Izrael (hebr.יִשְרָאֵלJisra’el,arab.إسرائيلIsrā’īl), oficjalniePaństwo Izrael (hebr.מְדִינַת יִשְרָאֵלwymowaⓘMedinat Jisra’el,arab.دَوْلَةْ إِسْرَائِيلDawlat Isrā’īl) – państwo naBliskim Wschodzie, położone wAzji Zachodniej na wschodnim brzeguMorza Śródziemnego. Graniczy na północy zLibanem, na północnym wschodzie zSyrią, na wschodzie zJordanią i na południowym zachodzie zEgiptem. Przylegają do niego równieżPalestyna, czyliZachodni Brzeg, orazStrefa Gazy, kontrolowane przez tymczasową strukturę administracyjną:Palestyńskie Władze Narodowe zwane potocznie Autonomią Palestyńską. Zewnętrzne granice Palestyny są kontrolowane przez władze izraelskie. Izrael pomimo stosunkowo małej powierzchni jest dość zróżnicowany demograficznie[5]. W populacji liczącej 7,66 miliona większość stanowiąŻydzi (75%)[6]. Drugą co do wielkości grupę stanowiąArabowie (20%). Mniejszą grupą etniczną sąSamarytanie. Pod względem wyznaniowym w Izraelu występuje duże zróżnicowanie – obokżydów mieszkają równieżmuzułmanie (Arabowie),chrześcijanie idruzowie, jak również inne mniejsze grupy religijne.
Współczesne państwo Izrael ma swoje religijne korzenie wZiemi Izraela (hebr.ארץ ישראלErec Jisrael), która przez 3000 lat zajmowała centralne miejsce wjudaizmie[7]. Nowożytnym ruchem politycznym, który dążył do powstania państwa Izrael byłsyjonizm, datowany od 1884, kiedy wKatowicach odbył się zjazd stowarzyszeńMiłośników Syjonu (Chowewej Syjon) z całej Europy. Na tymże zjeździe przywództwo objąłSamuel Mohylewer i tu zapadły decyzje o powrocie Żydów do Palestyny i o finansowym wspieraniu emigrantów[8].
Podczas okresu trwaniamandatu, przybyło na te tereny około 480 tysięcyŻydów, z których około 90% pochodziło z Europy. Stanowiło to większość z ok. 650 tysięcy Żydów obecnych na tych ziemiach w momencie ogłoszenia niepodległości[9]. Ta masowa imigracja, wdwudziestoleciu międzywojennym oraz podczasII wojny światowej, zmieniła znacznie strukturę ludności i była jedną z przyczyn konfliktu ze stanowiącą do tej pory dominującą większość mieszkańcówarabską ludnościąPalestyny, co przejawiało się w atakach na Żydów i antybrytyjskich powstaniach. OpórPalestyńczyków sprawił, żeWielka Brytania zaczęła ograniczać imigracjężydowską, co doprowadziło do wymierzonych w nią ataków skrajnych organizacjisyjonistycznych –Irgun iLechi. Nie potrafiąc doprowadzić do pogodzenia zwaśnionych społecznościarabskiej iżydowskiej, Brytania przekazała sprawę PalestynyOrganizacji Narodów Zjednoczonych.
W 1947ONZ zgodziła się napodział Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie[10]. 14 maja 1948 (5 ijar 5708)[c] zgodnie z decyzją ONZpaństwo Izrael proklamowało niepodległość, jednak okoliczne państwa arabskie odmówiły zaakceptowania planu i rozpoczęły wojnę, włączając się w trwające od ogłoszenia decyzji ONZ walki.I wojna izraelsko-arabska potwierdziła niepodległość i poszerzyła granice państwa żydowskiego poza zasięg przewidziany przez plan ONZ. Od tamtej pory do dzisiaj Izrael nieustannie tkwi wkonflikcie z wieloma ościennymi państwami arabskimi. Przez ten czas prowadził kilkawojen[11]. Od swego powstania granice Izraela ze wszystkimi sąsiednimi państwami były tematem sporów. Jednakże Izrael podpisał traktaty pokojowe zEgiptem iJordanią, podejmowano także wysiłki mające doprowadzić do pokoju zPalestyńczykami[12].
19 lipca 2018 parlament Izraela przyjął ustawę o Izraelu, jako o państwie narodowym Żydów, odnoszącym to państwo wyłącznie do narodu żydowskiego[25]. Ustawa została skrytykowana przez przedstawicieli arabskiej mniejszości narodowej w Izraelu jako rasistowska[26].
Etymologia nazwy
NazwaIzrael (hebr.ישׂראל) pochodzi zeStarego Testamentu (por.Księga Rodzaju 32,29) i oznacza: „ten, który walczy z Bogiem”[d] (שרה – „walczyć, bić się, wojować”,אֵל – „Bóg”). Takie imię otrzymał patriarchaJakub[e]. Niektórzy komentatorzy są odmiennego zdania, jeśli chodzi o sens znaczenia tego słowa. Uważają, że słowoIzrael pochodzi odczasownikaśarar i oznacza „Bóg zasad” albo „Bóg osądzający”[27]. Jeszcze inni tłumaczą to słowo jako „książę mocny przed Bogiem / u Boga” lub „walczący”[28], jak również jako „Bóg jest silny”, ewentualnie „Bóg oświeca” lub „Bóg leczy”[29]. Z potomków Jakuba powstał biblijny naród, nazywany powszechnieIzraelitami lub „dziećmi Izraela”. Pierwsze historyczne użycie słowaIzrael pochodzi zeSteli Merenptaha, datowanej na okres 1224–1208 p.n.e.[30] Współczesne państwo Izrael jest powszechnie nazywane „Państwem Izrael” (hebr.Medinat Jisrael). Inne proponowane nazwy, takie jakZiemia Izraela (hebr.Erec Jisrael),Syjon iJudea, zostały odrzucone[31]. W pierwszych dniach niepodległości rząd używał słowaIzrael w odniesieniu do mieszkańców nowego państwa. Formalnie nazwy państwa po raz pierwszy użył minister spraw zagranicznychMosze Szaret[32].
„...Państwo Izrael otwarte będzie dla żydowskiej imigracji z Diaspory i będzie wspierać rozwój kraju dla pożytku wszystkich jego mieszkańców. Zbudowane będzie na podstawach wolności, sprawiedliwości i pokoju – tak jak je widzieli prorocy Izraela. Państwo żydowskie zapewni wszystkim swoim mieszkańcom równość społeczną i polityczne prawa niezależnie od wyznania, rasy i płci. Gwarantować będzie wolność wyznania, sumienia, słowa, edukacji i kultury. Chronić będzie miejsca święte wszystkich religii ... Wyciągamy przyjazną dłoń do wszystkich sąsiadujących z nami państw i ich narodów, oferując pokój i zgodne sąsiedztwo. Zwracamy się z wezwaniem do ustanowienia więzów współpracy z niezależnym narodem żydowskim zamieszkałym na swojej ziemi. Państwo Izrael gotowe jest wziąć udział we wspólnym wysiłku rozwoju całego Bliskiego Wschodu...”[34].
