PPS[67]. ZWC powiązany był z PPS–Frakcją Rewolucyjną, ale starał się wychodzić poza podziały partyjne – dołączały do niego inne, przeważnie niewielkie organizacje niepodległościowe, dlatego też w jego szeregach znalazł się m.in.Władysław Sikorski. Regulamin ZWC pozbawiony był partyjnej retoryki – Związek miał być w zamyśle Piłsudskiego zalążkiem późniejszej armii polskiej[68]. Pod koniec 1908 Piłsudski otrzymał ze stronyStefana Żeromskiego iRafała Radziwiłowicza propozycję wstąpienia dowolnomularstwa[69]. W sierpniu 1909 Piłsudski ponownie wszedł w skład wyłonionego na zjeździe w Wiedniu CKR, stając się osobą, której wpływ na poczynania partii był decydujący. Piłsudski w tym czasie był głównym twórcą orientacji antyrosyjskiej, planującej przy pomocyAustro-Węgier doprowadzenie do uzyskania przez Polskę niepodległości (postulaty swe zawarł wZadaniach praktycznych rewolucji w zaborze rosyjskim z 1901), w przeciwieństwie do Narodowej Demokracji, chcącej najpierw zjednoczyć ziemie polskie wszystkich zaborów pod berłem cara, a następnie dążyć do uniezależnienia się. Z czasem ZWC wiązał swą działalność z organizacjami jawnymi takimi jakZwiązek Strzelecki we Lwowie,Towarzystwo „Strzelec” w Krakowie[70] iPolskie Drużyny Strzeleckie[71].
W 1912 Józef Piłsudski został wybrany na Komendanta Głównego Związku Strzeleckiego i przyjął pseudonimMieczysław. Szefem jego sztabu został Kazimierz Sosnkowski[72].
W okresie poprzedzającym wybuchI wojny światowej – wymarzonej wielkiej wojny między zaborcami – Piłsudski zaangażował się w organizowanie rozmaitych grup paramilitarnych wGalicji. Na zjeździe zwolenników walki czynnej 25 sierpnia 1912 wZakopanem był inicjatorem utworzeniaPolskiego Skarbu Wojskowego[73].
Na początku 1914 Piłsudski przebywał wSzwajcarii,Francji iBelgii, gdzie wizytował organizowane na obczyźnie oddziały strzeleckie. Wygłosił tam również szereg odczytów na tematpowstania styczniowego (w tym samym czasie wyszła wPoznaniu jego praca pt.22 stycznia 1863) i problemów w tworzeniu polskich sił zbrojnych[74]. Miał również wówczas przewidzieć przebieg nadchodzącej wojny[j].
Tablica w Laskach upamiętniająca dowodzenie Piłsudskiego w bitwie pod Laskami-Anielinem w 1914 rokuJózef Piłsudski iKazimierz Sosnkowski 1915Józef Piłsudski i por.Bolesław Wieniawa-Długoszowski 1916Oficerowie 1 pp Legionów. Kobcze 1916Józef Piłsudski w okopach na Wołyniu 1916Jacek Malczewski,Portret brygadiera Józefa Piłsudskiego, 1916
Legiony Polskie podporządkowano nowej centrali wywiadu austriackiego w polu –Nachrichtenabteilung AOK z której zwierzchnikiem, gen.Oskarem Hraniloviciem von Czvetassin, Piłsudski wszedł w bezpośredni kontakt[79].
„Komendant Główny Wojsk Polskich”
6 sierpnia 1914 na nadzwyczajnym posiedzeniuKomisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych Piłsudski ogłosił, że 3 sierpnia powstał wWarszawie tajny Rząd Narodowy, któremu się podporządkowuje i z ramienia którego został Komendantem Głównym Wojsk Polskich. Powstanie Rządu Narodowego było fikcją, która pozwoliła Piłsudskiemu uniezależnić się od politycznych ugrupowań Galicji, a zarazem wzmacniała jego pozycję wobec Austriaków, którym mógł podawać jako motywy swojego postępowania rozkazy rządu. KSSN podjęła uchwały, w których przyjęła do wiadomości sprawozdanie Komendanta[80].
12 sierpnia 1914, po wkroczeniu legionów doKrólestwa Kongresowego Piłsudski wydałodezwę, w której ogłaszał się komendantem wojsk polskich, podległych utworzonemu w Warszawie Rządowi Narodowemu. Było to działanie czysto dywersyjne, mające wzniecić wybuch powstania w zaborze rosyjskim (w rzeczywistości rząd taki nigdy nie powstał). Oddziałów Piłsudskiego nie powitano jednak entuzjastycznie – postrzegano je jako grupę osób nieodpowiedzialnych, wichrzycieli i uzurpatorów[81]. Tego też dnia doszło do poważnego kryzysu – rozczarowane władze austriackie zażądały od Piłsudskiego w ciągu 48 godzin rozwiązania oddziałów strzeleckich lub ich włączenia do zwykłych oddziałów. Sam komendant twierdził, żew łeb sobie strzeli jeżeli te zarządzenia wejdą w życie[82].
PowołanieNaczelnego Komitetu Narodowego przez Koło Sejmowe grupujące wszystkie stronnictwa polityczne Galicji przekreśliło istnienie Rządu Narodowego. Większość nieprzychylnie nastawionych do Piłsudskiego polityków galicyjskich, podająca w wątpliwość jego zdolności wojskowe zdołała usunąć jego kandydaturę na stanowisko komendanta tworzonych Legionów Polskich[83].
WKielcach ludność w panice zamykała drzwi i okna przed wkraczającymi legionistami. Dodatkowo bardzo niezadowolone z poczynań Piłsudskiego było austriackie dowództwo wojskowe[k]. Zagrożono mu odwołaniem i wcieleniem Polaków w szeregiC. K. armii. W takiej sytuacji podjął rokowania z członkami Naczelnego Komitetu Narodowego – doszło do zawarcia układu, w którym Piłsudski zrezygnował z idei powołania Rządu Narodowego w zamian za pozostawienie dowództwa nad istniejącymi już drużynami strzeleckimi w jego ręku. Ustalono, iż zwierzchność nad przyszłymi Legionami Polskimi będzie miał Komitet, będący lokalną reprezentacją parlamentarną. Przewidziano utworzenie dwóch legionów – w Zachodniej i WschodniejGalicji, w których dowódcami będą oddelegowani z armii C.K. Polacy w stopniach pułkowników i generałów.
Wobec rozwiązaniaLegionu Wschodniego, Piłsudski nie podporządkował się jednak zaleceniom NKN-u niewerbowania doLegionu Zachodniego mieszkańcówKrólestwa Polskiego. 5 września 1914 utworzył wKielcachPolską Organizację Narodową, popieraną przezniemieckie władze wojskowe[84]. Jednak wobec niepowodzeń wojsk niemieckich przy próbie zdobyciaWarszawy, Piłsudski zmuszony był podporządkować PON NKN-owi w listopadzie 1914. Jednocześnie w październiku 1914 Piłsudski zainicjował powstaniePolskiej Organizacji Wojskowej, tajnego zrzeszenia działającego we wszystkich zaborach, którego został komendantem głównym[85].
Po rozbiciu przez Rosjan armii austriackiego generałaDankla nakazano Piłsudskiemu powrót z I Kompanią Kadrową do Galicji. Wkrótce jednak wkroczył ponownie na teren Kongresówki, prowadząc zdecydowane działania zaczepne wobec wojsk rosyjskich, w przeciwieństwie do armii austriackiej, zachowującej się bardzo zachowawczo. Podczas rozwinięcia ofensywy przez wojska carskie, Piłsudski postanowił wykonać manewr wycofania się, niezależnie od rozkazów austriackiego dowództwa, pragnąc dotrzeć do Krakowa. PodUliną Małą, oddziały Komendanta wykonały ryzykowny manewr, wyrywając się z okrążenia przez wojska rosyjskie i docierając później do Krakowa (11 listopada)[86]. Cztery dni później Piłsudski został mianowanybrygadierem[l][87], a 22 czerwca 1915 odznaczony austro-węgierskimOrderem Korony Żelaznej[88].
6 sierpnia 1915, w pierwszą rocznicę wybuchu wojny, w rozkazie do żołnierzy napisał:
Rok temu z garścią małą ludzi, źle uzbrojonych i źle wyposażonych, rozpocząłem wojnę. Cały świat stanął wtedy do boju. Nie chciałem pozwolić, by w czasie, gdy na żywym ciele naszej Ojczyzny miano wyrąbać mieczami nowe granice państw i narodów, samych tylko Polaków przy tym brakowało. Nie chciałem dopuścić, by na szalach losów ważących się nad naszymi głowami, na szalach, na które miecze rzucano, zabrakło szabli polskiej! Rok minął. Wyrobił się z nas ten typ żołnierza, jakiego nie znała dotąd Polska. Nie brawura, nie błyskotka żołnierska stanowi najistotniejszą naszą cechę, lecz ten przedziwny spokój i równowaga w pracy bez względu na przeciwności, jakie nas spotykają… I teraz, po roku wojny, jak w początku, jesteśmy tylko awangardą wojenną Polski, a także Jej awangardą moralną z umiejętnością zaryzykowania wszystkim, gdy ryzyko jest konieczne[89].
W drugiej połowie sierpnia 1915 Piłsudski zjawił się w Warszawie, zajętej już przez wojska niemieckie. Tam dokonał m.in. wizytacji oddziałówPOW (pod dowództwemTadeusza Żulińskiego), doprowadzając w końcu do wcielenia warszawskiego batalionu POW do I Brygady. Zablokował też werbunek do Legionów, prowadząc politykę „licytacji” – domagając się od władz niemieckich i austriackich zgody na uformowanie polskiego rządu i polskiej armii, nieznajdującej się pod obcym dowództwem[90]. W liście z 2 września 1915 do prezesa Naczelnego Komitetu NarodowegoWładysława Leopolda Jaworskiego, pisał:
Politycznym celem wojny, który sobie od początku stawiałem, było i jest dotąd zlanie się Galicji i Królestwa w składzie monarchii Austro-Węgierskiej. Nie sądziłem i nie sądzę, że można było w tej wojnie uzyskać lepsze warunki życia dla Polski[91].
9 lipca 1916 brygadier Piłsudski złożył rezygnację z dowództwa, pragnąc wyrazić swój sprzeciw wobec lekceważenia Legionów i nieuznawania ich za wojsko polskie walczące o niepodległość[92]. Odesłano go na urlop, dymisję przyjmując dopiero 26 września[92]. Dymisja Piłsudskiego spowodowała masowe rezygnacje ze służby wojskowej składane przez Polaków. M.in. z tego powodu 5 listopada 1916Cesarstwo Niemieckie iAustro-Węgry wydałyproklamację (tzw. Akt 5 listopada) po raz pierwszy deklarując utworzenie niezależnego państwa polskiego na ziemiachImperium Rosyjskiego okupowanych przez wojskapaństw centralnych[93]. Motywem proklamacji była chęć uzyskania milionowej armii polskiej – sojusznika w wojnie Niemiec i Austro-Węgier z Rosją. Akt 5 listopada postawił kwestię niepodległości Polski na płaszczyźnieprawnomiędzynarodowej i zmusiłWielką Brytanię iFrancję do wywarcia presji nacarską Rosję (traktującą do tej pory kwestię polską jako sprawę wewnątrzrosyjską) w kierunku koncesji na rzecz Polski. W konsekwencji Aktu Piłsudski zaoferował generał-gubernatorowiHansowi Hartwigowi von Beselerowi – pomysłodawcy proklamacji – swoją pomoc w organizowaniu polskiej armii u boku państw centralnych[94].
12 grudnia 1916 Józef Piłsudski przyjechał do Warszawy naDworzec Wiedeński. W kilka dni później wszedł w składTymczasowej Rady Stanu (TRS), w której został referentemKomisji Wojskowej[95]. 16 stycznia 1917 podporządkował POW TRS-owi. W kwietniu 1917, po ustaleniu przez Tymczasową Radę Stanu roty przysięgi dla przyszłych oddziałów polskich, zakładającej. m.in. dotrzymaniewiernie braterstwa broni z wojskami Niemiec, Austro-Węgier i sprzymierzonych państw, wraz zWojciechem Rostworowskim iBłażejem Stolarskim wszedł do komisji, mającej przygotować tekst odezwy werbunkowej. Odezwa argumentowała m.in., żeim silniejsza będzie armia polska, tym większy posłuch zyskają nasze żądania, tym większy wpływ mieć będziemy na ukształtowanie się granic państwa naszego[96]. Sam Piłsudski jednak wstrzymał się od głosu nad wydaniem odezwy na posiedzeniu plenarnym Tymczasowej Rady Stanu[97]. Wobec wcześniej przewidywanego przez Piłsudskiego przechylenia się szali zwycięstwa na stronęEntenty, jak również późniejszego wybuchu w Rosjirewolucji (co praktycznie eliminowało ją na jakiś czas jako wroga), doprowadził on do tzw.kryzysu przysięgowego, zalecając żołnierzom polskim, by nie składali przysięgi na wierność Niemcom[98]. Przedtem – 2 lipca – wystąpił z TRS. Za odmowę złożenia przysięgi ok. 3300 Polaków z Królestwa internowano, a ok. 3500 żołnierzy z Galicji przeniesiono do armii austro-węgierskiej i wysłano doWłoch. Rozpoczęły się też masowe aresztowania działaczy niepodległościowych[98] – do więzień trafili m.in.Walery Sławek,Wacław Jędrzejewicz iAdam Skwarczyński[99].
Osadzenie w Magdeburgu
Józef Piłsudski został aresztowany (razem z Kazimierzem Sosnkowskim) 22 lipca 1917. Przewieziono go dowięzienia wGdańsku, skąd przez więzienie wSpandau i twierdzęWesel trafił doMagdeburga, gdzie przetrzymywano go w jednopiętrowym drewnianym domu, w którym wcześniej odbywali karę aresztu oficerowie tamtejszego garnizonu. W sierpniu 1918 dołączył doń Sosnkowski[100]. W czasie osadzenia (7 lutego 1918) urodziła się pierwsza córka Piłsudskiego iAleksandry Szczerbińskiej –Wanda[62]. Od chwili uwięzienia jego i tak już duża popularność – jako ofiary prześladowań i symbolu walki z okupantem – jeszcze wzrosła. Coraz większe niepowodzenia na froncie zmusiły Niemców do rozważenia kwestii uwolnienia Komendanta. Wysłano do niego hrabiegoHarry’ego Kesslera, który pragnął wydobyć od Piłsudskiego oświadczenie, iż nie uczyni niczego wbrew Niemcom. Ten jednak kategorycznie odrzucił ofertę podpisania „lojalki”[101].
Uwolnienie przez Niemców
25 października 1918 w sprawie jego uwolnienia interweniował wReichstagu podczas swojego przemówienia posełWojciech Korfanty[102]. Kiedy w Niemczech wybuchłarewolucja listopadowa, w twierdzy zjawili się dwaj oficerowie niemieccy po cywilnemu[103], przewieźli Komendanta i Sosnkowskiego doBerlina, skąd specjalnym pociągiem skierowano ich doWarszawy[104].
Przypominam panom, że mąż, który przez poważną część narodu polskiego uważany jest za narodowego bohatera, przywódca Legionów, Piłsudski, mąż, któremu naród polski powierzył ministerstwo wojny, pomimo licznych wniosków i podań ze strony władz polskich ciągle jeszcze przetrzymywany jest w twierdzy w Magdeburgu, Wojciech Korfanty podczas swojego przemówienia w Reichstagu 25 października 1918[102].
Najbardziej prawdopodobną przyczyną nagłego zwolnienia Piłsudskiego była obawa niemieckiego Sztabu Generalnego przed połączeniem się rewolucji niemieckiej z bolszewicką, czemu zapobiec mogło powstanie bariery w postaci państwa polskiego. Nastroje wNiemczech zmieniły się wkrótce po stłumieniu rozruchów wBerlinie, Magdeburgu,Hamburgu i innych miastach, ale państwo polskie było już faktem.
Powrót i przejęcie władzy
Obwieszczenie o przybyciu Józefa Piłsudskiego do Warszawy 10 listopada 1918 (z lewej) oraz akt przekazania władzy Józefowi Piłsudskiemu przez Radę Regencyjną 14 listopada 1918
10 listopada 1918 Piłsudski przybył do Warszawy, gdzie na dworcu przywitali go m.in. członekRady Regencyjnej,ks. Zdzisław Lubomirski oraz dowódca Komendy Naczelnej POW,Adam Koc[104]. Rada przewidywała funkcję ministra spraw wojskowych dla Piłsudskiego w gabinecieJózefa Świeżyńskiego, pomimo iż dominowali w nim endecy. Sam zainteresowany nic o tym nie wiedział, jednak gdy przybył do Warszawy, rząd Świeżyńskiego był już zdymisjonowany, a w jego miejsce powołanoprowizorium rządowe Władysława Wróblewskiego, zarazem jednak powstawał republikańskilewicowy rząd ludowy Daszyńskiego wLublinie (popierany przez POW), a także lokalne ośrodki władzy polskiej na terenach zaborów pozaKrólestwem Polskim:Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (Wincenty Witos),Rada Narodowa naŚląsku Cieszyńskim i poznańskaNaczelna Rada Ludowa (m.in.Wojciech Korfanty). Dzięki temu tworzyły się struktury polskiej państwowości. Piłsudski zagwarantował niemieckim żołnierzom bezpieczny powrót do objętej rewolucją ojczyzny. W ten sposób udało się zażegnać pierwsze niebezpieczeństwo dla przyszłej niepodległości. Wezwał żołnierzy niemieckich do posłuszeństwa wobecSoldatenratu i zagwarantował im bezpieczeństwo ze strony oddziałów polskich. Tego samego dnia manifestanci z PPS próbowali wręczyć Piłsudskiemu sztandar Pogotowia Bojowego PPS. Piłsudski sztandaru nie przyjął, co skomentował:nie mogę przyjąć znaku jednej partii, mam obowiązek działać w imieniu całego narodu[105].
11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu zwierzchnictwo i naczelne dowództwo nad podległym jej Wojskiem Polskim[106], a 12 listopada powierzyła misję utworzenia rządu narodowego[106]. Piłsudski postanowił w związku z tym sprowadzić do Warszawy lubelski rząd Daszyńskiego, choć stwierdził, iżnie ma stronnictwa, czy partii, która by mogła powiedzieć, że własnymi siłami da radę wszystkim trudnościom[107]. Z tego powodu uznał za konieczne włączenie w skład rządu przedstawicieli także innych stronnictw. Nie było to jednak łatwe, ponieważ Piłsudski kojarzony był przede wszystkim jako działacz lewicowy.
14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Józefowi Piłsudskiemu, jako Naczelnemu Dowódcy WP, całość posiadanej przez siebie władzy zwierzchniej w Królestwie Polskim i zobowiązując go jednocześnie do przekazania jej przyszłemu rządowi narodowemu. W ustanowionym tego dnia dekrecie własnym Naczelny Dowódca wyznaczył jako faktyczna głowa państwa na stanowisko Prezydenta Ministrów Ignacego Daszyńskiego, używając nazwy państwaRepublika Polska, jednak nadal działałoprowizorium rządowe Królestwa Polskiego pod kierownictwem Władysława Wróblewskiego. Dwa dni później Piłsudskinotyfikował mocarstwom powstanie niepodległego państwa polskiego, w depeszy nazywając je równieżRepubliką Polską.
Daszyński sformował rząd, który 17 listopada podał się do dymisji wobec sprzeciwu stronnictw politycznych co do osoby premiera, zarazem uczyniło to również prowizorium rządowe Wróblewskiego. Czołowym przeciwnikiem istnienia rządu kierowanego przez Daszyńskiego był Korfanty, który w pertraktacjach dotyczących powołania nowego gabinetu przedstawił Piłsudskiemu swoje negatywne stanowisko w sprawie rządu z socjalistą jako premierem, co zapoczątkowało ich długi konflikt i uczyniło z nich osobistych rywali i antagonistów[108]. Na miejsce Daszyńskiego został desygnowany na premieraJędrzej Moraczewski jako osoba akceptowalna dlaendecji (niechętnej Daszyńskiemu), który sformował Radę Ministrów o składzie zbliżonym do rządu lubelskiego, kończąc w ten sposób okres dwuwładzy i rozstrzygając kwestię ustroju państwa na rzecz republiki. Gabinet ten rozpoczął urzędowanie 18 listopada, a Piłsudski zajął w nim stanowisko ministra spraw wojskowych[109].
Po przyjęciu, na podstawie własnego dekretu, 22 listopada, obowiązkówTymczasowego Naczelnika Państwa[109], Józef Piłsudski złożył dymisję ze stanowiska ministra. Dekret głosił, że Piłsudski jako tymczasowy Naczelnik Państwa obejmienajwyższą władzę Republiki Polskiej i będzie ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego, co ostatecznie zakończyło proces przechodzenia do ustroju republikańskiego[110].
26 listopada Piłsudski wydał dekret nakazujący przeprowadzenie wyborów doSejmu Ustawodawczego (konstytuanty). Wcześniej wydał również dekret wprowadzający 8-godzinny dzień i 46-godzinny tydzień pracy. Zajął się też sprawą paryskiegoKomitetu Narodowego Polskiego (KNP) mającego w swoim składzie m.in. Romana Dmowskiego iIgnacego Paderewskiego, uznanego przez rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch za namiastkę rządu polskiego na emigracji[111]. Piłsudski, po pertraktacjach z przedstawicielem KNP Stanisławem Grabskim, udzielił Komitetowi pełnomocnictwa do reprezentowania Polski nakonferencji pokojowej kończącej I wojnę światową. W skład przedstawicielstwa na rokowania pokojowe weszli także politycy z kraju (m.in. Daszyński), jak również działaczepolonijni (Władysław Mickiewicz, synAdama)[112]. W połowie grudnia Naczelnik wysłał do FrancjiBolesława Wieniawę-Długoszowskiego, aby ten pozyskał generałaJózefa Hallera do planu sprowadzenia jegoBłękitnej Armii do kraju i użycia jej na kresach wschodnich. Wystosował także 21 grudnia list do Dmowskiego (w którym podkreślał konieczność jednolitej reprezentacji Polski wobec Ententy i życzył mu powodzenia w rokowaniach) i francuskiego marszałkaFerdinanda Focha (zapewniał w nim o pragnieniu nawiązania polsko-francuskiej współpracy wojskowej)[113].
Sam Piłsudski udał się do Lwowa, gdzie wciąż trwaływalki polsko-ukraińskie. Jednocześnie do Naczelnika docierały informacje o wybuchu 27 grudniapowstania wielkopolskiego. Piłsudski nie mógł pomóc mu militarnie, ograniczył się jedynie do wysłania na zachód generałaJózefa Dowbora-Muśnickiego[114]. 13 stycznia 1919 jako Naczelnik Państwa przyjął delegację z Poznańskiego. W jego opinii Poznańskie nie było dzielnicą tak wolną jak Królestwo i Galicja, gdyż nad tą dzielnicą istniała ciągle władza Niemiec[115], co usankcjonowały warunki rozejmu między Koalicją a Niemcami. Zapewniał, że może tylko przedstawiać Koalicji konieczność zmiany punktu zawieszającego do kongresu decyzję w sprawie bytu Poznańskiego[116]. Nieobce były Piłsudskiemu też sprawyGórnego Śląska. W połowie grudnia 1918 wezwał do siebie wybitnych działaczy Związku Rolników Polskich na Śląsku Feliksa Kupilasa i Franciszka Biasa, którym oznajmił, żeGórnoślązacy powinni podjąć walkę o wolność. Polecił wtedy Kupilasowi zająć się tworzeniem Polskiej Organizacji Wojskowej. Podobnie wypowiedział się 3 stycznia 1919 podczas spotkania z przybyłymi ze ŚląskaEdwardem Rybarzem,Piotrem Urbańczykiem, Józefem Syską, Janem Firlą i Ludwikiem Zejerem, którym zlecił tworzenie POW – szczegóły zostały omówione wSztabie Generalnym[117]. Krótko po tym spotkaniu, bo 5 stycznia 1919, przybył doBytomia zPoznaniaZygmunt Wiza, delegatNaczelnej Rady Ludowej i Korfantego, w celu utworzenia ściśle powiązanej z warszawskimi ośrodkami dyspozycyjnymi autonomicznejPolskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, która została założona już 11 stycznia 1919 wKatowicach[118][119][120].
Rząd Moraczewskiego był w zamyśle tymczasowy, Piłsudski planował, że jego następcą zostanie Ignacy Paderewski. Zanim jednak tak się stało, miała miejsce nieudana próbazamachu stanu autorstwa przeciwników Naczelnika –Mariana Januszajtisa,Eustachego Sapiehy iJerzego Zdziechowskiego[121]. Wkrótce po tym 18 stycznia 1919 naczelnik powołał na premiera Ignacego Paderewskiego. Jednym z kolejnych dekretów Józefa Piłsudskiego był wydany 4 lutego 1919 dekret o samorządzie miejskim.
26 stycznia 1919 odbyły sięwybory do Sejmu Ustawodawczego. Zwyciężył w nich endeckiZwiązek Ludowo-Narodowy, ale nie uzyskał on wystarczającej liczby głosów do obalenia rządu Paderewskiego, a tym bardziej usunięcia Piłsudskiego[122]. 20 lutego 1919, na trzecim posiedzeniu zakończył się okres tymczasowości w obsadzie urzędu Naczelnika – Sejm przyznał Piłsudskiemu uprawnienia Naczelnika Państwa wydającUchwałę Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa. Uchwała ta otrzymała nazwęMałej Konstytucji[123].
Piłsudski przed frontem oddziału Wojska Polskiego,Mińsk 1919Piłsudski ze sztabem, wiosna 1920
W stosunku do Rosji Piłsudski był zdania, że o ile przeciwNiemcom zawsze mogliśmy znaleźć sojuszników, w swym własnym interesie działających – i w ewentualnym starciu z nimi nie bylibyśmy odosobnieni, toodwrotnie wygląda sprawa w stosunku do Rosji[124]. Z tego też powodu dążył do wyeliminowania zagrożenia dla Polski od wschodu. Planował utworzenie na tej rubieży kilku państw narodowych, które następnie miałyby wejść w skład federacji pod przewodnictwem Polski. Stanowiłyby one swoistą zaporę przed Rosją[125]. Realizacja takich planów wymagała posiadania wystarczającego potencjału militarnego, ale w tym czasie armia polska liczyła około 200 tys. żołnierzy i wciąż oczekiwano na przybyciearmii Hallera[126].
Świadom, że ani biali ani czerwoni nie zechcą dopuścić do odrodzenia Polski, Piłsudski podjął ryzykownąwyprawę wileńską. Było to równoznaczne z rozpoczęciemwojny z Rosją bolszewicką. W pierwszą styczność bojową oddziały obu państw weszły 17 lutego 1919.Wilno po trzydniowych walkachzostało zajęte 21 kwietnia. Nie powiodła się jednak próba utworzenia rządu odrodzonegoWielkiego Księstwa Litewskiego przez wysłannika Piłsudskiego,Michała Römera[127][128]. Kwestia, czy Piłsudski był rzeczywiście zwolennikiem koncepcji federacyjnych, do dzisiaj jednak dzieli badaczy. W sierpniu 1923 roku w wykładzie wygłoszonym w Wilnie Piłsudski mówił:ja twierdziłem że iść tą drogą wydaje mi się niemożliwe. Zasad federacji nie da się zastosować na tych ziemiach. Przychodzimy wszak z bronią, co jest sprzeczne z zasadami federacji. Zresztą nie widziałem tutaj tych, który by do tej federacji chcieli przystąpić[129].
Po opanowaniu Wilna działania zostały podjęte wGalicji Wschodniej. Polska ofensywa na południowym wschodzie rozpoczęła się 14 maja. ZajętoHalicz iStanisławów. W Paryżu zawarto układ pomiędzy Paderewskim i wysłannikiematamana ukraińskiegoSemena Petlury, mówiący o wspólnej walce zbolszewikami[125]. Nie wszedł on jednak w życie z powodu naciskówFrancji obawiającej się pogorszenia stosunków z białym generałemDenikinem. Tymczasem Piłsudski przybył na front i pokierował nowym atakiem, który rozpoczął się 28 czerwca. W jego wyniku wojska polskie opanowałyTarnopol i dotarły do rzekiZbrucz[130]. Siły polskie parły jednak dalej. Jednocześnie próbowano porozumieć się z bolszewikami – Józef Piłsudski wysłał listy m.in. doJuliana Marchlewskiego, w którym obiecywał zatrzymanie wojsk w zamian za utworzenie przezArmię Czerwoną neutralnego pasa o szerokości 10 km[131].Lenin grał jednak na zwłokę, odnosząc sukcesy w walce z siłami białych. Na przełomie sierpnia i września 1919Biuro Szyfrów pod kierunkiemJana Kowalewskiego złamało pierwsze klucze szyfroweArmii Czerwonej, które umożliwiły odczytanie korespondencji bolszewickiej z frontów wojny domowej na Ukrainie, w południowej Rosji i na Kaukazie. Złamano też szyfryArmii Ochotniczej i „białej” Floty Czarnomorskiej, a także szyfry ArmiiURL. Dzięki temu Piłsudski miał w oparciu o dane wywiadowcze dużą wiedzę na temat sytuacji w tym regionie. Dane dostarczone przez Biuro informowały także o koncentracji wojsk bolszewickich przy wschodniej granicy Polski[132]. W obawie przed spodziewanym atakiem Sowietów Piłsudski postanowił zintensyfikować współpracę z ukraińskimi siłami Petlury i wesprzeć jego działania w utworzeniu państwa ukraińskiego.