Ziemia Izraela była święta dla Żydów od czasówbiblijnych. WedługTory Ziemia Izraela została obiecana Żydom przezBoga jako ich ojczyzna[35]. Najstarsza historyczna wzmianka o Izraelu znajduje się nasteli Merenptaha (XIII w. p.n.e.) oraz prawdopodobnie nacokole berlińskim (relief 21687, XV/XIV w. p.n.e.). Zgodnie z tradycyjnąchronologią około XI wieku p.n.e. pierwszy z wieluizraelskich królów rozpoczął panowanie nad Ziemią Izraela.Królestwo Izraela i następne państwa żydowskie istniały przez tysiąc lat[36].
Żydzi żyjący wdiasporze mieli odwieczną ambicję powrotu do Syjonu i Ziemi Izraela[40]. Ta nadzieja i pragnienie zostały wyrażone w Biblii[41] i są głównym tematemżydowskiego modlitewnika.
Po wygnaniu Żydów z katolickiejHiszpanii w 1492 roku nastąpił znaczący wzrost ich liczby w Palestynie[42]. W XVI wieku rozwinęły się duże żydowskie społeczności w czterech świętych miastach judaizmu:Jerozolimie,Hebronie,Tyberiadzie iSafedzie. W drugiej połowie XVIII wieku duża częśćchasydzkiej społeczności zEuropy Wschodniej osiedliła się w Ziemi Świętej[43].
Pierwsza duża fala nowoczesnej imigracji, znana jakopierwsza alija, zaczęła się w 1881, gdy Żydzi zaczęli uciekać przed pogromami wRosji[44]. Do istniejącego już wcześniej teoretycznego ruchusyjonistycznego austro-węgierski dziennikarzTheodor Herzl dodał nurt polityczny[45], który poprzez postawienie społeczności międzynarodowej pytania o dalsze losy „kwestii żydowskiej” dążył do stworzenia żydowskiego państwa w Ziemi Izraela[46]. W 1896 Herzl wydałDer Judenstaat (pol.Państwo żydowskie), w którym przedstawił wizję przyszłego państwa. W następnym roku otworzyłI Kongres Syjonistyczny[47].
Druga alija (1904–1913) zaczęła się po pogromie wKiszyniowie. Około 40 000 Żydów osiedliło się wówczas w Palestynie. W obu tych falach imigracji wzięli udział w większościŻydzi ortodoksyjni[48], ale w drugiej alii uczestniczyli także pionierzysyjonizmu socjalistycznego, którzy założyli ruchkibucowy[49]. PodczasI wojny światowejbrytyjski minister spraw zagranicznych,Arthur Balfour, wydał w 1917 tzw.deklarację Balfoura, która stwierdzała, żerząd Jego Królewskiej Mości przychylnie zapatruje się na ustanowienie w Palestynie domu dla narodu żydowskiego[50]. Grupa pięciu żydowskich batalionów wchodzących w składLegionu Żydowskiego wzięła udział w zajęciu Palestyny przez wojska brytyjskie. Arabski sprzeciw wobec brytyjskiego planu okazał się w zamieszkach 1921, na które Żydzi odpowiedzieli utworzeniem organizacji militarnychHagana,Irgun iLechi[51].
W 1922Liga Narodów przyjęła projekt utworzenia brytyjskiegoMandatu Palestyny z następującym komentarzem:Odbudowa Żydowskiej Siedziby Narodowej ma się dokonać bez żadnego uszczerbku dla praw ludności arabskiej w Palestynie[52]. W owym czasie większość mieszkańców Palestyny stanowili muzułmańscy Arabowie, a jedynie w Jerozolimie mieszkało większe skupisko Żydów[53].
Żydowska imigracja była kontynuowana wtrzeciej (1919–1923) iczwartej alii (1924–1931), podczas których do Palestyny przybyło około 100 000 Żydów[44]. Gdy w 1921 doszło do krwawych arabskich rozruchów wJafie, brytyjskie władze mandatowe wprowadziły ograniczenia żydowskiej imigracji i oderwały od Mandatu Palestyny wschodnie terytoria, na których utworzono arabskie państwo –Emirat Transjordanii[54].
Dojście do władzyHitlera i wzrostnazizmu w latach 30. przyczyniły się dopiątej alii (1931–1940), podczas której około 250 000 Żydów przybyło do Palestyny. Wywołało to wybucharabskiej rewolty w 1936 i doprowadziło Brytyjczyków do ogłoszenia w 1939trzeciej „białej księgi”. Przeciwdziałając ostrym restrykcjom ograniczającym wielkość żydowskiej imigracji, pojawił się tajny ruch wspierający Żydów uciekających z Europy przedHolocaustem. Ruch ten jest nazywanyAlija Bet. W ten sposób liczba Żydów w Palestynie wzrosła z 11% ogółu mieszkańców w 1922 do 33% w 1945[55].
Po 1945 Wielka Brytania została wmieszana w coraz bardziej agresywny konflikt z Żydami, walczącymi o swobodny dostęp żydowskiej imigracji do Palestyny. Równolegle toczące się starcia żydowsko-arabskie przekształciły się w 1947 w otwartąwojnę domową. W 1947 brytyjski rząd wycofał się ze swoich zobowiązań w Mandacie Palestyny i oświadczył, że nie jest w stanie rozwiązaćkonfliktu izraelsko-arabskiego[56]. Nowo powstałaOrganizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła 29 listopada 1947rezolucję nr 181 o podziale Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. Jerozolima miała zostać międzynarodowym miastem (corpus separatum) pod nadzorem ONZ[57]. Społeczność żydowska zaakceptowała ten plan[58], aleLiga Państw Arabskich i społeczność arabska w Palestynie go odrzuciły[59]. Ogłoszenie decyzji doprowadziło do rozpoczęcia walk na terytorium mandatu Palestyny[11].
Mimo wszystko na dzień przed końcem brytyjskiego pełnomocnictwa w Palestynie, 14 maja 1948, ogłoszono powstanie niepodległego państwa Izrael[60]. Nowa państwowość szybko uzyskała formalne uznanie wielu państw, w tymPolski[61].
Wkrótce po ogłoszeniu niepodległości Izraela wojska okolicznych państw arabskich (Egiptu, Syrii, Jordanii, Libanu i Iraku) zaatakowały nowe państwo[60], rozpoczynającwojnę zwaną w Izraelu wojną o niepodległość, zaś przez ArabówAn-Nakbą, czyli „katastrofą”. Po roku walk ogłoszono zawieszenie broni i ustalono przebieg tymczasowych granic, tzw.zielonej linii.Zachodni Brzeg Jordanu iWschodnią Jerozolimę zajęła Jordania, natomiastStrefę Gazy zajął Egipt. ONZ oszacowała, że podczas wojny 711 000 Arabów, stanowiących około 80% przedwojennej arabskiej populacji, uciekło za granicę[62]; część z nich pod przymusem. Do ucieczki Palestyńczyków przyczyniło się nagłośnieniemasakry we wsi Dajr Jasin dokonanej przezIrgun iLechi[11]. Los palestyńskich uchodźców jest obecnie główną kwestią sporną wkonflikcie izraelsko-arabskim[63], gdyż Izrael odmawia im prawa powrotu. 11 maja 1949 Izrael został przyjęty do Organizacji Narodów Zjednoczonych[64].
W pierwszych latach istnienia państwa ruchsyjonizmu socjalistycznego prowadzony przezDawida Ben Guriona zdominowałizraelską politykę[65]. Te lata charakteryzowały sięmasową imigracją Żydów ocalałych zHolocaustu i uciekających przed prześladowaniami z państw arabskich. W latach 1948–1958 populacja Izraela wzrosła z 800 tys. do 2 mln[66]. Większość imigrantów byłauchodźcami bez jakiejkolwiek własności. Byli oni zakwaterowywani w tymczasowych obozach dla uchodźców zwanychma’abarot. Przed 1952 ponad 200 tys. imigrantów mieszkało w namiotach w obozach dla uchodźców. Potrzeba rozwiązania kryzysu doprowadziła Dawida Ben Guriona do podpisania zNiemcami umowy o odszkodowaniach dla ofiarhitleryzmu, co wywołało masowe protesty Żydów oburzonych z powodu postawy premiera Izraela „prowadzącego interesy” z Niemcami[67].
Państwa arabskie przez lata odmawiały prawa do istnienia państwa Izrael, aarabski nacjonalizm kierowany przezNasera dążył do zniszczenia tego państwa[73]. W 1967 Egipt, Syria i Jordania skoncentrowały swoje wojska przy izraelskich granicach, usunęły międzynarodowe siły pokojoweUNEF i zablokowały Izraelowi dostęp doMorza Czerwonego. Izrael uznał to zacasus belli dla rozpoczęciaprewencyjnejwojny sześciodniowej, w której osiągnął zdecydowane zwycięstwo, zdobywając Zachodni Brzeg Jordanu, Strefę Gazy, Półwysep Synaj,Wzgórza Golan[74] orazfarmy Szeba[75].Zielona linia z 1949 stała się granicą administracyjną pomiędzy Izraelem a terytoriami okupowanymi. Granice Jerozolimy zostały poszerzone, poprzez włączenieWschodniej Jerozolimy. Przyjęte 30 lipca 1980prawo Jerozolimy określiło ją jakocałą i zjednoczoną stolicę Izraela, będącą siedzibąprezydenta,Knesetu,rządu iSądu Najwyższego[76]. Ruch ten nie został zaakceptowany przez większość społeczności międzynarodowej[potrzebny przypis].
Podczas ważnego żydowskiego święta religijnegoJom Kipur 6 października 1973 wojska egipskie i syryjskie niespodziewanie zaatakowały siły Izraela na okupowanych przez niego terytoriach, rozpoczynającwojnę Jom Kipur[82]. Wojna zakończyła się 26 października zwycięstwem Izraela. Egipcjanie i Syryjczycy zostali odparci kosztem wielkich strat własnych[83]. Komisja Agranata oczyściła rząd z zarzutów odpowiedzialności za wojnę, ale niezadowolenie społeczeństwa zmusiło premierGoldę Meir do rezygnacji z urzędu[potrzebny przypis].
7 czerwca 1981 izraelskie siły powietrzne zbombardowały i zniszczyłyiracki reaktor atomowy wOsirak.Izraelski wywiad podejrzewał, że Irak przygotowywał się do zbudowania własnejbomby atomowej. W 1982 Izrael zaangażował się wlibańską wojnę domową, którą wykorzystywała Organizacja Wyzwolenia Palestyny, by z terytoriumLibanu atakować i ostrzeliwać północny Izrael. Interwencja przekształciła się wwojnę libańską[87]. W 1986 Izraelczycy wycofali się z większości terytorium Libanu, ale do 2000 utrzymywali przygraniczną strefę bezpieczeństwa, w której bezpieczeństwa strzegłaArmia Południowego Libanu. W międzyczasie 1 października 1985 roku Izrael przeprowadził na terenie Tunezjioperację „Drewniana Noga”. W 1987 wybuchłapierwsza intifada, masowe powstanie Palestyńczyków przeciwko izraelskiej okupacji Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu[88]. W ciągu następnych sześciu lat w fali przemocy, która zalała terytoria okupowane, zginęło ponad tysiąc ludzi (wielu z nich było ofiarami wewnętrznego palestyńskiego terroru)[89]. Przeciągające się starcia mocno osłabiały izraelską gospodarkę. Dopiero uwikłanie sięArafata wI wojnie w Zatoce Perskiej po stronie Iraku osłabiło jego pozycję i doprowadziło do wygaśnięcia siły powstania w 1991[90].
Arabskie poparcie społeczne dla porozumienia zostało zniweczone przez masakrę wGrobowcu Patriarchów wHebronie[93], kontynuowanieżydowskiego osadnictwa, budowę kolejnych punktów kontrolnych (checkpoints) oraz pogarszającą się sytuację gospodarczą. Izraelskie poparcie społeczne również zmalało w wyniku serii samobójczych zamachów terrorystycznych przeprowadzonych przezHamas. Dokonane w listopadzie 1995zabójstwo premiera Icchaka Rabina przez prawicowego Żyda wstrząsnęło całym krajem.
Pod koniec lat 90. premierBinjamin Netanjahu zgodził się na wycofanie Izraela zHebronu i podpisałWye River Memorandum, przekazując większe uprawnienia Autonomii Palestyńskiej[94].Wybrany w 1999 premierEhud Barak wycofał w 2000 izraelskie wojska z południowego Libanu i wznowił negocjacje pokojowe z Palestyńczykami. Podczas rozmów wCamp David złożył Jaserowi Arafatowi propozycję uregulowaniakonfliktu palestyńsko-izraelskiego, idąc na największe ustępstwa w historii (m.in. uznając podział Jerozolimy na części żydowską i arabską, która zostałaby stolicąpaństwa palestyńskiego). Jednak Arafat odrzucił ten plan[95]. Po załamaniu się rozmów wybuchłaintifada Al-Aksa.
W wynikuwyborów parlamentarnych w 2003 roku nowym premierem zostałAriel Szaron, który początkowo usiłował siłą zdławić palestyńskie powstanie, a następnie od 2004 wbrew opinii swojej partiiLikud rozpoczął promocję planu jednostronnego wycofania żydowskich osiedli ze Strefy Gazy[96]. Równocześnie rozpoczął budowęmuru bezpieczeństwa, który oddzielił terytorium Autonomii Palestyńskiej od Izraela[97]. W styczniu 2006 Ariel Szaron doznałudaru mózgu[98] i został zastąpiony przezEhuda Olmerta.
W lipcu 2006 libańska organizacjaHezbollah uprowadziła dwóch izraelskich żołnierzy i ostrzelała północ Izraela, co doprowadziło do wybuchudrugiej wojny libańskiej. Wojna zakończyła się zawieszeniem broni i utworzeniem w południowym Libanie strefy buforowej, w której bezpieczeństwa pilnują powiększone międzynarodowe siły pokojoweUNIFIL[99].