Od 6 listopada do 22 grudnia 1919 miały miejsce tajne negocjacje polsko-bolszewickie wMikaszewiczach naPolesiu wołyńskim, związane z tamtejszą misją rosyjskiegoCzerwonego Krzyża. Stronę polską reprezentowałIgnacy Boerner, posiadający pełnomocnictwa negocjacyjne Piłsudskiego, stronę bolszewicką pełnomocnik Lenina, Julian Marchlewski[133]. Piłsudski poinstruował Boernera iMichała Stanisława Kossakowskiego w następujący sposób:
Zarówno bolszewikom, jak i Denikinowi jedno jest do powiedzenia – jesteśmy potęgą, a wyście trupy. Mówiąc inaczej, językiem żołnierskim: dławcie się, bijcie się, nic mnie to nie obchodzi, o ile interesy Polski nie są zahaczone. A jeśli gdzie zahaczycie je, będę bił. Jeśli gdziekolwiek i kiedykolwiek was nie biję, to nie dlatego, że wy nie chcecie, ale dlatego, że ja nie chcę. Lekceważę, pogardzam wami. Jesteście pogrążeni w rękach Żydów i junkrów niemieckich, nie wierzę wam, waszemu gatunkowi ludzkiemu. O jakichkolwiek tedy stosunkach… dyplomatycznych mowy być nie może, bo ich warunkiem podstawowym są wiara i dyskrecja a wy nie zasługujecie na jedno, nie znacie drugiego, zdradzacie cywilizację, własny kraj i jeden drugiego…[134]
Podczas rozmów Boerner zakomunikował stronie bolszewickiej warunki wstępne rozpoczęcia negocjacji pokojowych: Armia Czerwona miała się cofnąć 10 km od linii frontu, rząd bolszewicki miał się powstrzymać od agitacji na terytorium Polski, Armia Czerwona przestanie napierać na oddziały ukraińskieSemena Petlury i oddaDyneburg oddziałom łotewskim[135]. Jak zakomunikował Marchlewskiemu Boerner:
Naczelnik Państwa raz jeszcze oświadcza, że wojować z Sowietami nie chce. Jeżeli zaś rząd sowiecki chce z Polską wojować, to rękawicę tę podejmie[136]
Po jesiennych atakach na rząd w grudniu 1919 ustąpił ze stanowiska premier Paderewski, co skomplikowało sytuację Piłsudskiego, gdyż uważał on Paderewskiego za łącznika Polski z Zachodem, a jego odejście mogło oznaczać utratę polskich wpływów wWaszyngtonie[137]. Piłsudski w związku z atakami pisał do Paderewskiego tuż przed jego ustąpieniem:
musi to być robione z nakazu z góry. Tak jak przedtem atakowano przede wszystkim mnie, szczędząc Pana, tak teraz, gdy się tamten atak nie udał, idzie atak na Pana z oszczędzaniem mojej osoby. Wywrócenie obu wydaje się tym panom prawdopodobnie zbyt trudnym zadaniem, starają się więc obalić choćby jednego, by w jego miejsce wystawić któregokolwiek ze swoich autorytetów[138].
Kolejnym premierem został zbliżony do endecjiLeopold Skulski, z tym że resorty „siłowe” nadal pozostawały pod kierownictwem ludzi Piłsudskiego[137].
28 lutego 1920 Piłsudskiemu urodziła się druga córka –Jadwiga[139].
19 marca 1920[140] do Józefa Piłsudskiego zgłosili się przedstawiciele, powołanej do życia Dekretem Wodza Naczelnego z 18 lutego 1920[141] – Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej[142], która na mocy Ustawy Sejmowej z 2 sierpnia 1919[143], przeprowadzała weryfikację całego korpusu oficerskiego armii polskiej[140]. Ich wizyta wBelwederze, dotyczyła przedstawienia decyzji[140], którą Komisja ta 26 lutego 1920 „jednogłośnie przez powstanie, w dowód czci i hołdu dla Wodza Naczelnego” uchwaliła, a zawierającej prośbę, aby Józef Piłsudski przyjął „Najwyższą Godność Wojskową” – stopieńPierwszego Marszałka Polski[142][144][141]. W dniu swoich imienin[145], Dekretem L. 2093 z 19 marca 1920, przyjął ten stopień i zatwierdził[146]. Buławę marszałkowską wręczono mu uroczyście po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej 14 listopada 1920[147][141].
Józef Piłsudski iSymon Petlura wWinnicy, 16 maja 1920Piłsudski i Petlura Winnica 1920
Piłsudski uważał, że polski marsz naMoskwę nie jest przedsięwzięciem realnym, natomiast należy bolszewikom
nadepnąć na tak bolesne miejsce, żeby nie mogli się uchylać i uciekać. Moskwa takim miejscem nie jest.Kijów,Ukraina, to jest ich czuły punkt[148].
Osobiście nie przygotowywał jednak planu wyprawy, a robili to jego współpracownicy:Julian Stachiewicz,Bolesław Wieniawa-Długoszowski i adiutant Piłsudskiego –Stanisław Radziwiłł. Jednocześnie wsparto na początku 1920 utworzenie w Warszawie, pod auspicjami rządu polskiego, rosyjskiego Komitetu Narodowego, reprezentującego tzw. „trzecią”demokratyczną Rosję, która zgadzała się na istnienie zarówno niepodległej Polski, jak i Ukrainy[131].
Wyprawa była poprzedzona pertraktacjami z atamanem Petlurą, przedstawicielem strony ukraińskiej – w ich wyniku podpisano dwie umowy: polityczną (21 kwietnia) i wojskową (24 kwietnia), gwarantujące pomoc w utworzeniu państwa ukraińskiego ze strony Polski i pomoc militarną w walce z bolszewikami ze strony Ukrainy[149]. Rozpoczęcie polskiego ataku Piłsudski zarządził na 25 kwietnia[150]. Jego celem było zdobycie Kijowa i restytucjaUkrainy naddnieprzańskiej. Początkowo wojska polskie odnosiły sukcesy, biorąc tysiące jeńców i szybko zajmując kolejne tereny. 7 maja oddziały polskie i ukraińskie wkroczyły do niebronionego Kijowa[151]. Piłsudski udał się do zajętej stolicy Ukrainy z kilkugodzinną wizytą. Po powrocie do Warszawy 18 maja witający gomarszałek SejmuWojciech Trąmpczyński (wysunięty przezNarodową Demokrację) przyrównał czyny Piłsudskiego do dokonańBolesława Chrobrego[152].
Odpowiedzią bolszewików na sukcesy armii polskiej były kontrofensywy: na północy – kierowana przezMichaiła Tuchaczewskiego, i na południu – przezSiemiona Budionnego, dowodzącegoKonarmią[153]. Uderzenie na południu doprowadziło do przerwania frontu[152]. Piłsudski jednak nie zamierzał bronić Kijowa – oddziały polskie pod dowództwemEdwarda Rydza-Śmigłego opuściły miasto 10 czerwca 1920[154]. Marszałek planował przemieścić jego armię w celu zaatakowania Budionnego, ale Rydz-Śmigły bądź nie zrozumiał rozkazu Piłsudskiego, bądź w ogóle rozkaz nie dotarł do niego.Konarmia ponownie przerwała front, a oddziały polskie zostały zmuszone do wycofania się. Wówczas już siły bolszewickie dysponowały znaczną przewagą liczebną[155].
Na północy Piłsudski zakładał utrzymanie Wilna i oparcie się na starej, poniemieckiej linii umocnień[156]. Jednak znaczna przewaga wojsk sowieckich zniweczyła ten plan. Armia Czerwona parła w kierunku Warszawy, pokonując średnio ok. 20 km dziennie[157].
Józef Piłsudski nad mapą w okresie bitwy warszawskiejJózef Piłsudski iEdward Śmigły-Rydz w czasiewojny polsko-bolszewickiej w 1920Józef Piłsudski i Józef Haller w czasie przeglądu wojsk powracających ze zwycięskiej bitwy warszawskiejUroczystość wręczenia Piłsudskiemubuławy marszałkowskiej, listopad 1920
Kontrofensywa Armii Czerwonej wywołała krytykę opozycji skierowaną przeciwko Piłsudskiemu.
Rozpoczęta przeciwko niemu ofensywa, z udziałem piór tej miary, coStanisława Strońskiego czyAdolfa Nowaczyńskiego, zajmowała bodaj tyle samo miejsca na łamach prasy narodowo-demokratycznej, co wiadomości z placu boju. (…) Wyprawa kijowska jawiła się już jako fantastyczny kaprys człowieka, którego pomysły miały wszelkie znamiona awanturnictwa, czy nawet politycznej głupoty[158].
9 czerwca ustąpił rząd Skulskiego, którego miejsce zajął gabinet utworzony przezWładysława Grabskiego.
1 lipca Sejm Ustawodawczy powołałRadę Obrony Państwa (ROP)[159], która choć działała pod przewodnictwem Piłsudskiego, to jednak ograniczała w pewnym stopniu jego władzę. Wbrew stanowisku marszałka Rada zwróciła się do alianckiej Rady Najwyższej z prośbą o pośrednictwo w rozmowach pokojowych. Ustalenia Rady były dla Polski niekorzystne, a zdaniem Piłsudskiego – kapitulanckie (m.in. ze względu na uznanielinii Curzona za wschodnią granicę Polski). Podjęto jednak negocjacje pokojowe wBaranowiczach, na które udała się delegacja nowego rządu, utworzonego przezWincentego Witosa 24 lipca[160].
Ataki na Piłsudskiego związane z porażkami na froncie były kontynuowane. 19 lipca na posiedzeniu ROP Roman Dmowski zarzucił mu zdezorganizowanie armii i postulował dokonanie gruntownych zmian przy pomocy oficerów przysłanych z zachodu. Nieco później ksiądzStanisław Adamski, delegat wielkopolski, oskarżył Piłsudskiego wprost o zdradę. W odpowiedzi marszałek postawił wniosek o udzielenie mu przez ROPwotum zaufania:
Od członków rady i od narodu powinien iść głos wiary i otuchy… Zamiast tego dajecie demoralizujący obraz waśni, kłótni i rozdarcia… Nie wiem, jakimi słowy mam was przekonywać… Jeżeli potrzebna wam do tego moja śmierć, to gotów jestem sobie w łeb wypalić… Ja wiem co mam robić, ja mam plan, lecz nie narzucam się… Oddaję się wam do dyspozycji[161].
Ostatecznie Rada wyraziła wotum zaufania Piłsudskiemu. Pozostały do przewidywanego bolszewickiego szturmu na Warszawę czas ROP przeznaczyła na opracowanie strategii obrony. Tymczasem Piłsudski opracował plan kontrofensywy spodBrześcia, który jednak został przez bolszewików zdobyty zanim udało się przeprowadzić dyslokację oddziałów.
W nocy z 5 na 6 sierpnia Piłsudski rozważał w Belwederze możliwości ofensywy, a nad ranem przeprowadził rozmowę z generałem Rozwadowskim. Doprowadziło to do opracowania rozkazu operacyjnego nr 8358/III – wspólnego dzieła Piłsudskiego,Kazimierza Sosnkowskiego, generałaTadeusza Rozwadowskiego iMaxime Weyganda[162]. Zdefiniował on plan skoncentrowania i kontrofensywy polskiej armii znad rzekiWieprz. Duże znaczenie dla przebiegu bitwy nad Wisłą miał kolejny rozkaz nr 10 000 z 10 sierpnia 1920, opracowany z inicjatywy szefa sztabu, generała Rozwadowskiego. W związku z nim Naczelny Wódz zrezygnował z dalszego wzmacniania Grupy Uderzeniowej, która miała atakować znad Wieprza, i kilka dodatkowych dywizji mogło wziąć udział w walkach w najbardziej dramatycznym momencie, gdy 14 sierpnia 1920 bolszewicyprzerwali polskie linie obronne pod Radzyminem i 5 Armia generałaWładysława Sikorskiego podczas walk nadWkrą musiała stawić opór liczniejszym siłom radzieckim.
12 sierpnia Józef Piłsudski udał się do Kwatery Głównej wPuławach, gdzie złożył na ręce premiera Witosa dymisję z funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza. W liście do premiera zaznaczał, że jego zdaniem, skoro rozmowy pokojowe z bolszewikami nic nie dały, Polska musi liczyć na pomoc krajów Ententy, a te uzależniają ją od odejścia marszałka. Witos jednak dymisji nie przyjął.
Marian Kukiel twierdził, że od 12 sierpnia Piłsudski był chory (cierpiał nauremię), był półprzytomny i trudno było mu zdobyć się na decyzje[163].
Było to w przededniuBitwy Warszawskiej, trwającej od 13 do 25 sierpnia 1920. W ciągu czterech początkowych dni bitwy rozwijające się uderzenie Armii Czerwonej spowodowało znaczne wysforowanie się i odsłonięcie jednego ze skrzydeł sił bolszewickich.
Dowodzona osobiście przez Piłsudskiego Grupa Uderzeniowa 16 sierpnia wyszła na tyłyArmii Czerwonej i zaatakowała odsłonięte skrzydło, co zadało siłom bolszewickim decydujący cios. Oznaczało to pełne powodzenie polskiego planu.
Sukces strategiczny i porażka polityczna
Sukces militarny został przypieczętowany ostatecznie wbitwie nad Niemnem, która rozpoczęła się 20 września 1920. 25 września polskie oddziały zajęłyGrodno, a wzięte w kleszcze resztki armii Tuchaczewskiego zostały zmuszone do wycofania się w głąb Rosji. Wkrótce po tym miał miejsce tzw.Bunt Żeligowskiego, który na polecenie Piłsudskiego upozorował niesubordynację i zajął 9 października okręg wileński, co doprowadziło do utworzenia na tym obszarze kadłubowej tzw.Litwy Środkowej. Działania wojenne oficjalnie przerwano w wyniku podpisanej 12 października 1920 wRydze umowy o rozejmie w wojnie z bolszewikami. Stan wojny zakończył rok późniejtraktat ryski.
Sukces Polski i jej armii był pełny, jednakże zarówno traktat ryski, jak i siłowe rozwiązanie naLitwie były jednocześnie klęską koncepcji politycznej Piłsudskiego, zakładającej utworzenie z krajów dawnej Rzeczypospolitej tzw. konfederacjiMiędzymorza. Paradoksalnie działania Piłsudskiego doprowadziły do realizacji wizji jego największego adwersarza – Romana Dmowskiego – który opowiadał się za państwem narodowym.
Powstanie wolnomularstwa polskiego dokonało się pod auspicjami Piłsudskiego. W czasie dwu konferencji w Belwederze zWładysławem Baranowskim, w lipcu 1919 i w październiku 1920, Józef Piłsudski z własnej inicjatywy, zaproponował mu wskazanie ludzi z najbliższego swojego otoczenia i wojska, których uważał za najodpowiedniejszych kandydatów do masonerii[165].
18 marca 1921 podpisanotraktat ryski zRosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką iUkraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, który oznaczał zakończenie działań wojennych na wschodzie. Rozpoczął się okres stabilizacji i rozwoju. 17 marca przyjętokonstytucję, w której opracowaniu Piłsudski nie brał udziału. Obawiając się dążenia do dyktatury przyszłego prezydenta, którym miał według oczekiwań zostać Piłsudski, autorzy tekstu ustawy zasadniczej ograniczyli uprawnienia głowy państwa. Pomimo uchwalenia ustawy zasadniczej, Sejm Ustawodawczy przedłużył własną kadencję, a tym samym obowiązywanie „małej konstytucji”.
W nocy z 16 na 17 sierpnia 1921 wKrakowie zmarła pierwsza żona Józefa Piłsudskiego, Maria. Do końca życia nie zgodziła się na rozwód, pomimo że jej mąż od dawna żył w nieformalnym związku z Aleksandrą Szczerbińską. 25 października wziął z nią ślub, a następnie razem wprowadzili się doBelwederu.