6 września 2007 izraelskie siły powietrzne zbombardowały i zniszczyły syryjskie instalacje nuklearne w rejonieDajr az-Zaur. Izraelski wywiad podejrzewał, że Syria przygotowuje się do uruchomienia własnego programu nuklearnego[100]. 27 listopada 2007 izraelski premier Ehud Barak i palestyński prezydentMahmud Abbas zgodzili się na wznowienie negocjacji, dążąc do osiągnięcia porozumienia do końca 2008. W połowie 2008 rozpoczęły się także tajne rozmowy pokojowe izraelsko-syryjskie, prowadzone przy pośrednictwieTurcji[101].
Pod koniec 2008 zakończyło się zawieszenie broni zHamasem, który wznowił ostrzał rakietowy Izraela prowadzony z terytorium Strefy Gazy. Izrael zareagował rozpoczęciemoperacji Płynny Ołów[102][103]. 17 stycznia 2009 Izrael ogłosił jednostronne zawieszenie broni i wycofał swoje wojska ze Strefy Gazy, stawiając warunek wstrzymania ostrzału rakietowego i przemytu broni do Strefy[104]. Po kilku dniach Hamas zgodził się na zawieszenie broni, stawiając warunek zniesienia blokady Strefy Gazy i otworzenia przejść granicznych. Od tamtej pory dochodzi do sporadycznych naruszeń zawieszenia broni przez pojedyncze przypadki ostrzału Izraela oraz ataki na patrole izraelskiej straży granicznej.
Uznany międzynarodowo obszar Izraela różni się od oficjalnych danych tego państwa.CIA podaje w „The World Factbook” powierzchnię Izraela: 20 770 km² (w tym 20 330 km² lądu i 440 km² wód)[105]. Jednakże Izrael za część swojego terytorium uznaje zajęte w trakciewojny sześciodniowej:Wschodnią Jerozolimę (anektowaną w 1980) orazWzgórza Golan (przyłączone w 1982). Dlatego, wedle danych izraelskich, obszar państwa wynosi 22 072 km² (w tym 21 643 km² lądu i 429 km² wód)[33]. Razem z terytoriamiAutonomii Palestyńskiej (z wyłączeniemStrefy Gazy) wynosi zaś 27 799 km²[106].
Oficjalna łączna długość granic Izraela wynosi 1017 km, z czego z Egiptem 266 km, Jordanią 238 km, Libanem 79 km, Syrią 76 km, Strefą Gazy 51 km i Autonomią Palestyńską 307 km. Długość granic morskich wynosi 273 km[105].
Pomimo swojej małej powierzchni Izrael charakteryzuje się dużą różnorodnością geograficzną, odpustyni Negew na południu do łańcuchów górskichGalilei,Karmelu i Wzgórz Golan na północy. Nadmorskarównina Szaron jest domem dla 70% populacji państwa.
Na ukształtowanie geograficzne kraju wpływa przede wszystkimRów Jordanu, który stanowi część wielkiegoRowu Abisyńskiego. Ta wielkasynklina jest położona na wschód od centralnego masywuGór Judzkich i przebiega na całej długości wschodniej części Izraela[107]. Doliną Jordanu płynie najdłuższa spośród przepływających przez Izrael rzek, czyliJordan (długość 250 km). Źródła Jordanu znajdują się na północy, na zboczach góryHermon (2814 mn.p.m.), która jest najwyższym szczytem Izraela przy uwzględnieniu anektowanychsyryjskichWzgórz Golan. Najwyższym szczytem wewnątrz uznanych międzynarodowo granic państwowych jest Micpe Shlagim (2224 m n.p.m.), a właściwie nienazwany szczyt dalej na zachód (2236 m n.p.m.)[108]. Następnie rzeka przepływa przezdolinę Hula, wpada doJeziora Tyberiadzkiego, z którego wypływa na południe i kończy swój bieg wMorzu Martwym. Lustro wody znajduje się na najniżej położonym obszarze lądowymZiemi – 438 mp.p.m. (i ciągle się obniża)[109]. Na południe od Morza Martwego znajdują sięZatoka Akaba iMorze Czerwone.
Wyjątkową formą geologiczną Izraela ipółwyspu Synaj są powstałe w wyniku erozji ziemi kratery, zwanemakhteshim[110]. Największymmakhteshim na świecie jestkrater Ramon na pustyni Negew[111] (jego długość wynosi 40 km, a szerokość od 2 do 10 km). Raport w sprawie środowiska naturalnego basenu Morza Śródziemnego informuje, że ze wszystkich państw położonych w basenie Izrael ma najwyższą liczbę gatunków roślin na metr kwadratowy[112].
Izrael jest krajem trzech zasadniczychklimatów, rozciągniętychpołudnikowo.Klimat śródziemnomorski (oliwki,winogrona itp.) występuje w pasmienizin (równin) położonych na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Znajdują się tutaj między innymi takie nadbrzeżne miasta jakTel Awiw iHajfa. Klimat śródziemnomorski charakteryzuje się chłodnymi i deszczowymi zimami oraz długimi i gorącymi latami. W paśmie wzgórz centralnych występujeklimat umiarkowany. Klimat ten charakteryzuje się ciepłą i wilgotną wiosną, gorącym i suchym latem, oraz chłodną i wilgotną jesienią. Podczas zimy niewykluczone opady śniegu.Jerozolima ma co najmniej jeden dzień opadów śniegu w roku. Regiony górzyste są wystawione na działanie zimnego wiatru i śnieżyc; szczyt góry Hermon jest najbardziej zaśnieżonym miejscem[113]. Natomiast w Dolinie Jordanu występujeklimat tropikalny, charakteryzujący się niewielką rocznąamplitudą temperatur.
Najwyższa temperatura na kontynencieazjatyckim (53,9 °C, 129,0°F) została zarejestrowana 22 czerwca 1942 w kibucuTirat Cewi w północnej części Doliny Jordanu[114]. Natomiast najniższa temperatura w Izraelu została zarejestrowana 7 lutego 1950 w Dolinie Bet Netofa i wynosiła – 13,7 °C[33]. W okresie od maja do września deszcze w Izraelu są rzadkością[115][116].
Izrael cechuje ogromne bogactwo różnorodnych form życia roślinnego i zwierzęcego. Północne tereny Galilei charakteryzują się wilgotnymi i górzystymi obszarami porośniętymi dużymi kompleksami leśnymi. W tutejszych górskich strumieniach żyjąwydry, a nad lasami krążąorły. W marcu i kwietniu na zboczach górskich kwitną dzikietulipany,irysy,lilie ihiacynty. Na południu, na pustynnych obszarach Negewu żyjąkoziorożce nubijskie. W lutym pustynia rozkwitamleczami, a w korytach wyschniętych rzek rosnąpalmy daktylowe[107].
Obszar Izraela znajduje się na drodze wędrówek rozmaitych ptaków, które zatrzymują się tutaj na odpoczynek. Takie ptaki jak łyski ikaczki tutaj zimują, natomiast afrykańskieturkawki lubią spędzać tutaj lato[107].
Izrael ma trójpoziomowysystem sądowniczy. Na najniższym poziomie są sądy magistrackie (374 sądy), usytuowane w większości miast w całym kraju. Nad nimi są sądy okręgowe (138 sądów), służące doapelacji i jako sądy pierwszej instancji. Są one usytuowane w pięciu z sześciudystryktów. Trzecim i najwyższym poziomem jest położony w JerozolimieSąd Najwyższy. Spełnia on podwójną rolę: jest to najwyższy sąd apelacyjny oraz umożliwia obywatelom i osobom niemającym obywatelstwa wnoszenie skarg przeciwko decyzjom władz państwowych[121].
Izrael nie jest członkiemMiędzynarodowego Trybunału Karnego, ponieważ obawia się, że sąd mógłby ulegać politycznym naciskom[122]. Izraelski system prawny wzoruje się na wielu rozwiązaniachbrytyjskiegosystemu prawnego, które dostosowano do wymogów i potrzebprawa żydowskiego[105]. Opiera się on na zasadziestare decisis, która w systemie prawacommon law oznacza, że wcześniejsze decyzje sądów muszą być uznawane zaprecedensy, stanowiące prawo. Sprawy rozsądzają zawodowi sędziowie, a nie rady przysięgłych[121].Małżeństwa irozwody podlegają pod jurysdykcję odpowiednich sądów religijnych: żydowskich (88 sądów), muzułmańskich, druzyjskich lub chrześcijańskich. Prawem pracy zajmują się sądy pracy (53 sądy). W 2007 w Izraelu czynnych zawodowo było 38 017 prawników[33]. Wybór sędziów spoczywa w rękach członków parlamentarnej komisji sprawiedliwości, Sądu Najwyższego i członkówIzraelskiej Izby Adwokackiej[121].
Ustawa Zasadnicza: Godność Ludzka i Wolność broniwolności ipraw człowieka w Izraelu. Izrael jest jedynym państwem regionu, które zostało umieszczone w rankingu„Wolny”[123] przez organizacjęFreedom House (terytoria okupowane otrzymały status „Nie Wolny”). Ranking ten ocenia poziom praw cywilnych i politycznych w danym kraju[124]. Podobnie organizacjaReporterzy bez Granic umieściła Izrael na 50. miejscu w rankingu 168 państw ocenianych pod względem wolności prasy (najwyższe miejsce w Południowo-Zachodniej Azji)[125]. Jednakże takie organizacje jakAmnesty International[126] iHuman Rights Watch[127] często stawiają Izraelowi zarzuty naruszania praw człowieka odnośnie do trwającegokonfliktu izraelsko-palestyńskiego. Izraelskie organizacje, takie jak np.B’tselem, również stawiają podobne zarzuty[128].
W 2007 izraelska policja dysponowała 28 526 funkcjonariuszami, do których trzeba dodać 6584 funkcjonariuszy służb więziennych. W 2007 otworzyli oni ogółem 442 908 akt spraw[33].
Stosunki międzynarodowe
państwa utrzymujące stosunki dyplomatyczne z Izraelem
państwa, z którymi stosunki dyplomatyczne są zawieszone
państwa, które zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem
państwa nieutrzymujące stosunków dyplomatycznych z Izraelem
państwa utrzymujące z Izraelem jedynie kontakty handlowe
Izrael utrzymujestosunki dyplomatyczne ze 160 państwami i ma 93misje dyplomatyczne na całym świecie[129]. Jedynie trzech członkówLigi Państw Arabskich znormalizowało swoje stosunki z Izraelem: Egipt podpisał traktat pokojowy w 1979, Jordania podpisała traktat pokojowy w 1994, aMauretania nawiązała pełne stosunki dyplomatyczne w 1999. Trzech innych członków Ligi Arabskiej:Maroko,Tunezja iOman zerwało stosunki dyplomatyczne podczas Intifady w 2000[129].Niger, który nawiązał stosunki w listopadzie 1996, zerwał je w kwietniu 2002.Wenezuela iBoliwia zerwały stosunki dyplomatyczne w styczniu 2009[129]. Izraelskie prawo nazywa Liban, Syrię, Iran, Arabię Saudyjską, Irak i Jemen krajami wrogimi[130] i obywatele Izraela nie mogą ich odwiedzać bez uzyskania pozwolenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych[131]. Od 1994 Izrael jest członkiem forum Dialog Śródziemnomorski, w którym przy pomocyNATO współpracuje ze sobą siedem państw basenuMorza Śródziemnego, dążąc do nawiązania lepszych kontaktów i utrzymania stabilizacji oraz bezpieczeństwa regionu[132]. Według jednych źródeł obywatele Izraela mogą podróżować bez wizy (bądź dostać wizę na granicy) do 161 państw[133], a według innych do 146[134].
Stany Zjednoczone,Niemcy,Wielka Brytania iIndie znajdują się wśród najbliższych sojuszników Izraela. Pierwszym państwem, które uznało istnienie państwa żydowskiego, byłZwiązek Radziecki (14 maja 1948). Stany Zjednoczone uważają Izrael za swojego głównego sojusznika w południowo-zachodniej Azji[135]. Pomimo że Turcja i Izrael nawiązały normalne stosunki dyplomatyczne w 1991, to Turcja współpracowała z Izraelem już od 1949. Jednakże Turcja jest drugim pod względem wielkości muzułmańskim państwem regionu i rząd turecki podlega silnym naciskom ze strony społeczeństwa oraz innych państw muzułmańskich[136]. Silne więzi łączące Izrael z Niemcami obejmują współpracę naukową, edukacyjną, gospodarczą i wojskową[137]. Indie ustanowiły pełne stosunki dyplomatyczne z Izraelem w 1992 i od tej pory mocno współpracują kulturalnie i wojskowo[138]. Wielka Brytania uznała państwo żydowskie 29 stycznia 1949 i od tej pory brytyjscy przywódcy dwukrotnie odwiedzili Izrael, który zajmuje 23. miejsce wśród największych partnerów handlowych tego państwa. Brytyjczycy traktują kontakty z Izraelem jako naturalne, ponieważ jest to ich dawne terytorium mandatowe[139].Iran utrzymywał stosunki dyplomatyczne z Izraelem za czasów panowania dynastiiPahlawi, zostały one jednak zerwane podczasrewolucji irańskiej w 1979[140].
Państwo Izrael jest podzielone na sześć głównych dystryktów, nazywanychmehozot (hebr. מחוזות,mahoz):Północny,Hajfa,Centralny,Tel Awiw,Jerozolima iPołudniowy. Dodatkowo dystrykty są podzielone na piętnaście poddystryktów, nazywanychnafot (hebr. נפות,nafa), które dalej dzielą się na pięćdziesiąt naturalnych regionów[141].
Izraelski system samorządowy maosobowość prawną i odpowiada za takie zadania jak dostarczanie wody pitnej, pomoc w nagłych wypadkach, edukację i kulturę. Samorząd dzieli się na trzy szczeble administracji: (1)Rady Miejskie, (2)Samorządy lokalne i (3)Samorządy regionów.
Osoby stojące na czele samorządów oraz burmistrzów miast wybiera się na drodze demokratycznych wyborów samorządowych. Samorządy dysponują funduszami przyznawanymi przezrząd.
Strefa Gazy była okupowana przez Izrael od 1967 do 2005, kiedy ewakuowano ze Strefy wszystkie żydowskie osiedla z ich mieszkańcami, jako część planu jednostronnego wycofania się. Izrael przez cały czas kontroluje przestrzeń powietrzną i granicę morską Strefy Gazy. Izraelskiej kontroli podlegają także przejścia graniczne i przepływ towarów. Natomiast odpowiedzialność za sytuację wewnętrzną spoczywa naHamasie[143].