Tymczasem rząd Witosa chylił się ku upadkowi w związku z kryzysem gabinetowym spowodowanym przez niezadowolenie społeczne ze stosunku władz dopowstańców śląskich. Piłsudski długo nie przyjmował dymisji Witosa, ale we wrześniu zastąpił goAntoni Ponikowski, stojący na czele tzw. gabinetu fachowców. Marszałek wprowadził do niego swoich zwolenników, m.in. Kazimierza Sosnkowskiego na czele ministerstwa spraw wojskowych.
Sowiety panując nad milionami umierających z głodu ludzi, rzucają ostatnie zapasy złota na zbrojenia i propagandę. Bo Niemcy i Rosjanie prowadzą politykę śmiałą, świadomą celu, a Polska – żadnej, Józef Piłsudski po zawarciu porozumienia w Rapallo w kwietniu 1922 roku[167]
Traktat w Rapallo powinien był zerwać resztę łusek z oczu – porozumienie rosyjsko-niemieckie zaszło tak daleko, że jest nie tylko faktem dokonanym, wspartym na doskonałą znajomość interesów stron obu, ale co więcej faktem nie do odrobienia. Istnieje sprzysiężenie rosyjsko-niemiecko-litewskie (…), skierowane przeciwko Polsce, Józef Piłsudski na posiedzeniu Rady Gabinetowej 5 czerwca 1922 roku[168]
Rząd Ponikowskiego nie współpracował już z Piłsudskim tak sprawnie jak gabinet Witosa. M.in. zawarł układ z Rosją bolszewicką, na mocy którego Polska zobowiązała się wydalić Petlurę w zamian za spłatę długu względem RP. Takie postępowanie wobec atamana[n] spotkało się z dużym niezadowoleniem Naczelnika Państwa. Piłsudski nie zgadzał się z kierunkiem prowadzenia polityki zagranicznej szefa MSZ,Konstantego Skirmunta – po zawarciu przezrepublikę weimarską i Rosję bolszewickątraktatu w Rapallo, marszałek zaczął wywierać nacisk na rząd, aby podał się do dymisji. Tak też się stało 6 czerwca 1922. Piłsudski twierdził, że w czasie wyborów rządzić powinien gabinet posiadający szerokie zaplecze polityczne – ekipa Ponikowskiego go nie miała, dlatego musiała odejść. Wrogowie marszałka zarzucili mu jednak, że w ten sposób dąży do uzyskania władzy dyktatorskiej.
Dymisja rządu Ponikowskiego rozpoczęła najdłuższy kryzys gabinetowy II Rzeczypospolitej. 12 czerwca Piłsudski poinformowałKonwent Seniorów Sejmu, że zastanawia się nad tym, w jaki sposób interpretować zapis w „Małej Konstytucji”, mówiący o tym, iż:Naczelnik Państwa powołuje rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z Sejmem. Wobec tego Sejm powołał tzw. Komisję Główną, która miała wyręczyć marszałka w procedurze powoływania gabinetu. Ten jednak nie wyraził zgody na kandydata Komisji. Następnie sam na premiera desygnowałArtura Śliwińskiego, któregorząd przetrwał jednak tylko do 7 lipca (wówczas to poparcie dla niego wycofali krakowscykonserwatyści).
Wobec tego Sejm na kandydata na szefa rządu wybrał Korfantego. Jego osoby nie zaakceptował jednak Piłsudski, mimo deklarowania przez Korfantego chęci współpracy z marszałkiem. Ten ostatni zresztą zapowiedział swoje rychłe ustąpienie. Odmowa podpisu pod listą osób mających tworzyć gabinet Korfantego spowodowała, że 25 lipca zgłoszono wniosek o uchwalenie Naczelnikowiwotum nieufności, wspierany przez posłówprawicowych. Wniosek nie przeszedł – „za” było 186 posłów, „przeciw” 206.
Ostatecznie pod koniec lipca rząd utworzył konserwatystaJulian Nowak. W jego gabinecie szefem MSZ został zwolennik Piłsudskiego,Gabriel Narutowicz, co było sukcesem marszałka.
W dniach od 26 do 28 sierpnia 1922 Piłsudski złożył wizytę na Górnym Śląsku, która była akcentem kończącym uroczystości powrotu Górnego Śląska do Polski. Podczas wizyty uhonorował powstańców śląskich, członkówPOW G.Śl., wysokimi odznaczeniami wojskowymi[169].
5 i 12 listopada 1922 odbyły sięwybory parlamentarne. Nowy Sejm i Senat były rozdrobnione, gdyż zarówno prawica, lewica, centrum, jak i ugrupowania mniejszości narodowych uzyskały zbliżoną liczbę głosów. Obie izby zgodnie z konstytucją miały następnie utworzyćZgromadzenie Narodowe, które miało dokonać wyboru prezydenta.
Już 20 listopada z Piłsudskim spotkał sięStanisław Thugutt, który namawiał go do kandydowania na najwyższe stanowisko w państwie. 4 grudnia marszałek zakomunikował jednak, że nie będzie kandydował naprezydenta RP. Jako powód podał zbyt mały zakres realnej władzy należącej do prezydenta w myśl nowej konstytucji. Piłsudski wskazywał na fakt, iż skoro głowa państwa miała funkcje przede wszystkim reprezentacyjne, to prezydentem powinna zostać osoba spoza partyjnego układu, którą zaakceptowaliby członkowie różnych partii. Jednocześnie zaproponował na to stanowisko Witosa, ale jego osobie sprzeciwiło sięPSL „Wyzwolenie”, wobec czego marszałek wysunął kandydaturę swojego dawnego towarzysza konspiracyjnego –Stanisława Wojciechowskiego. W piątym głosowaniu zwyciężył jednak Gabriel Narutowicz, któremu 14 grudnia Piłsudski przekazał władzę.
Po wyborze prezydenta Józef Piłsudski usunął się z polityki. Zamierzał poświęcić się tylko wojsku, zachowując przewodniczenieŚcisłej Radzie Wojennej. 16 grudnia 1922, zainspirowany prawicowymi atakami na nowego prezydenta, zamachowiecEligiusz Niewiadomski zamordował Narutowicza. Według wielu biografów marszałka, dla Piłsudskiego był to szok, który:
polegał przede wszystkim na ostatecznej utracie wiary w odrodzenie polskiej duszy, tej wiary, z którą Piłsudski powracał z Magdeburga. Wiary, że polskie społeczeństwo dojrzało do suwerennego, niepodległego bytu. Dlatego też, w rozumieniu marszałka, demoralizującym je wciąż, a płynącym od politycznych partii prądom należało przeciwstawić i silny a niepodważalny autorytet, i w razie potrzeby nawet brutalność[170].
Funkcje prezydenta przejął zgodnie z konstytucjąmarszałek SejmuMaciej Rataj, który powierzył misję tworzenia rządu Władysławowi Sikorskiemu – ten przyjął ją, porozumiawszy się uprzednio z Piłsudskim, z którym ustalił, że zostanie on szefem Sztabu Generalnego. 20 grudnia nowym prezydentem zostałStanisław Wojciechowski.
9 czerwca 1923 Prezydent Wojciechowski„przychylając się do przedstawionej mu prośby” zwolnił Piłsudskiego ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego[171].
13 czerwca generał broniStanisław Szeptycki objął urząd ministra spraw wojskowych w rządzie Witosa, a pięć dni później na posiedzeniu Rady Ministrów przedstawił projekt ustawy o organizacji naczelnych władz wojskowych. 27 czerwca projekt tej ustawy został skierowany do marszałka Sejmu. Projekt zakładał, że minister spraw wojskowych miał mieć zwierzchność nad szefem Sztabu Generalnego iGeneralnym Inspektorem Sił Zbrojnych, który miał być jego zastępcą w Radzie Wojennej.
28 czerwca Sejm przyjął uchwałę stanowiącą, że„Marszałek Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz zasłużył się narodowi”.
Projekt ustawy autorstwa generała Szeptyckiego był przedmiotem krytyki na posiedzeniach Ścisłej Rady Wojennej w dniach 28 i 30 czerwca oraz 2 lipca. W czasie posiedzenia rady w dniu 30 czerwca doszło do incydentu pomiędzy marszałkiem, a ministrem.
2 lipca marszałek ustąpił z funkcji przewodniczącego Biura Ścisłej Rady Wojennej, a następnego dnia wygłosił swoje słynne przemówienie w sali Malinowej warszawskiegohotelu Bristol, w którym m.in. wyraził swe obrzydzenie wobec partyjniactwa i koniunkturalizmu. Powiedział m.in.
Zapluty, potworny karzeł na krzywych nóżkach, wypluwający swoją brudną duszę, opluwający mnie zewsząd, nie szczędzący niczego, co szczędzić trzeba – rodziny, stosunków, bliskich mi ludzi, śledzący moje kroki, robiący małpie grymasy, przekształcający każdą myśl odwrotnie – ten potworny karzeł pełzał za mną, jak nieodłączny druh, ubrany w chorągiewki różnych typów i kolorów – to obcego, to swego państwa, krzyczący frazesy, wykrzywiający potworną gębę, wymyślający jakieś niesłychane historie, ten karzeł był moim nieodstępnym druhem, nieodstępnym towarzyszem doli i niedoli, szczęścia i nieszczęścia, zwycięstwa i klęski[172].
Po wygłoszeniu tego przemówienia marszałek udał się na „emigrację” do dworku wSulejówku pod Warszawą. Tam zajął się przede wszystkim twórczością pisarską.
Kiedy jednak 15 grudnia 1923 upadł gabinet„Chjeno-Piasta”, podejmujący się misji tworzenia rządu Stanisław Thugutt zaproponował Piłsudskiemu objęcie stanowiska ministra spraw wojskowych. Podobnie postąpiłWładysław Grabski, gdy starania Thugutta spełzły na niczym. Piłsudski zgodził się na te propozycje, ale w zamian za zagwarantowanie apolityczności wojska – poprzez likwidację układu zaproponowanego przez Szeptyckiego. Grabski sądził jednak, iż oddanie w ręce marszałka zbyt dużej władzy mogłoby się spotkać z niezadowoleniem endeków. W efekcie Piłsudski do rządu nie wszedł. Później, gdy ministrem spraw wojskowych został Sikorski, próbował on określić nową strukturę najwyższych władz wojskowych w Polsce, wzorując się na rozwiązaniach francuskich. To również spotkało się z bardzo krytyczną reakcją marszałka, którego zdaniem pomysły Sikorskiego nie przystawały do polskiej rzeczywistości.
W lutym 1924, po objęciu przez Sikorskiego ministerstwa spraw wojskowych, por. Stanisław Błoński, referentOddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, ujawnił w pisemnym raporcie skierowanym do przełożonych, że w październiku 1923 otrzymał od mjr. Eugeniusza Pieczonki polecenie inwigilacji marszałka Piłsudskiego. Piłsudski „ze swoim obozem legionistów i lewicą” miał w ocenie Pieczonki stanowić większe zagrożenie dla ustroju Polski niż agitacjakomunistyczna w wojsku. W marcu 1924 szef Sztabu Generalnego gen.Stanisław Haller wytoczył Błońskiemu proces o fałszywy meldunek, który zakończył się wycofaniem oskarżenia w listopadzie 1924 i przeniesieniem Pieczonki na inne stanowisko[173][174][175][176]. Przesłuchiwany w związku ze sprawą Piłsudski powiązał zlecenie inwigilacji z przygotowaniami niechętnego mu ministra spraw wojskowych gen. Szeptyckiego do zamachu stanu w okresie osłabieniarządu Witosa w początkach października 1923, na krótko przed wejściem do rządu Romana Dmowskiego i Wojciecha Korfantego[177].
Pogarszająca się sytuacja polityczna kraju, kolejne upadające rządy, lęk przed ponownym sprawowaniem władzy skompromitowanego rządu „Chjeno-Piasta” sprawiły, że pod koniec 1925 Piłsudski zdecydował się wrócić do czynnego uprawiania polityki. Według historykaAndrzeja Garlickiego, już od 1922 myślał o przejęciu władzy w drodze zamachu stanu[178].
Przed 1926 rokiem Piłsudski intensywnie poszukiwał możliwości zbliżenia z konserwatystami, czyniąc im daleko idące koncesje, m.in. twierdził, że należy wstrzymać wykonaniereformy rolnej i ograniczyć ustawodawstwo socjalne[179].
15 listopada 1925 dworek w Sulejówku zamieszkiwany przez marszałka, odwiedziła grupa oficerów. Oficjalnym powodem wizyty były obchody rocznicy powrotu Piłsudskiego z Magdeburga. Podczas tego spotkania przemówienie wygłosił m.in. generałGustaw Orlicz-Dreszer, w którym zadeklarował bezwarunkowe poparcie dla przyszłych działań marszałka.
Kolejny kryzys gabinetowy zakończył się tymczasem 20 listopada, kiedy toAleksander Skrzyński utworzyłrząd koalicyjny, w skład którego weszli również członkowie lewicy, m.in.Jędrzej Moraczewski. Gabinet ten przetrwał jednak w kompletnym składzie tylko do kwietnia 1926, po wyjściu z niego członków PPS-u, nie zgadzających się z polityką gospodarczą ministraJerzego Zdziechowskiego. Piłsudski był coraz bardziej poirytowany kolejnymi zmianami rządów. Postanowił wykorzystać wojsko w celu wywierania nacisku na prezydenta i Sejm. W tym celu, piłsudczyk generał Lucjan Żeligowski, pełniący funkcję ministra spraw wojskowych, powierzył marszałkowi bezpośrednie dowództwo nad kilkoma jednostkami zlokalizowanymi w okolicachRembertowa, oficjalnie w celu odbycia ćwiczeń.
10 maja 1926 ukonstytuował się nowy rząd, pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Wkrótce potem premier w artykule prasowym wezwał Piłsudskiego do wzięcia odpowiedzialności za państwo i powrotu. Marszałek ostro odpowiedział mu na łamachKuriera Porannego, bardzo nisko oceniając Witosa i jego rząd. Wywiad ten został skonfiskowany, jednocześnie 11 maja w Warszawie pojawiły się doniesienia o jadących w kierunku stolicy oddziałach wojskowych zPomorza iWielkopolski. W odpowiedzi Piłsudski zaplanował, iż pojawi się w Warszawie na czele żołnierzy oddanych mu pod dowództwo przez Żeligowskiego. Taka demonstracja miała spowodować ugięcie się rządu.
Rankiem 12 maja 1926 Piłsudski udał się w towarzystwie jedynie swego adiutanta do Warszawy w celu spotkania się z prezydentem Wojciechowskim i nakłonienia go do zmiany rządu. Do spotkania nie doszło, gdyż prezydent wyjechał doSpały. Po powrocie do Rembertowa marszałek zarządził marsz podległych mu jednostek na Warszawę. Dyslokacja rozpoczęła się tego samego dnia o godzinie 13.30. Około godziny 16. siły Piłsudskiego zajęły pozycje przy warszawskich mostachPoniatowskiego iKierbedzia. Na moście Poniatowskiego na marszałka oczekiwał już prezydent Wojciechowski, który powiadomiony o wydarzeniach powrócił ze Spały. W trakcie rozmowy prezydent zażądał od Piłsudskiego powrotu do działań zgodnych z prawem i podjęcie negocjacji. Jak twierdzi Włodzimierz Suleja:
W świetle dostępnych źródłowych świadectw za niemal pewną uznać należy hipotezę, iż do momentu rozmowy z Wojciechowskim Marszałek z perspektywą zbrojnego starcia się nie liczył. Toteż decyzja – mogąca wszak oznaczać początek wojny domowej – nie mogła mu przyjść, i nie przyszła, łatwo. Plany tryumfalnego wkroczenia do stolicy, na czele wojska, ramię przy ramieniu z prezydentem, legły w gruzach. Drogę należało otwierać siłą (…)[180].