Po zajęciu tych terytoriów przez Izrael w 1967 na każdym z nich zaczęto tworzenie, nielegalnych w świetle prawa międzynarodowego,osiedli żydowskich. W stosunku do Wschodniej Jerozolimy i Wzgórz Golan, tereny te podporządkowano izraelskiej jurysdykcji, przyłączając je do Izraela i ofiarując mieszkańcom izraelskie obywatelstwo. Natomiast Zachodni Brzeg pozostał pod wojskową okupacją. Tereny te obecnie są powszechnie uznawane za miejsce powstania przyszłegopaństwa palestyńskiego. Większość negocjacji dotyczących tych terenów opierała się na rezolucji ONZ nr 242, która wzywała Izrael do wycofania się z zajętych terenów w zamian za normalizację stosunków z arabskimi państwami. Zasada ta jest nazywana: „ziemia za pokój”[144][145][146].
Zachodni Brzeg jest zamieszkany przez pierwotną, głównie arabską, ludnośćpalestyńską, w tym historycznych mieszkańców tych terenów orazpalestyńskichuchodźców z przybyłych naZachodni Brzeg wcześniej, zwłaszcza w okresiewojny z 1948[147] i bezpośrednio wcześniej. Po klęsce w wojnie 1967 Palestyńczycy znaleźli się pod izraelską administracją wojskową. Po 1993 większa część miast i populacji arabskiej zamieszkującej te tereny znalazła się pod wewnętrzną jurysdykcjąAutonomii Palestyńskiej. Izrael zachowuje prawo do częściowej wojskowej kontroli, chociaż w okresach arabskich niepokojówizraelska armia kilkakrotnie wkraczała i przywracała całkowitą wojskową kontrolę. Podczasintifady Al-Aksa, w odpowiedzi na serię samobójczych zamachów terrorystycznych, izraelski rząd rozpoczął budowęmuru bezpieczeństwa[148], który pomimo licznych sprzeciwów powstaje częściowo na terenach arabskich[149].
Siły Obronne Izraela (hebr. צבא הגנה לישראל,Cwa Hagana L-Israel, w skrócieCaHaL) składają się z wojsklądowych,sił powietrznych imarynarki wojennej. Zostały powołane do życia podczaswojny o niepodległość w 1948, z połączenia żydowskich organizacji paramilitarnych (głównieHagany)[150]. Siły zbrojne mają także w swoich szeregach wywiad wojskowyAman, który współpracuje zMosadem,Szin Bet i tajną agencją wywiadowcząLakam[151]. Uczestnictwo w licznych wojnach i konfliktach zbrojnych spowodowało, że Siły Obronne Izraela są jednymi z najlepiej wyćwiczonych na polu walki sił zbrojnych na świecie[152].
Według rankinguGlobal Firepower[153] (2021) izraelskie siły zbrojne stanowią 20. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 16 mld dolarów (USD)[154].
Większość Izraelczyków podlegapoborowi wojskowemu w wieku osiemnastu lat. Mężczyźni służą przez trzy, a kobiety przez dwa lata[155]. Po ukończeniu służby zasadniczej następuje przeniesienie do sił rezerwowych, które każdego roku przeprowadzają kilkutygodniowe ćwiczenia obejmujące rezerwistów do lat czterdziestu. Większość kobiet jest zwolniona z ćwiczeń sił rezerwowych. Większości arabskich obywateli Izraela (poza druzami) oraz osobom zaangażowanym wstudia religijne przysługuje zwolnienie ze służby wojskowej, i to pomimo faktu, że zwalnianie studentówjesziw jest od wielu lat źródłem niezadowolenia izraelskiego społeczeństwa[156][157]. Alternatywą jest odbycie obowiązkowej służby wojskowej w służbach pomocniczych, takich jak szpitale, szkoły i inne instytucje opieki społecznej[158]. W efekcie takiego działania poboru, Siły Obronne Izraela utrzymują około 168 000 żołnierzy w służbie czynnej i dodatkowych 408 000 w siłach rezerwowych[159].
Siły zbrojne korzystają w większości z nowoczesnych systemów uzbrojenia, które zostały zaprojektowane i wyprodukowane w Izraelu, pozostała część pochodzi z importu. Największym zagranicznym dostawcą uzbrojenia są Stany Zjednoczone. Oczekuje się, że amerykańska pomoc wojskowa w latach 2008–2017 wyniesie 30 miliardówdolarów[160]. Rozwijany przez Stany Zjednoczone i Izrael systemobrony antyrakietowejArrow jest jednym z najsprawniejszych na świecie[161]. Państwo rozwinęło także swój własny programczołgu podstawowegoMerkawa. Powojnie Jom Kipur Izrael stworzył własną siećsatelitów szpiegowskich[162]. Po wystrzeleniu satelityOfeq Izrael dołączył do grona siedmiu państw mających zdolność wystrzeliwania takich satelitów[163]. Od początku swego istnienia państwo wydaje znaczną część swojegoproduktu krajowego brutto na obronność. Na przykład w 1984 wydatki na obronność wynosiły 24% PKB. Obecnie wydatki stanowią 9,4% PKB[105].
Środkiem płatniczym Izraela sąnowe szekle (NIS). Zostały one wprowadzone do obiegu 1 kwietnia 1985, zastępując staregoszekla (1 NIS = 1000 starych szekli), który w 1980 wyparł lirę izraelską (1 stary szekel = 10 lir), nazywaną szterlingiem izraelskim (nazwa pochodząca z czasów brytyjskiegoMandatu Palestyny). Nowy szekel dzieli się na 100agor. W obiegu funkcjonują monety o nominałach 10 i 50 agor, 1, 5 i 10 szekli oraz banknoty o nominałach 20, 50, 100 i 200 szekli.
WzrostPKB w 2007 w porównaniu do roku poprzedniego wyniósł 5,4%.Parytet siły nabywczej wyniósł 188,3 mld dolarów. Produkt krajowy brutto na głowę wyniósł 26 226 dolarów[33].
Pomimo ograniczonychbogactw naturalnych intensywny rozwój sektorów rolnictwa i przemysłu uczynił z Izraela państwo samowystarczalne pod względem produkcji żywności (poza zbożami i wołowiną). Ważnymi towarami importowanymi sąpaliwa kopalne i uzbrojenie. Wartość importu w 2007 wyniosła 73,6 mld dolarów[33]. Eksport obejmuje owoce, warzywa, leki, oprogramowanie, produkty chemiczne, uzbrojenie i diamenty. Wartość eksportu w 2007 wyniosła 70,9 mld dolarów.Deficyt w handlu zagranicznym wyniósł 2,7 mld dolarów[33].
Większość energii elektrycznej produkuje się ze spalania węgla, gazu ziemnego i ropy naftowej. W 2007 zużycie energii elektrycznej wyniosło 15 268MWh[33]. Korzystne położenie geograficzne Izraela powoduje, że występują tam idealne warunki do rozwoju technologii wykorzystującychenergię słoneczną[173][174][175]. Izraelscy inżynierowie wdrażają innowacyjne technologie do życia codziennego, a korporacje technologii energetyki słonecznej realizują projekty na całym świecie[174][175]. Ponad 90% izraelskich domów używa energii słonecznej do ogrzewania wody – jest to najwyższy wskaźnik na świecie[176][177][178].
Mając niewielkie zasoby wody pitnej, Izrael udoskonalił różnorodne technologie oszczędzania wody, w tymnawadnianie kropelkowe[179]. Rolnictwo jest ważną gałęzią izraelskiej gospodarki. Areał upraw rolniczych w 2007 wynosił 285 100hektarów[33].
Izrael ma dobrze rozwiniętą sieć autostrad idróg ekspresowych. Są one nieustannie rozbudowywane. Ogółem w 2008 było 17 870 km dróg, w tym 146 km autostrad[105]. W 2007 w Izraelu było 1 779 301 zarejestrowanych prywatnych samochodów, 358 317 ciężarówek i samochodów służbowych, oraz 12 902 autobusy. W całym 2007 doszło do 16 tys. wypadków drogowych, w których zginęło 398 osób, a 32,8 tys. osób zostało rannych[33].
PociągBombardier
Linie kolejowe mają długość 853 km (standard szerokości 1,435 metra). Izraelskie linie kolejoweRakewet Jisra’el przewiozły w 2007 31,8 mln pasażerów oraz 7,9 mlnton towarów[33].
Wszystkichlotnisk i pasów do lądowania w Izraelu jest 53, z czego z utwardzonymi pasami jest 30. Z pasami do lądowania o długości ponad 3047 metrów są 2 lotniska. Z pasami o długości od 2438 do 3047 m jest 5 lotnisk. Z pasami o długości od 1524 do 2437 m jest 7 lotnisk. Z pasami o długości od 914 do 1523 m jest 10 lotnisk. I z pasami o długości do 914 m jest 6 lotnisk (dane z 2007)[105]. Linie lotnicze przewiozły 10,15 mln pasażerów. Ogółem w 2007 w izraelskich portach lotniczych wylądowało 34,5 tys. samolotów[33].
Izraelskie przedsiębiorstwa telekomunikacyjne dostarczają usługi telefoniczne dla 3,1 mln osób opłacających abonament. Dodatkowo jest 12 tys. telefonów publicznych. Liczba dostarczonych w 2007 przesyłek pocztowych wyniosła 735 mln listów i 1,6 mln paczek[33].
Inną ważną gałęzią gospodarki Izraela jest turystyka, szczególnie religijna, ale turystów przyciągają także nadmorskie plaże, archeologiczne i historyczne miejsca oraz bardzo urozmaicone środowisko geograficzne. Turystyka musi ponosić wysokie koszty związane z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa turystom, jednak liczba przyjeżdżających i zyski rosną z każdym rokiem[186]. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,8 mln turystów (4,3% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 5,365 mlddolarów[187]. Do obsługi tego wielkiego ruchu turystycznego w Izraelu jest 331 hoteli, które dysponują 46,9 tys. pokojów hotelowych. Średnie zajęcie pokojów w 2007 wyniosło 61,7%[33].
Ochrona środowiska
Intensywna działalność człowieka zmieniła naturalne warunki środowiska w Izraelu i spowodowała pojawienie się takich niebezpieczeństw jak skażenie wód, powietrza oraz nagromadzenie się odpadów toksycznych. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są: spaliny z pojazdów mechanicznych, procesy przemysłowe oraz składowanie odpadów. W 2007 w Izraelu wyprodukowano i zgromadzono na wysypiskach śmieci 4,3 mln ton odpadów stałych[33]. Te niepożądane zjawiska, połączone z rozrastającymi się terenami miejskimi, spowodowały zmniejszenie się przestrzeni występowania rozmaitych gatunków roślin i zwierząt. Wiele z nich znalazło się w zagrożeniu wymarcia.
Izrael stoi także przed trudnym wyzwaniem zapewnienia wystarczającej ilości wody pitnej, której braki są coraz bardziej odczuwalne w rolnictwie i przemyśle. Największym problemem jest zapewnienie odpowiedniej jakości wody, która musi sprostać wymaganiom zawartościazotanów, mętności izasolenia (chlorki). W Izraelu przyjęto dopuszczalną normę obecności chlorków w wodzie pitnej na 600 mg/l, podczas gdyŚwiatowa Organizacja Zdrowia dopuszcza 250 mg/l[33].
W 1953 powstało Izraelskie Towarzystwo Ochrony Przyrody (SPNI), którego zadanie polega na ochronie środowiska naturalnego kraju. Izraelczycy dokładają dużych starań, aby po latach zaniedbań przywrócić dawne bogactwo przyrody. Stworzono prawie 300 rezerwatów przyrody, które zajmują niemal 1/5 obszaru kraju. Parki narodowe otoczyły opieką 34 najważniejsze miejsca historyczne i przyrodnicze Izraela. Narodowy Fundusz Żydowski prowadzi zakrojoną na szeroką skalę kampanię sadzenia drzew. Wielkim sukcesem było odtworzenie po wiekach zniszczeń, wielkich kompleksów leśnych w centralnej części kraju[107].
Izrael ma najwyższą średnią długość trwania nauki szkolnej w Południowo-Zachodniej Azji i jest razem zJaponią na drugim miejscu w całej Azji (poKorei Południowej). Według danychONZ Izrael ma także najwyższą w Południowo-Zachodniej Azji średnią umiejętności czytania i pisania[188]. Przyjęte w 1953 r. Państwowe Prawo Edukacji podzieliło izraelski system edukacji na pięć typów szkół: świeckie, religijne, ultraortodoksyjne, komunalne i arabskie. Najliczniejszą jest grupa szkół publicznych świeckich, do których uczęszcza największa liczba uczniów żydowskich i niearabskich. Większość Arabów wysyła swoje dzieci do arabskich szkół ze względu na wykładowyjęzyk arabski[189].
Edukacja w Izraelu jestobowiązkowa dla dzieci i młodzieży w wieku od trzech do osiemnastu lat[190][191]. Nauka jest podzielona na trzy poziomy:szkoła podstawowa (klasy 1–6),szkoła średnia (klasy 7–9) iliceum (klasy 10–12) – zakończoneegzaminem maturalnym (hebr. תעודת בגרות,Te’udat Bagrut). Aby otrzymać świadectwo dojrzałościBargut wymagana jest biegłość w przedmiotach obowiązkowych, takich jak: matematyka, Biblia, język hebrajski i literatura powszechna, język angielski, historia i wiedza o społeczeństwie[192]. W szkołach arabskich, chrześcijańskich i druzyjskich, egzamin z Biblii jest zastąpiony egzaminem o dziedzictwie islamu, chrześcijaństwa lub druzów[193]. W 2003 ponad połowa wszystkich uczniów zdała egzamin i uzyskała świadectwo, umożliwiające kontynuowanie nauki na studiach[194].