Po niepowodzeniu rozmowy z prezydentem Piłsudski rozkazał zajęcie mostu Kierbedzia, a także wysłałKazimierza Świtalskiego, aby ten przekonał Związek Zawodowy Kolejarzy o konieczności uniemożliwienia dotarcia do Warszawy posiłków wojskowych wiernych rządowi.Generał Rozwadowski, będący dowódcą obrony stolicy, wystosował ultimatum, w którym zażądał, aby oddziały Piłsudskiego wycofały się do godziny 18.30. Siły rządowe rozpoczęły działania zaczepne jednak wcześniej. Około godziny 19.30 marszałek mógł już pojawić się naplacu Zamkowym, gdzie został owacyjnie przywitany przez tłum warszawiaków. Wieczorem z Piłsudskim spotkał się marszałek SejmuMaciej Rataj, w celu podjęcia negocjacji. Te jednak nie powiodły się, podobnie jak rozmowy w dniu następnym. 14 maja rozegrały się decydujące walki – oddziały Piłsudskiego zagrażały już Belwederowi. Po krótkich, ale krwawych walkach (379 osób zabitych), przy znacznym poparciu społecznym, lecz wbrew prawu, Piłsudski dokonał zamachu stanu znanego jakoprzewrót majowy. O godzinie 17.30 rząd podał się do dymisji, a prezydent Wojciechowski złożył swój urząd. Stało się tak pomimo wiadomości o podążających w kierunku stolicy oddziałach wiernych rządowi. Uprawnienia prezydenta trafiły w ręce marszałka Sejmu, Rataja. Ten 15 maja powołał rządKazimierza Bartla, w którym Piłsudski objął urząd Ministra Spraw Wojskowych. Faktycznie stał się ośrodkiem decyzyjnym władzy w państwie. 22 maja wydał odezwę do żołnierzy, w której nawoływał do pojednania walczących po obu stronach:
Żołnierze! Nie po raz pierwszy słyszycie mój głos. Ongiś na polach bitew, gdy młode państwo jeszcze ząbkowało, jak chorobliwe dziecko, prowadziłem was w boje, które w zwycięstwach, pod moim dowództwem wywalczonych, na długie wieki okryły sławą i blaskiem bohaterskie Wasze sztandary. Po innych bojach przemawiam do was dzisiaj. Gdy bracia żywią miłość ku sobie, wiąże się węzeł między nimi, mocniejszy nad inne węzły ludzkie. Gdy bracia się waśnią i węzeł pęka, waśń ich również silniejszą jest nad inne. To prawo życia ludzkiego. Daliśmy mu wyraz przed paru dniami, gdy w stolicy stoczyliśmy między sobą kilkudniowe walki. W jedną ziemię wsiąkła krew nasza, ziemię jednym i drugim jednakowo drogą, przez obie strony jednakowo umiłowaną. Niechaj krew ta gorąca, najcenniejsza w Polsce krew żołnierza, pod stopami naszymi będzie nowym posiewem braterstwa, niech wspólną dla braci prawdę głosi. (…) Niech Bóg nad grzechami litościwy nam odpuści i rękę karzącą odwróci, a my stańmy do naszej pracy, która ziemię naszą wzmacnia i odradza[181].
31 maja Piłsudski został wybrany na prezydenta Rzeczypospolitej przez Zgromadzenie Narodowe, jednak godności tej nie przyjął, argumentując to zbyt małymi prerogatywami prezydenta wkonstytucji marcowej. W drugim głosowaniu Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta protegowanego przez niegoIgnacego Mościckiego. Był to kolejny triumf Piłsudskiego, bowiem ukonstytuowanie się nowej władzy zalegalizowało przewrót majowy.
Po przewrocie majowym Piłsudski wprowadziłsystem autorytarny oparty na armii i swych zwolennikach – zwanysanacją (łac.uzdrowienie). Wprawdzie nie zmienił początkowo konstytucji, ale ograniczył znacznie rolę parlamentu. 2 sierpnia Sejm przyjął nowelizację konstytucji (nowela sierpniowa), wzmacniającą wydatnie rolę prezydenta – mógł wydawaćrozporządzenia z mocą ustawy i rozwiązywać obie izby parlamentu na wniosek rządu.
27 sierpnia 1926, na własny wniosek jako Ministra Spraw Wojskowych, Prezydent RP Ignacy Mościcki mianował go Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, czyli generałem przewidzianym na Naczelnego Wodza[182].
20 września 1926 Klub Chrześcijańskiej Demokracji zgłosił wniosek owotum nieufności względem dwóch ministrów w rządzie Bartla –Antoniego Sujkowskiego iKazimierza Młodzianowskiego. Wniosek został przyjęty, Bartel podał gabinet do dymisji, ale marszałek polecił prezydentowi ażeby ten powołał rząd w takim samym składzie. Nie naruszało to przepisów konstytucji, ale antyparlamentarna wymowa tego posunięcia była jasna. Kolejny rząd Bartla przetrwał jednak tylko 4 dni.
2 października 1926 Józef Piłsudski został premierem. Ku zaskoczeniu wielu środowisk, w tym m.in. sejmowej lewicy[183] w składzie jego gabinetu pojawili się przedstawiciele obozu konserwatywnego:Aleksander Meysztowicz (resort sprawiedliwości) iKarol Niezabytowski (ministerstwo rolnictwa). Była to demonstracja marszałka, który chciał pokazać ugrupowaniomlewicy, iż nie będzie zakładnikiem żadnej z partii, nawet tych, które udzieliły mu poparcia podczas zamachu.
W czasie swoich rządów dążył do podniesienia autorytetu Głowy Państwa. Wprowadził na znak szacunku – obowiązek wysłuchiwania orędzia Prezydenta na Zamku Królewskim – nie siedząc, ale stojąc. Początkowo – w obawie przed skutkami demonstracji – z sali usuwano wszystkie krzesła[184].
26 października 1926 nazamku w Nieświeżu Piłsudski spotkał się z przedstawicielami polskiej arystokracji[185]. Działania te były elementem walki marszałka z partiami politycznymi i starymi podziałami. Sam Piłsudski nie chciał być już w tym czasie, jak pisał:
członkiem ani polskiej prawicy, ani polskiej lewicy. Nie chciałem nigdy należeć do żadnego stronnictwa, ani też aprobować panowania stronnictw nad Polską[186].
W czasie sprawowania funkcji szefa rządu, Piłsudski skupiał się jednak przede wszystkim na sprawach wojskowych, uważając armię za jedyną siłę zdolną do ochrony suwerenności państwa. M.in. w celu uniknięcia w siłach zbrojnych kumoterstwa inepotyzmu, na szefa Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych mianował pułkownikaBohdana Hulewicza, wywodzącego się z armii pruskiej.
W grudniu 1926 na Litwie miał miejscezamach stanu, w wyniku którego dyktatorem zostałAntanas Smetona. Rozpoczął on represyjne działania wobec mniejszości polskiej, w odpowiedzi zamknięto litewskie seminarium nauczycielskie na Wileńszczyźnie. 9 grudnia Józef Piłsudski pojawił się wGenewie, na posiedzeniuLigi Narodów. Tam spotkał się z premierem litewskimAugustinasem Voldemarasem, na którym wymusił deklarację stwierdzającą stan pokoju pomiędzy Polską a Litwą.
4 listopada 1926 prezydent Mościcki wydał dekret, w którym za niedookreślone przestępstwa prasowe groziła kara wysokiej grzywny lub do trzech miesięcy więzienia. Akt ten, nazywany dekretem prasowym został jednak uchylony przez Sejm, a jego nowa wersja, wydana przez prezydenta w maju 1927 była o wiele łagodniejsza.
Piłsudski podczas otwarcia sesjiSejmu w 1928Ignacy Daszyński i Józef Piłsudski w gabinecie marszałka Sejmu, kwiecień 1928Jędrzej Moraczewski i Józef Piłsudski 1928
19 stycznia 1928 ukazała się odezwa programowa nowego, prosanacyjnego ugrupowaniaBezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Marszałka Józefa Piłsudskiego (BBWR). Osoby, które weszły w skład BBWR, pomimo różnych orientacji politycznych, łączyło pragnienie wzmocnienia państwa i chęć udzielenia poparcia Piłsudskiemu w tworzeniu gabinetu i rządzeniu. Ugrupowanie to miało także doprowadzić do wsparcia parlamentarnego dla zmiany konstytucji.
W wyborach parlamentarnych z 4 marca 1928 BBWR zwyciężył, uzyskując ok. 25% głosów, otrzymując 130 mandatów w Sejmie i 46 w Senacie (na 111). 13 marca, podczas spotkania z grupą posłów Bloku, Piłsudski opisał swoją wizję dalszych rządów, podczas których gabinet miał zajmować pozycję uprzywilejowaną względem parlamentu. Marszałek odrzucał koncepcję monopartyjności, a nową konstytucję uważał za wciąż odległą perspektywę.
Podczas pierwszego posiedzenia Sejmu, w czasie odczytywania prezydenckiego wystąpienia przez marszałka, posłowiekomunistyczni wznosili antyrządowe okrzyki, za co zostali siłą usunięci z sali przez policję.Felicjan Sławoj Składkowski opisywał ten incydent w następujący sposób:
Pan Marszałek bierze z rąk porucznika Zaćwilichowskiego zwinięty w trąbkę akt otwarcia Sejmu i wychodzi do sali sejmowej. Kieruje się w stronę fotela przewodniczącego i, wśród grobowej ciszy, zaczyna rozwijać Orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej (…) Nagle, na lewej stronie Sejmu, między pierwszymi a drugimi drzwiami, wiodącymi na korytarz, w tylnych rzędach niewielka grupa posłów zaczyna krzyczeć. „Precz z faszystowskim rządem Piłsudskiego !!”, później, za chwilę znów cisza. Pan Marszałek przerywa rozwijanie papieru i mówi w kierunku krzyczących komunistów: „Panowie, będziecie wyrzuceni z sali!” Nie wiem, czy mogli usłyszeć te słowa, powiedziane „pod wąsem”, ale krzyki ich wzmogły się z tym większą siłą. „Wyrzucić ich!” – powiedział Pan Marszałek, odwracając się do mnie i wskazując ręką komunistów. Wybiegłem do hallu głównego i krzyknąłem w kierunku stojącego przy szatni komisarza Jaroszewicza: „Pierwszy rzut! Już”. (…) Za chwilę, która wydała mi się dość długą, wpadł do hallu biegiem dziesiątek policjantów bez karabinów, prowadzony przez Jaroszewicza i komisarza policji. (…) Moi policjanci chwytają krzyczących komunistów, by ich wyprowadzić z sali, ale posłowie socjalistyczni i chłopscy dopadli już do ostatnich rzędów foteli i uczepili się komunistów, nie dając ich wyprowadzić. (…) Na szczęście Jaroszewicz wprowadza w tej chwili drugi dziesiątek policjantów. (…) Komunistów każę odprowadzić do komisariatu policjantom z karabinami, a pierwszy rzut z pistoletami każę mieć, na wszelki wypadek, jeszcze w pogotowiu[187].
Ponadtomarszałkiem Sejmu został nie Bartel (popierany przez Piłsudskiego), ale Daszyński z PPS. Oznaczało to rozpoczęcie otwartej wojny pomiędzy parlamentem a marszałkiem i jego zwolennikami.
Okres ten to czas, w którym gwałtownie pogorszył się stan zdrowia Józefa Piłsudskiego. W kwietniu 1928 przebyłudar mózgu i od tego czasu miał kłopoty z operowaniem prawą ręką. Fakt ten został objęty ścisłą tajemnicą państwową[188]. Najprawdopodobniej wówczas marszałek był już chory naraka wątrobowokomórkowego. Z powodu złego stanu zdrowia 27 czerwca 1928 Piłsudski podał swój rząd do dymisji. Jego miejsce jako szefa gabinetu zająłpo raz czwarty Kazimierz Bartel. 1 lipca, tuż po złożeniu rezygnacji, Józef Piłsudski udzielił wywiadu „Głosowi Prawdy”, w którym otwarcie wypowiedział wojnę Sejmowi, używając określeń drastycznych, a nawet wulgarnych, nazywając parlament m.in. „sejmem ladacznic” czy „sejmem korupcji”. Jego zdaniem posłowie zachowywali się
jakby ta sala była szynkiem. Gdy jeden mówi, piętnastu panów chodzi po sali, załatwiając jakieś prywatne interesiki – czterdziestu panów głośno między sobą rozmawia, pokazując mówcy plecy – stu panów opowiada sobie anegdotki mniej lub więcej nieprzyzwoite i tylko panowie ministrowie muszą jakoby zachowywać się w takim miejscu przyzwoicie[189].
Kolejna rozgrywka marszałka z Sejmem miała swój początek w tzw.sprawie Czechowicza. Minister skarbu państwaGabriel Czechowicz został obwiniony przez opozycję parlamentarną o przekroczeniebudżetu państwa za rok 1928. Kwota, o którą chodziło, pochodziła z dyspozycyjnego funduszu premiera. Została ona wykorzystana jednak przez BBWR podczas kampanii wyborczej. Sejm przegłosował wniosek o postawienie przedTrybunałem Stanu Czechowicza, nie ośmielając się jednak pociągnąć do odpowiedzialności samego Piłsudskiego.
Marszałek potraktował całą sprawę jako prowokację ze strony parlamentu. Odpowiedział artykułem na łamach gazety „Głos Prawdy”, pt.Dno oka, czyli wrażenia człowieka chorego z sesji budżetowej w Sejmie. Był to jeden z najostrzejszych tekstów Piłsudskiego – personalnie, używając obelżywych wyrazów, atakował w nim przede wszystkim dwóch posłów:Hermana Liebermana (główny tenor w tej smrodliwej operetce) iJana Woźnickiego (ciężki na umyśle,ludożerca). Pomimo to marszałek wystąpił na posiedzeniu Trybunału Stanu, biorąc na siebie wszelkie uchybienia, a także dyskredytując zupełnie konstytucję marcową. W efekcie Trybunał odesłał sprawę na powrót do Sejmu.
14 kwietnia utworzony został nowyrząd, na czele którego stanąłKazimierz Świtalski. Nazywany był onrządem pułkowników – byłych wojskowych oddanych marszałkowi, opowiadających się za siłowym rozwiązaniem problemów z opozycją. Do tego namawiali Piłsudskiego zwłaszcza Świtalski,Sławek iPrystor. W końcu czerwca z marszałkiem spotkał się Daszyński, który zaproponował utworzenie koalicji BBWR, PPS i PSL „Wyzwolenie”. Piłsudski jednak ofertę tę odrzucił. W wyniku tego, w połowie września 1929 powstałCentrolew – blok sześciu ugrupowań parlamentarnych przeciwnych sanacji.
30 października 1929 miało mieć miejsce inauguracyjne posiedzenie Sejmu. Powinien otwierać je premier Świtalski, ale był on niedysponowany, wobec czego zastąpić go miał Piłsudski. W sejmowym przedsionku pojawiła się jednak grupa oficerów oczekujących na przybycie marszałka. Posłowie potraktowali żołnierzy jako przysłanych przez niego w celu zaaresztowania członków parlamentu. Z tego powodu marszałek Sejmu Daszyński odmówił rozpoczęcia posiedzenia. Ostra rozmowa pomiędzy Piłsudskim a Daszyńskim:
Pan marszałek Piłsudski: – Więc proszę pana o trzymanie języka (uderzenie w stół ręką) i pytam pana, czy zamierza pan otworzyć sesję? Pan marszałek Daszyński: – Pod bagnetami, rewolwerami i szablami nie otworzę. Pan marszałek Piłsudski: – To pańskie ostatnie słowo? Pan marszałek Daszyński: – Tak jest. Pan marszałek Piłsudski: – To pańskie ostatnie słowo? Pan marszałek Daszyński: – Tak jest. Pan marszałek Piłsudski kłania się lekko i, nie podając ręki, opuszcza gabinet pana marszałka Daszyńskiego. Przechodząc przez salonik pana marszałka sejmu, mówi głośno: To dureń[190].
Sesja nie została otwarta, w odpowiedzi na co prezydent Mościcki odroczył ją o miesiąc. Ostatecznie Sejm zebrał się dopiero 5 grudnia, a konsolidacja antysanacyjnej opozycji doprowadziła do tego, iż przegłosowano wotum nieufności dla rządu Świtalskiego. Objęcie stanowiska poraz piąty przez Bartla oznaczało chwilowe złagodzenie kursu sanacji wobec parlamentu. Była to jednak zmiana tylko pozorna – kiedy parlament uchwalił wotum nieufności wobec ministra pracy i opieki społecznej Aleksandra Prystora, Piłsudski powrócił do otwartej walki z Sejmem.Nowym premierem został Walery Sławek, który nie ukrywał opinii, że z Sejmem należy się rozprawić siłą.
Józef Piłsudski w towarzystwie mjr. Konrada Zembrzuskiego, przybocznego st. wachm.Walentego Wójcika i szofera Zygmunta Malinowskiego, 1929.
30 czerwca 1930 w Krakowie odbył się zorganizowany przez Centrolew „Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu”. Rezolucja uczestników Kongresu mówiła o konieczności zakończenia dyktatury Józefa Piłsudskiego i usunięcia ze stanowiska Ignacego Mościckiego, uważanego za figuranta marszałka. Postulowano także utworzenie demokratycznego rządu, cieszącego się szerokim poparciem społecznym. 14 września Centrolew planował przeprowadzić ponad 20 antysanacyjnych demonstracji. Reakcją na te zamierzenia było ustąpienie 23 sierpnia gabinetu Sławka, którego miejsce zajął sam Józef Piłsudski.
Marszałek kontynuował wyjątkowo ostrą i momentami wulgarną krytykę parlamentu na łamach „Gazety Polskiej”:
Pan poseł to nikczemne zjawisko w Polsce, pozwala sobie bowiem na czynności tak upokarzające – zarówno sejm, jako instytucję, jak i samych siebie, jako posłów – że powtarzam, cała praca w sejmie śmierdzi i zaraża powietrze wszędzie[191].
Tym razem jednak nie ukrywał, iż nie cofnie się przed naruszeniem nietykalności cielesnej posłów:
Konstytucja mówi tylko o nietykalności sądowej; wszystko inne, panie pośle, jest tykalne![191].
29 sierpnia 1930 prezydent Mościcki, na wniosek Piłsudskiego, wydał zarządzenie o rozwiązaniu parlamentu. Oznaczało to, że od wejścia tego aktu w życie, posłów nie chronił jużimmunitet.
1 września 1930 z Piłsudskim spotkał się minister spraw wewnętrznych,Felicjan Sławoj Składkowski. Przedstawił on marszałkowi listę polityków będących jego wrogami politycznymi. Piłsudski własnoręcznie zaznaczył na tej liście osoby, które uważał za szczególnie niebezpieczne, które należy aresztować i osadzić wtwierdzy brzeskiej. Byli to m.in.Wincenty Witos,Norbert Barlicki,Władysław Kiernik,Herman Lieberman,Karol Popiel, a później także Korfanty. Uwięzieni oni zostali bez nakazu sądowego, tylko na polecenie Składkowskiego. Osadzonych bito i upokarzano, a także głodzono. Stosowano również tortury psychiczne – m.in. pozorowano egzekucje. Do dziś kwestią sporną pozostaje pytanie, czy Piłsudski polecił traktować więźniów w taki sposób, czy w ogóle wiedział o tym, co dzieje się za murami twierdzy brzeskiej.
Na szczęście panowie prokuratorzy zastosowali ściganie byłych posłów. Co do mnie to też przygotowałem część tej pracy, bo chcę, by byli karani. Nie mogę znieść by taka banda byłych posłów była niekaralna i psuła moralność Polski. Ta bezkarność tego bydła przeklętego psuje całe państwo. Zastrzelę ich jak psów, gdy sądy nie osądzą[192].
Gdybym ja je wówczas przegrał, nie rządziłbym wami, durnymi, dłużej. Ale przedtem powiesiłbym stu...[193].
4 grudnia 1930 Piłsudski zrezygnował ze stanowiska szefa rządu, ponownie z powodów zdrowotnych.Zastąpił go Walery Sławek, będący jednocześnie przewodniczącym BBWR-u. Sam marszałek udał się na 3,5-miesięczny odpoczynek na portugalskąMaderę trwający od 15 grudnia 1930 do 29 marca 1931 (podczas pobytu towarzyszyli mu płk lek.Marcin Woyczyński, Mieczysław Lepecki iEugenia Lewicka)[194][195][196]. Lewicka, z którą Piłsudskiego łączyły zażyłe stosunki przebywała na Maderze w tajemnicy przed żoną Piłsudskiego. Po powrocie z Madery Aleksandra Piłsudska zażądała od męża zerwania wszelkich stosunków z Lewicką, co też się stało (Lewicka zaszczuta, upokorzona i załamana popełniła samobójstwo)[188].
W maju 1931 roku Piłsudski, bez podania przyczyn, wymusza dymisję premiera Sławka i powierzenie teki premiera swojemu najbliższemu przyjacielowi Aleksandrowi Prystorowi. Krążą plotki, że przyczyną tego posunięcia była chęć załagodzenia konfliktu z żoną po romansie z Lewicką (w tym czasie Prystorowa była najbliższą przyjaciółką Aleksandry Piłsudskiej)[188].
Po urlopie, na pierwszym spotkaniu z przedstawicielami najwyższych władz państwowych, Piłsudski oświadczył, że ma zamiar ograniczyć swe interwencje w sprawy państwa i ponownie skupić się na najbliższym mu wojsku. Nakazał także, aby w wypadku pogorszenia się sytuacji międzynarodowej na stanowisku szefa MSZAugusta Zaleskiego zastąpiłJózef Beck. Już w tym czasie Piłsudski postulował prowadzenie polityki równowagi między Niemcami aZSRR (polsko-sowiecki pakt o nieagresji podpisano w 1932). Planował także współpracę z aliantami zachodnimi – Francją i Wielką Brytanią oraz zaprzyjaźnionymi sąsiadami –Łotwą,Rumunią iWęgrami.
Wobec zmiany położenia międzynarodowego Polski i zwiększenia wpływów w Niemczechnarodowych socjalistów Piłsudski wysunął koncepcjęwojny prewencyjnej. Zakładała ona postawienieultimatumAdolfowi Hitlerowi w oparciu o rokowania rozbrojeniowe. Hitler miał zrezygnować z wszelkiej myśli o zbrojeniach i dać gwarancje przestrzegania postanowień traktatu wersalskiego. Odrzucenie ultimatum miało spowodować natychmiastowe wkroczenie zbrojne do Niemiec.Wojsko Polskie miało wejść doPrus Wschodnich i na Śląsk, we współdziałaniu z armią czechosłowacką, wojska francuskie doNadrenii,Wirtembergii iBawarii.Wielka Brytania miała wystąpić ze swoją flotą, wyrażając solidarność zFrancją i Polską. Zakładano, że w 1932 i 1933 roku stutysięcznaReichswehra nie będzie mogła stawiać żadnego oporu[197].
Jednak niebezpieczeństwo ze strony Niemiec narastało, zwłaszcza po tym, jak 30 stycznia 1933 do władzy doszedł Adolf Hitler. Marszałek szukał porozumienia z Niemcami. 26 stycznia 1934 podpisano polsko-niemiecką deklarację o nieagresji, mającą obowiązywać przez 10 lat.
Józef Piłsudski po powrocie z Wilna 21 marca 1935. Pierwszy z prawej minister komunikacjiMichał Butkiewicz. Ostatnie znane zdjęcie Marszałka.
Już od zamachu majowego członkowie sanacji planowali zmianę konstytucji w tym kierunku, aby prezydent posiadał jak największy zakres władzy. 26 stycznia 1934, wykorzystując precedens konstytucyjny oraz demonstracyjną nieobecność posłów opozycji na sali sejmowej,Stanisław Car pomimo braku kworum doprowadził do tego, iż referowane przez niego na forum Sejmu tezy konstytucyjne uznano za nową konstytucję i przegłosowano ją. Piłsudski ostudził jednak zapał reformatorów, zwracając im uwagę na to, iż nie jest zadowolony z forsowania nowej ustawy zasadniczej za pomocą, jak to określił, triku. Postulował dalszą, spokojną nad nią pracę w Senacie.
23 marca 1935 Sejm uchwalił nową konstytucję. Gdy prezydent Ignacy Mościcki 23 kwietnia 1935 podpisał ustawę zasadniczą, Piłsudski miał przed sobą niecały miesiąc życia. Była ona pisana z myślą o marszałku, ale najwyższa władza w państwie stała się udziałem Mościckiego.
W propagandzie sanacyjnej podnoszono, że konstytucja kwietniowa była ostatnim aktem państwowym, który podpisał śmiertelnie już wówczas chory Piłsudski, że jest ona swoistym politycznym testamentem Marszałka, że wyraża jego ideologię. Nic w tym nie było prawdy. Piłsudski nie tylko nie znał treści swego rzekomego testamentu politycznego, ale nawet nie zapoznał się z jej pierwszymi dziesięcioma artykułami, które zawierały kwintesencję ideową konstytucji. Sprawy te, do których uprzednio przywiązywał dużą wagę, po prostu przestały go interesować[198].
Śmierć i pochówek
Uroczystości żałobne w kościele św. Jadwigi w Berlinie. Przed klęcznikiem siedziAdolf HitlerKraków, trumna z ciałem Józefa Piłsudskiego w krypcie pod Wieżą Srebrnych Dzwonów naWaweluCmentarz Na Rossie w Wilnie, mauzoleum Matka i Serce Syna, 1937Cmentarz Na Rossie w Wilnie, mauzoleum Matka i Serce Syna, 2004
Informację o jego stanie zdrowia podano oficjalnie po uroczystościachŚwięta Niepodległości 11 listopada 1934. Podczas uroczystości Piłsudski zasłabł, w związku z czym skrócono część oficjalną. Konsylium lekarskie postanowiło sprowadzić do Polski zWiednia prof.Karela Wenckebacha. Przyleciał on do Warszawy wiosną 1935 samolotem pilotowanym przezJerzego Bajana. Stwierdził chorobę nowotworową (według niektórych opracowań kiłę trzeciorzędową)[199], a Józefowi Piłsudskiemu pozostawił jedynie kilka tygodni życia[o] (wcześniej zaniepokojenie odnośnie do stanu wątroby J. Piłsudskiego wyrażał jego osobisty lekarz, płkMarcin Woyczyński, który ustąpił z tej funkcji w kwietniu 1935[200]). Poza prof. Wenckebachem opiekę lekarską nad Marszałkiem sprawowali polscy lekarze: drAntoni Stefanowski, gen. drStanisław Rouppert (kierownik), ppłk drStefan Mozołowski, płk drHenryk Cianciara i mjr drFelicjan Tukanowicz[201].
Niezwłocznie po śmierci marszałka, 13 maja 1935 zostały wyjęte z ciałamózg iserce. Dokonali tego lekarze mjr drWiktor Kaliciński i drJózef Laskowski, którzy wykonalisekcję zwłok Marszałka i pracowali nad jego konserwacją i balsamowaniem (mumifikacją)[205][206][207]. Mózg poddano badaniu w Polskim Instytucie Badań Mózgu w Wilnie, po zakończeniu pierwszego etapu badań opublikowano monografięMózg Józefa Piłsudskiego (1938)[208][209].
Ogłoszona zostałażałoba narodowa. 17 maja została odprawiona msza żałobna celebrowana przez kard.Aleksandra Kakowskiego. Pogrzeb Józefa Piłsudskiego stał się wielką manifestacją jedności narodowej. Ciało marszałka złożono wkrypcie św. Leonarda naWawelu. Na 22 grudnia 1935 ustalono zamknięcie trumny kryształowej z ciałem Piłsudskiego w trumnie metalowej celem późniejszego złożenia do krypty podWieżą Srebrnych Dzwonów[210]. Przez pewien czas trwałyspory pomiędzy władzami duchownymi a świeckimi dotyczące miejsca spoczynku Piłsudskiego. Ostatecznie, 22 czerwca 1937, na polecenie metropolity krakowskiego abpaAdama Stefana Sapiehy trumnę przeniesiono do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów.
12 maja 1936 serce Piłsudskiego zostało złożone w grobie jego matki nacmentarzu Na Rossie w Wilnie[211], a następnego dnia grobowiec został zamurowany[212]. Prace w tym miejscu trwały od 1935, a uczestniczyło w nich 1500 robotników, działających na trzy zmiany[213]. Nagrobek zwieńczyła płyta, wykonana z 19-tonowego bloku granitu, wykopanego we wsiBronisławka wwojewództwie wołyńskim. Płyta została obrobiona i oszlifowana przez Bolesława Sypniewskiego w warszawskim Zakładzie Rzeźbiarsko-Kamieniarskim Sypniewski, tam też wyryto inskrypcję: „Matka i serce syna”[214]. Na czarnej granitowej płycie nagrobnej zgodnie z wolą Piłsudskiego wykuto cytaty zWacława (u góry) iBeniowskiego (u dołu)Juliusza Słowackiego:
u góry: Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą Za innych śladem iść tą samą drogą. MATKA I SERCE SYNA Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu Gniazdo na skałach orła, niechaj umie Spać, gdy źrenice czerwone od gromu I słychać jęk szatanów w sosen szumie. Tak żyłem.[215]
W czerwcu 1938 został rozstrzygnięty konkurs na projekt sarkofagu Marszałka Piłsudskiego, w wyniku którego spośród kilku zgłoszonych prac został wybrany pomysł rzeźbiarza prof.Jana Szczepkowskiego[216][217]. W pracach nad sarkofagiem wMilanówku brał udział asystent profesoraRoman Tarkowski, natomiast do figury Marszałka pozował zięć Adam Mickiewicz[218].
Za życia Piłsudski rozważał, kto przejmie po nim rolę przywódcy. Nie widział jednak w swoim otoczeniu godnego następcy, obawiał się także zachowania najwyższych dowódców wojskowych po swoim odejściu. Zgodnie z tymi obawami po jego śmierci rozpoczęła się rywalizacja pomiędzy grupą wojskowych skupionych wokół generalnego inspektora Sił ZbrojnychEdwarda Rydza-Śmigłego a stronnictwem pałacowym, któremu przewodził prezydent RPIgnacy Mościcki. Żaden z nich nie posiadał jednak odpowiednich cech osobowościowych, ażeby zdominować scenę polityczną w takim stopniu, w jakim uczynił to Piłsudski[p].
Dorobek pisarski Józefa Piłsudskiego (w tym wszelkie przemówienia, odezwy, rozkazy, listy, wywiady itd.) został dwukrotnie zebrany przezInstytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski. Za pierwszym razem (w postaci 8 tomów wydanych w latach 1930–1931, uzupełnionych trzema w latach 1930–1936) były toPisma – Mowy – Rozkazy. W latach 1937–1938 tenże instytut wydał uzupełnione i krytycznie przejrzanePisma zbiorowe Józefa Piłsudskiego. Ta ostatnia praca została wznowiona w postaci reprintu w 1989 oraz 2015. W 2024 zainaugurowano nową kilkunastomową edycję pt.Pisma zebrane. Edycja kompletna pod redakcją naukowąWłodzimierza Sulei (wyd.Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, Sulejówek 2024,ISBN 978-83-63872-79-3).
Józef Piłsudski z żoną Aleksandrą oraz córkami – Wandą i Jadwigą w 1928
Pierwszą żoną Józefa Piłsudskiego byłaMaria z Koplewskich Juszkiewiczowa (1863–1921, członkini PPS,ps. „Piękna Pani”)[36]. Ze związku małżeńskiego (zawartego w 1883) z Marianem Juszkiewiczem miała córkę Wandę (1887–1908). Była ona protestantką, członkinią Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Wkrótce po narodzinach Wandy doszło do rozwodu Marii z Juszkiewiczem (dopuszczalnego przez kościoły protestanckie). Pragnąc zawrzeć z nią małżeństwo, Piłsudski przeszedł na luteranizm, a ślub odbył się 15 lipca 1899 w kościele protestanckim we wsi Paproć Duża[37][38]. Para początkowo mieszkała w Łodzi przy ul. Wschodniej 19. W wyniku aresztowania Piłsudskiego, a następnie jego ucieczki, małżeństwo przenosiło się do Lwowa (od 1902) i Krakowa (od 1904). Po śmierci córki w sierpniu 1908 – traktowanej przez Piłsudskiego jako jego dziecko – nie powróciła do działalności politycznej. Nie wyrażała również zgody na rozwód z mężem, który w maju 1906 poznał, a następnie związał się zAleksandrą Szczerbińską[61]. Pierwsza żona Piłsudskiego zmarła w 1921, a jej mąż nie pojawił się na pogrzebie, wysyłając na niego brata Jana[220].
Związek Piłsudskiego ze Szczerbińską (działaczką PPS i POW, ps. „Ola”) przez szereg lat był nieformalny, dopiero śmierć jego żony pozwoliła na zawarcie małżeństwa, co nastąpiło 25 października 1921[63] w Belwederze – ślubu udzielał ksiądz prałat Naczelnika Państwa,Marian Tokarzewski, świadkami byli Bolesław Wieniawa-Długoszowski i płkEugeniusz Piestrzyński. Z tego związku marszałek miał dwie córki:
Wandę (1918–2001)[62] – lekarkę psychiatrę, w latach 1939–1990 mieszkającą w Wielkiej Brytanii,
Ze względu na brak możliwości zawarcia małżeństwa początkowo Piłsudski i Szczerbińska nie mieszkali razem – on w Belwederze, ona w dwupokojowym mieszkaniu na Pradze, a następnie przy ul. Koszykowej 70[221]. Dopiero w 1921, po ślubie, zamieszkali w Belwederze. W 1922 przenieśli się na krótko do mieszkania przy ul. Koszykowej, a od lipca 1923 – do dworkuMilusin w Sulejówku. Po zamachu majowym rodzina ponownie przeniosła się do Belwederu. Marszałek bardzo często jednak nocował w Ministerstwie Spraw Wojskowych, a później w budynku Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych[222]. Nawał pracy uniemożliwiał mu częste kontakty z żoną, do rzadkości należały ich wspólne wyjazdy do Wilna na jarmark zwanyKaziukami. Piłsudski wolał także jeździć na samotny wypoczynek doDruskienik (w sierpniu i wrześniu)[223]. Po zrzeczeniu się majątku w Świątnikach (otrzymanego w ramach tzw. resztówki dla posiadaczy Krzyża Virtuti Militari), w 1930 Piłsudscy otrzymali dworek wPikieliszkach. Stosunki pomiędzy małżonkami ochładzały się już od połowy lat 20., pod koniec życia marszałka żyli oni obok siebie – Aleksandra nie towarzyszyła mu w oficjalnych uroczystościach czy podczas podejmowania gości w Belwederze. Od 1924 Piłsudskiego łączyła znajomość z poznaną w Druskiennikach lekarkąEugenią Lewicką (1896–1931), która z biegiem lat przybierała na zażyłości. Towarzyszyła mu ona nawet podczas urlopu na Maderze w 1930[224], co spowodowało pojawienie się doniesień o rzekomym romansie łączącym marszałka z Lewicką[220]. Zmarła w 1931, a w jej pogrzebie wziął udział sam Piłsudski, jak również m.in. premierAleksander Prystor. Marszałka łączono także z Jadwigą Burhardt (1901–1965)[220][225] iKazimierą Iłłakowiczówną (1892–1983), pełniącą funkcję sekretarki Piłsudskiego w latach 1926–1935[226].
Nawyki i zainteresowania
Jedną z ulubionych rozrywek marszałka było stawianiepasjansa
Piłsudski był zwolennikiem skromnego i prostego stylu życia. Podróżując, odmawiał korzystania ze specjalnego wagonu kolejowego (salonki), wybierając bilet drugiej klasy[227]. Na co dzień nosił zwykłą szarą bluzę wojskową, bez odznak i orderów[227]. Zakazywał także przebywania w jego pobliżu ochroniarzy, stale nosił za to przy sobie rewolwer (również w nocy – kładł go obok łóżka)[228]. Cenił sobie także prostą kuchnię (nie lubił jednak m.in.bigosu czyzupy grochowej)[229]. Alkohol pił tylko w niedużych ilościach, przede wszystkimtokaj. Lubił za to palić papierosy oraz pićherbatę (nawet do 10 szklanek dziennie)[229]. Bardzo często jadł słodycze – główniewedlowskie herbatniki i krakersy[229].
Jedną z ulubionych rozrywek Piłsudskiego było stawianiepasjansów. Zainteresowanie to przerodziło się w prawdziwą pasję po jego powrocie z Magdeburga[230]. Lubił również grać wszachy, jeździć konno oraz strzelać, choć czynności tych nie uważał za uprawianie sportu[231]. Interesował się takżeparapsychologią, brał udział w popularnych w okresie międzywojennym seansach spirytystycznych (m.in. przeprowadzonych przezTeofila Modrzejewskiego iStefana Ossowieckiego)[232]. Wierzył także w istnienietelepatii[232]. Unikał za to uroczystości religijnych[233], w prywatnych rozmowach deklarował się na ogół jakoateista[234]. Piłsudski nie przepadał również zatelefonami,audycjami radiowymi, a także (początkowo) zakinematografią. Zdanie na temat filmów zmienił na początku lat 30., gdy w Belwederze i w siedzibie GISZ zainstalowano przenośne aparaty umożliwiające wyświetlanie filmów. Stał się wówczas ich pasjonatem, szczególnie lubiąc filmy o pogodnym przekazie – komedie zFlipem i Flapem czy animacjeWalta Disneya[235].
Ulubionym koniem marszałka byłaKasztanka, klacz, którą otrzymał w 1914. Służyła mu ona do 1927[236]. Piłsudski posiadał także dwa psy – pierwszym z nich był Dorek, należący do rodziny jeszcze przed zamachem majowym. Drugi został nazwany przez marszałka po prostu „Pies”. Byłwilczurem specjalnie szkolonym do pilnowania dokumentów[237].
Wdwudziestoleciu międzywojennym, a także po zakończeniu tego okresu historii Polski, wokół osoby pierwszego marszałka Polski budowany był swoistykult. Polegał on na przypisywaniu Piłsudskiemu cech genialnego dowódcy, wybitnego stratega i polityka, a przede wszystkim wizjonera[q][r][238].
Już podczas działalności w PPS i walki w Legionach w otoczeniu przyszłego marszałka pojawiły się osoby fanatycznie mu oddane, podchodzące bezkrytycznie do jego osoby i poleceń przez niego wydawanych[239]. Z tego środowiska pochodziła grupa polityków rządzącaII Rzecząpospolitą[s]. Po odzyskaniu niepodległości popularność Piłsudskiego rosła, szczególnie w związku z wygraną w wojnie polsko-bolszewickiej i nieudolnością kolejnych rządów. Przez swych zwolenników był on wówczas uważany za jedyną osobę w Polsce, która jest w stanie wyprowadzić Polskę z kryzysu politycznego i gospodarczego.
Po zamachu majowym w 1926 i wprowadzeniu rządów autorytarnych kult Piłsudskiego stał się oficjalną ideologią państwową, której rozpowszechnianie nasiliło się jeszcze po jego śmierci w 1935. Portrety Piłsudskiego wisiały wówczas na ścianach w instytucjach i urzędach państwowych[t]. Otrzymał godność członka honorowego założonego w 1928Związku Sybiraków[240], a 27 grudnia 1933Związku Weteranów Powstań Narodowych R.P. 14/19[241].
Marszałek był głównym tematem wielu utworów literackich, widniał na obrazach, był honorowym członkiem niezliczonej liczby organizacji, obywatelem honorowym kilkudziesięciu miast (m.in.Nowego Sącza (1916)[242], Warszawy (gdzie został uhonorowany dwa dni po przybyciu z niewoli, 12 listopada 1918)[243][244],Ciechanowa (1925)[245] iHrubieszowa (1935)[246]). Jego imieniem nazywano instytucje, statki, samoloty, obiekty itd. (w tymGóry Piłsudskiego, grupę górską naSpitsbergenie[247]). Kult osoby Piłsudskiego był ważnym elementem wychowania patriotycznego, jakiemu poddawane były dzieci i młodzież w szkołach[248]. W 1938 Sejm uchwalił nawetspecjalną ustawę, która pod karą więzienia zakazywała szkalowania imienia Józefa Piłsudskiego[249].
Podczas okupacji niemieckiej i okresuPRL kult Piłsudskiego był zwalczany przez władze, przyczyniło się to jednak do jego wzmocnienia[250].
W czasach PRL do tradycji piłsudczykowskiej nawiązywali przede wszystkimLeszek Moczulski iKonfederacja Polski Niepodległej, głosząc etos niepodległościowy (filozofię czynu[251]) i traktując działalność na rzecz niepodległości jako zobowiązanie moralne[252].
Wszystkie utwory Piłsudskiego objęte były w 1951zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[253].
Potransformacji ustrojowej w Polsce w 1989 roku Piłsudski „po wielu latach niebytu powrócił jako jeden z najważniejszych symboli niepodległości” do szerokiego dyskursu, co dało możliwość odrodzenia się jego legendy i mitu[254]. Większość osób sprawujących funkcje w życiu publicznymIII RP określiła go jako jedną z najwybitniejszych postaci w historii Polski[254]. Piłsudski stał się patronem szeregu ulic, placów i szkół. Powstało również kilkanaście jego pomników[255].
OkładkaCyrulika Warszawskiego z 1926 roku, przedstawiająca karykaturę czytającego Józefa Piłsudskiego, otoczonego lustrami, z podpisem „Marszałek Piłsudski w gronie swych zaufanych doradców”
Józef Piłsudski jest postacią, której zasługi dla niepodległości Polski są powszechnie uznane, ale jednocześnie wiąże się z nim wiele kontrowersji. Najważniejsze kwestie to:
Sprawa wyznania marszałka i zarzut instrumentalnego traktowania religii. Piłsudski zostałprotestantem w celu wzięcia ślubu ze swoją pierwszą żoną (Marią Juszkiewiczową), która była rozwódką i miała dziecko ze swojego poprzedniego związku. Być może Piłsudski powrócił później doKościoła katolickiego w celu wzięcia ślubu z inną kobietą (Aleksandrą Szczerbińską)[257].
27 lutego 1916 wKarasinie na Wołyniu, w obecności podpułkownika Kazimierza Sosnkowskiego i porucznika Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego, kapelan 1 pułku piechoty legionów, pijar ks.Henryk Ciepichałł przyjął od chorego nagrypę Józefa Piłsudskiego akt wyrzeczenia się protestantyzmu i złożenia wyznania wiaryrzymskokatolickiej[258][259][260].
Według niektórych autorów powrót Piłsudskiego do Kościoła katolickiego jest legendą, a różne przekazy opisujące, jak miałoby to wyglądać (w 1916 wKarasinie[261], w czasie bitwy warszawskiej lub w trakcie ślubu z drugą żoną) są niezgodne z obowiązującym wówczas prawem kanonicznym, zgodnie z którym ekskomunika odstępcy od wiary katolickiej była zastrzeżona Stolicy Apostolskiej. Nie mógł jej więc usunąć szeregowy duchowny.
Istnieje spór, kto był w rzeczywistości autorem uderzenia znad Wieprza podczas Bitwy Warszawskiej. Wśród pomysłodawców wymienia się, oprócz Piłsudskiego, przede wszystkim gen. Weyganda i gen. Rozwadowskiego[262][263][264][265]. Weygand jednak w rozmowie z korespondentem „L’Information” stwierdzał, że „To zwycięstwo (...) jest zwycięstwem polskim. Operacje zostały wykonane przez generałów polskich, według planu polskiego”. Weygand powiedział także, iż „W ciągu trzech dni, które Marszałek Piłsudski spędził wśród wojsk Czwartej Armii, zelektryzował je, przelał z własnej duszy w duszę walczących ufność i wolę pokonania wszelkich przeszkód. Nikt poza nim nie mógłby tego dokonać. Pod żadnym innym dowódcą wojsko polskie nie dokonałoby z tym uniesieniem zażartym tej ofensywy”. Z kolei z wymiany depesz wynika, że Rozwadowski uważał Piłsudskiego za autora planu bitwy oraz to, że Piłsudski kierował jej przebiegiem, podając swoje miejsce postoju i żądając od Rozwadowskiego meldunków o wykonaniu zadań[266].
Józef Piłsudski oskarżany był także o współpracę i szpiegostwo na rzeczNiemiec, w czasach gdy walczył u bokupaństw centralnych przeciwko Rosji oraz gdy zaraz po powrocie z więzienia 11 listopada przejął władzę odRady Regencyjnej powołanej przez okupanta. Skłonności germanofilskie były przypisywane Piłsudskiemu przez środowiska endeckie, z Romanem Dmowskim, a późniejJędrzejem Giertychem[267][268] na czele.
Kwestia zamachu majowego. Piłsudski oskarżany jest o dążenie do wprowadzenia swojej dyktatury[u]. Kwestia zbrojnego przewrotu, przeprowadzonego w maju 1926, w którym zginęło kilkaset osób i nigdy nie wyciągnięto konsekwencji wobec sprawców ich śmierci jest do dziś przedmiotem kontrowersji[269].
Sprawa posłaJerzego Zdziechowskiego. W nocy z 30 września na 1 października 1926 został on brutalnie pobity we własnym mieszkaniu w Warszawie. Pobicia dokonali ludzie w mundurach, których tożsamość do dziś nie została ustalona[271]. Zdziechowski był w opozycji względem rządów sanacji; był także jednym z głównych inspiratorów obstrukcji budżetowych. Wielu ówczesnych publicystów obwiniało (choć nie bezpośrednio) Piłsudskiego o wydanie polecenia zastraszenia Zdziechowskiego. Ofiarami pobić stali się także inni krytycy sanacji:Tadeusz Dołęga-Mostowicz[272],Jan Dąbski[273], czyAdolf Nowaczyński[274].
Zaginięcie generałaWłodzimierza Zagórskiego, oskarżanego o powiązania z aferą finansową z udziałem kapitału francuskiego. PodczasBitwy Warszawskiej gen. Zagórski był szefem sztabu frontu północnegoJózefa Hallera; jako bezpośredni i kompetentny świadek mógł być oponentem Piłsudskiego w kwestii mitologizowania roli marszałka w bitwie warszawskiej[275]. Zaginął po zwolnieniu z więzienia wojskowego w Wilnie (gdzie przebywał podobnie jak pięciu innych generałów, wśród których byłTadeusz Rozwadowski, od zamachu majowego bez przedstawienia zarzutów) i po powrocie do Warszawy w 1927. Drogę do Warszawy odbył pociągiem ubrany w dostarczone mu przy zwolnieniu cywilne, nie pasujące na niego ubranie, eskortowany przez oficera. Po przyjeździe do Warszawy zaginął. Śledztwo w sprawie i poszukiwania dziennikarskie nie dały rezultatów. Według wspomnień Wincentego Witosa został zamordowany przez fanatycznych zwolenników Piłsudskiego, a jego ciało obciążono kamieniami i wrzucono doWisły. Zbrodni nigdy nie udowodniono. Również tutaj pojawiły się podejrzenia, że sam Piłsudski mógł nakazać usunięcie generała[276].
Śmierć gen.Tadeusza Rozwadowskiego, wieloletniego nieprzyjaciela Piłsudskiego. Rozdźwięki między nimi powstały już w pierwszych dniach niepodległości, pogłębiły je niejasności co do autorstwa zwycięskiego planuCudu nad Wisłą, a ukoronowało dowodzenie wojskami wiernymi rządowi podczasprzewrotu majowego. Był jednym z oficerów uwięzionych i bezprawnie przetrzymywanych w jego następstwie. Zmarł w rok po zwolnieniu z więzienia, przy pewnych poszlakach wskazujących na otrucie[277].
Krytyka Piłsudskiego jest także spotykana wśród zwolenników lewicy, którzy zarzucają marszałkowi porzucenie socjalistycznych ideałów na rzecz konserwatyzmu (autorytarny styl rządów, układ z prawicą, brak socjalistycznych reform) oraz prześladowania lewicy. W okresie II RP popularne były prześladowania działaczyKPP, a w okresie po zamachu majowym represje dotknęły równieżPPS i część organizacji chłopskich[278]. PosłowieSLD iPSL złożyli w 2009 projekt uchwały potępiającejprzewrót majowy; posłowie napisali w projekcie, żew wyniku przewrotu majowego Polska znalazła się na krawędzi wojny domowej. Jego autorzy skazali na śmierć setki niewinnych ludzi: żołnierzy i mieszkańców Warszawy. Kazali Polakom strzelać do Polaków. Stworzyli w Berezie Kartuskiej obóz dla przeciwników politycznych. Zamiast służyć Narodowi podzielili go na zwalczające się obozy[279]. Wśród radykalniej nastawionych działaczy (głównie zagranicznych) pojawiają się nawet zarzuty ofaszyzm[280].
↑Od 11 do 14 listopada 1918 władzę zwierzchnią sprawował wraz z Radą Regencyjną jakoNaczelny Dowódca Wojsk Polskich; następnie od dnia 14 listopada samodzielnie, formalnie jakoregent Królestwa Polskiego, aż do wejścia w dniu 29 listopada 1918 w życie dekretu Naczelnego Dowódcy z dnia 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (Dz.U. z 1918 r. nr 17, poz. 40). Do 19 lutego 1919 jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.
↑11 grudnia 1922Gabriel Narutowicz zaprzysiężony został na urząd Prezydenta RP, ale dopiero 14 grudnia Józef Piłsudski przekazał mu władzę jako Naczelnik Państwa, co zostało ujęte w oficjalnym protokole.
↑NazwiskoPiłsudski było dodatkiem do nazwiskaGiniatowicz od nazwyPiłsudy terenów kupionych przezBartłomieja Giniatowicza, starostę upińskiego. Potem dodatek zastąpił nazwisko rodowe. Zapis jest wynikiem wpływów wschodniosłowiańskich, gdyż zgodnie z zasadami polskiego słowotwórstwa powinien mieć postaćPiłsudzki (jaklidzki odLida) (zob.Piłsudski, Obcy język polski, 10 lutego 2010 [dostęp 2015-02-01].).
↑Jest to forma utworzona od znanego na Litwie zdrobnienia „Józiuk”, w Polsce znana jest forma „Ziutek”, przy czym w narzędniku obie formy są bardzo podobnie „Ziukiem/Ziutkiem”.
↑Bronisław dostał 15 lat, reszta oskarżonych została skazana na karę śmierci, ale powieszono tylko pięciu spiskowców.
↑Wzięła ślub, a następnie rozwód ze swoim poprzednim mężem, z którym miała córkę – Wandę.
↑Unikano lokalizowania drukarni na I piętrze, z uwagi na hałas, ale na parterze działał skład (hurtownia) pończoch i wyrobów bawełnianych. Problemy działalnością tajnej drukarni Józef Piłsudski opisał we wspomnieniach –Bibuła – walka rewolucyjna w zaborze rosyjskim(id.).
↑RosyjskieserowiecWiktor Czernow w wydanych w 1952 pamiętnikach zapisał, iż Piłsudski w swoich wykładach twierdził, żeRosja będzie pobita przez Austrię i Niemcy, a te z kolei będą pobite przez siły anglo-francuskie (lub anglo-amerykańsko-francuskie). Wschodnia Europa będzie pobita przez Europę środkową, a środkowa z kolei przez zachodnią. Za:Wacław Jędrzejewicz, Janusz Cisek: Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego z lat 1867–1892. T. 1. Wrocław: 1994, s. 25.
↑Wbrew przewidywaniom, formacji strzeleckiej nie udało się wywołać powstania.
↑Wskazana identyfikacja osób obok Piłsudskiego jest podana zaportalem Narodowe Archiwum Cyfrowe [dostęp 2012-02-27], natomiast w przytoczonym ze wskazaniem jako źródło Narodowym Archiwum Cyfrowym artykule: Paweł Wroński,Komendant Piłsudski przyjeżdża do Warszawy, aleHISTORIA, 27 lutego 2012, s. 14; identyfikacja osób jest odwrotna (lustrzana).
↑Petlura został w 5 lat później zamordowany w Paryżu przez agenta Czeki.
↑W książce Henryka CepnikaJózef Piłsudski z 1936 r., autor podaje, że wizyta profesora Wenckebacha miała miejsce dwukrotnie – raz wkrótce po zasłabnięciu w końcu 1934, drugi raz na wiosnę 1935.
↑Jak wskazujeAndrzej Chojnowski:Od pewnego momentu Piłsudski był przekonany, że jest jedynym gwarantem ładu moralnego w Polsce. Tracił zaufanie do swoich współpracowników i w ogóle wiarę w ludzi, nabierał przekonania o ułomności ludzkiej natury. Umierał w poczuciu podwójnego osamotnienia: samotności przemijania i takiej, że nie wychował następców zdolnych pociągnąć jego dzieło. (Bogusław Kubisz, Piotr M. Majewski: Siła i bezradność Piłsudskiego. Mówią Wieki. [dostęp 2009-08-09].).
↑Por. rozmowa z Mieczysławem Skrzypkiem, członkiem Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego w Toruniu:Piłsudski zdawał sobie sprawę z negatywnych konsekwencji ówczesnego układu politycznego. Przepowiedział w testamencie, że 5 lat po jego śmierci będzie wojna, którą Polska przegra i straci niepodległość. Był wielkim wizjonerem. (…) Byłem wychowywany w kulcie Marszałka. (Gazeta Miejska: Wizjoner niepodległości. [dostęp 2009-01-30]. (pol.).).
↑Obdarzony genialną wprost intuicją i zdolnością przewidywania wypadków dziejowych, Piłsudski przewidział wojnę między mocarstwami zaborczymi Polski, zwycięstwo w tej wojnie najpierw Niemiec nad Rosją, a potem aliantów zachodnich nad Niemcami i stworzoną w ten sposób szansę odzyskania niepodległości przez Polskę. (Nie przewidział tylko rewolucji bolszewickiej w 1917 w Rosji.) (Piotr M. Kobos: Skazuję was na wielkość. Legenda Józefa Piłsudskiego. [dostęp 2009-01-30]. [zarchiwizowane ztego adresu (23 października 2006)]. (pol.).).
↑Izidor Šimelionis,Litwin mieszkający przed wojną w Wilnie, pisał m.in.:Potwornie nienawidziłem portretów Piłsudskiego i prezydenta Polski I. Mościckiego i godła państwowego (biały orzeł), umieszczonych na ścianach w klasie (Beata Nanevicz: Józef Piłsudski w świadomości współczesnych Polaków i Litwinów (1988–2003). [dostęp 2009-01-30]. (pol.).).
↑Polska Zbrojna Nr 328 z 2 grudnia 1922 r., s. 3. Order został nadany przez króla HiszpaniiAlfonsa XIII. Wręczony 30 listopada 1922 w Belwederze przez posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego Jego Królewskiej Mości króla hiszpańskiego S. Autierez de Agnora.
↑Tadeusz Kmiecik: Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego w latach 1918–1939. Słupsk: Wydawnictwo Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku, 2005, s. 87.ISBN 83-7467-010-X.
↑Władysław T. Kulesza, Konserwatyści w obozie sanacyjnym w latach 1926–1935 : spór o konserwatywną interpretację ideologii obozu rządzącego, w: Przegląd Historyczny, 73/3-4, 1982, s. 228.
↑Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 36 z 10 września 1926 r., s. 291.
↑Andrzej Krawczyk,Kazimierz Bartel, premier Rzeczypospolitej, [w:]Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. Andrzeja Chojnowskiego i Piotra Wróbla, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, s. 236.
↑Władysław Pobóg-Malinowski,Najnowsza historia polityczna Polski 1914–1939, Tom II.
↑M. Krzemiński,Professor Locutus est. Próba weryfikacji świadectwa prof. dr. Karola Buluka na temat wizyty prof. dr. Karela Frederika Wenckebacha u umierającego Marszałka Józefa Piłsudskiego, „Glaukopis” 2014, nr 30, s. 73–93.
↑Rocznik Związku Weteranów Powstań Narodowych R.P. 1914/19 w Poznaniu Cz.2: Sprawozdanie Zarządu Głównego Związku Weteranów Powstań Narodowych R.P. 1914/19 za rok 1935, s. 160.
↑Stefan Starzyński. Słowo wstępne. „Kronika Warszawy”. Józef Piłsudski w Warszawie, s. 1, 3, 19 marca 1936. Zarząd Miejskie w Mieście Stołecznym Warszawie.
↑Władysław Brzozowski, Stanisław Giza,Adam Moraczewski. Józef Piłsudski w Warszawie. „Kronika Warszawy”. Józef Piłsudski w Warszawie, s. 28, 29, 19 marca 1936. Zarząd Miejskie w Mieście Stołecznym Warszawie.
↑M. Zakrzewski,Strategia niepodległości. Zarys myśli politycznej Leszka Moczulskiego w latach 1979–1989, [w:]Konfederacja Polski Niepodległej na drodze do wolności, IPN, 2011,ISBN 978-83-9290-946-0.
↑Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 33.
↑Kopia aktu wyrzeczenia się protestantyzmu przez Naszego Komendanta Józefa Piłsudskiego i złożenia wyznania wiary rzym. kat., Karasin 28 lutego 1916, Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce, sygn. 701/1/85.
↑abIzabela Prokopczuk-Runowska. Kurtuazja orderowa jako element stosunków polsko-rumuńskich w okresie międzywojennym. „Muzealnictwo Wojskowe”. Tom 11, s. 143, 149, 160, 2021. Muzeum Wojska Polskiego. ISSN0541-475X.
Jan Hupka: Z czasów Wielkiej Wojny: pamiętnik nie kombatanta. Niwiska: 1936.
Zdzisław Janeczek: Śląsk w kręgu kultu Józefa Piłsudskiego. Katowice: Muzeum Śląskie, 1993.
Joanna Januszewska-Jurkiewicz, Katarzyna Luksa: Wilnianin na Górnym Śląsku. Wizyta Józefa Piłsudskiego w województwie śląskim w 1922 roku.W: K. Heska-Kwaśniewicz, J. Januszewska-Jurkiewicz, E. Żurawska (red.), Między Śląskiem a Wileńszczyzną. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2019.
Wacław Jędrzejewicz: Kronika życia Józefa Piłsudskiego, 1867–1935. T. 2. Polska Fundacja Kulturalna, 1977.
Grzegorz Mazur. Zamach na marszałka Józefa Piłsudskiego. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F – Historia”. LX – 2005 : Losy Polaków pośród swoich i obcych.
Stefan Melak: Gwiazda Wytrwałości, usqe ad finem. Warszawa: Wydawnictwo Krąg Pamięci Narodowej, 1997.ISBN 83-0106-604-0.
Grzegorz Nowik: Zanim złamano Enigmę: Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004.ISBN 83-7399-099-2.
Józef Piłsudski: Pisma – mowy – rozkazy. Michał Sokolnicki, Julian Stachiewicz (red.). T. 6. Warszawa: Instytut Badania Najnowszej Historii Polski, 1931.
Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. V. Warszawa: Instytut Józefa Piłsudskiego, 1937.
Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych. T. VI. Warszawa: 1990.ISBN 83-0302-860-X.
Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. IX. Warszawa: Instytut Józefa Piłsudskiego, 1937.
Marcin Spórna: Słownik najsłynniejszych wodzów i dowódców polskich. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2006.ISBN 83-7435-094-6.
Marek Srzednicki. Kobiety w życiu Józefa Piłsudskiego. „Biuletyn Informacji Bibliotecznych i Kulturalnych”. Nr 3(48), 2008. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Łodzi.
DariuszD.NowińskiDariuszD.,PrzemysławP.WywiałPrzemysławP. (red.),Józef Piłsudski, „Komendant, Naczelnik, Marszałek. Józef Piłsudski i jego czasy”, 2006–2015,ISSN1899-8348 [dostęp 2017-12-21].strona główna serwisu Brak numerów stron w czasopiśmie
.png)
_-_ribbon_bar.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
.svg)