Ogólna liczba uczniów i studentów w roku szkolnym 2007/2008 wynosiła 2 187 494, z czego 5,5% uczyło się nauniwersytetach. Liczba wszystkich nauczycieli wynosi 128 064, z czego w szkolnictwie podstawowym pracuje 64 549, w liceach 23 358 i w szkolnictwie wyższym 40 051[33].
Państwo dotuje osiem publicznych uniwersytetów[192][195]. Najstarszy izraelski uniwersytet,Uniwersytet Hebrajski wJerozolimie, jest także siedzibą największej biblioteki żydowskiej na świecie, Narodowej Biblioteki Izraela[196]. W 2006 Uniwersytet Hebrajski został umieszczony na 60. miejscu w rankingu największych uniwersytetów świata[197]. Innymi najważniejszymi uczelniami Izraela są:Instytut Techniczny Technion,Instytut Naukowy Weizmana,Uniwersytet Telawiwski,Uniwersytet Bar-Ilana,Uniwersytet w Hajfie iUniwersytet Ben Guriona. Siedem izraelskich uniwersytetów (pozaOtwartym Uniwersytetem Izraela) zostało umieszczonych w rankingu 500 najlepszych na świecie uczelni wyższych[198]. Izrael zajmuje trzecie miejsce na świecie pod względem liczby obywateli, którzy otrzymali dyplomy uniwersyteckie (20% populacji)[199][200]. Przybycie do Izraela w latach 90. ponad miliona imigrantów z krajów byłego ZSRR (40% z nich było absolwentami wyższych uczelni) pomogło w rozwoju sektoratechnologii hi-tech[199]. Laureatami Nagrody Nobla było czterech izraelskich naukowców. W 2003Ilan Ramon został pierwszym izraelskim kosmonautą. Ramon był specjalistą od ładunku towarowego podczas ostatniej, tragicznej misji promu kosmicznegoColumbia (STS-107).
W styczniu 1995 weszło w życie Prawo o Ubezpieczeniach Zdrowotnych, które nałożyło na państwo obowiązek zapewnienia jednakowej opieki zdrowotnej wszystkim mieszkańcom Izraela. Przepisy ustaliły tzw. koszyk usług, które fundusze chorych są zobowiązane dostarczyć swoim klientom. Koszyk obejmuje także listę leków, do których otrzymywania są uprawnieni mieszkańcy Izraela. Prawo umożliwia każdemu ubezpieczonemu (w tym osobom starszym i chorym przewlekle) przejście do innego funduszu chorych[201].
Obywatele Izraela płacą obowiązkowy podatek na opiekę zdrowotną, którego wysokość jest uzależniona od wysokości dochodów. Odpowiedzialność za dostarczanie usług medycznych jest podzielona pomiędzy fundusze i Ministerstwo Zdrowia. Służba zdrowia obejmuje: publiczne przychodnie i punkty pierwszej pomocy medycznej, szpitale, laboratoria medyczne, poradnie stomatologiczne, prywatne gabinety lekarskie i lecznictwo rządowe[33].
W 2007 budżet państwa wydał na służbę zdrowia 53,5 mld szekli. Wydatki podzielono w następujący sposób: 33,7% fundusze chorych, 51,7% szpitale, 8,1% lecznictwo rządowe oraz 6,5% przychodnie prywatne. W 2007 izraelskie szpitale dysponowały 42 676 łóżkami szpitalnymi, co daje średnią statystyczną 5,9 łóżka na 1000 mieszkańców. Liczba lekarzy aktywnych zawodowo (do 65. roku życia) wynosiła 25 314, co daje średnią statystyczną 3,49 lekarza na 1000 mieszkańców[33].
Głównymi powodami zgonów w 2005 były: 25% złośliwe nowotwory, 19% choroby serca, 7% zaburzenia krążenia, 6% cukrzyca i 5% nagłe wypadki. Pod koniec 2007 w Izraelu było zarejestrowanych 428 pacjentów chorych naAIDS i 4218 zidentyfikowanych nosicieli wirusaHIV[33].
Izrael został założony jako ojczyzna dla narodu żydowskiego i często mówi się o nim jako o państwie żydowskim. Wszyscy Żydzi z całego świata mają tzw.prawo powrotu do swojej ojczyzny i gwarancję uzyskania izraelskiegoobywatelstwa[202]. 75,5% populacji państwa jest Żydami, z których 68% urodziło się już w Izraelu, 22% to imigranci pochodzący z Europy i Ameryki, a 10% stanowią imigranci z Azji i Afryki (wliczając w to świat arabski)[203]. Według opinii międzynarodowej mieszkający w Izraelu Żydzi uchodzą za społeczność jednorodną – w rzeczywistości jednak w społeczeństwie występują głębokie podziały, a ich głównym źródłem są różnorodnego rodzajuschizmy. Głęboki konflikt istnieje między osobami świeckimi a religijnymi, zwolennikami pokojowego rozwiązania konfliktu na Bliskim Wschodzie („gołębie”) a zwolennikami wojny („jastrzębie”), Żydami pochodzącymi z Bliskiego Wschodu i Europy[107].
Największą i najbardziej wpływową grupą Żydów sąAszkenazyjczycy – pochodzą oni z Europy Środkowej i Wschodniej, ale są wśród nich także imigranci z Ameryki Północnej, Australii i Afryki Północnej. Niektórzy z członków tej społeczności posługują się językiemjidysz, opartym na średniowiecznym dialekcie niemieckim z licznymi zapożyczeniami z językówsłowiańskich ihebrajskiego, zapisywanymalfabetem hebrajskim. To właśnie Aszkenazyjczycy przyczynili się do powstania państwa żydowskiego, a później zorganizowali masową imigrację Żydów z całego świata. Drugą najliczniejszą grupę stanowiąSefardyjczycy – potomkowie Żydów wygnanych z Hiszpanii i Portugalii w XV wieku. Niektórzy z członków tej społeczności posługują się językiemladino, który stanowi mieszaninę języka hebrajskiego z hiszpańskim. Mniejszą grupę Żydów stanowiąMizrachim – pochodzą z państw arabskich w Afryce Północnej, Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej.Felaszowie to tak zwani czarni Żydzi, pochodzący z Etiopii. Władze Izraela przez wiele lat odnosiły się do nich ze sceptycyzmem i odmawiały przyznania im obywatelstwa izraelskiego[107].
Obok Żydów w Izraelu żyją Arabowie, z których ponad 80% tosunnici, pozostali to chrześcijanie i druzowie. Sprawa pochodzeniaPalestyńczyków wywołuje wiele kontrowersji, stąd bierze się także „problem palestyński”. Palestyńczycy wywodzą się od Arabów, którzy zdobyli Palestynę w VII wieku oraz ze zarabizowanej ludności autochtonicznej. Prawie 10% izraelskich Arabów stanowiąBeduini – plemiona pasterzy-koczowników, którzy zamieszkują głównie pustynę Negew.Palestyńczycy są główniemuzułmanami wyznaniasunnickiego, ale istnieje mniejszośćchrześcijańska, takprawosławna, jak ikatolicka. Innymi grupami zamieszkującymi Izrael sądruzowie,Samarytanie iCzerkiesi[107].
W 2008 populacja Izraela wynosiła 7 356 100[6]. Według danych statystycznych 91,7% populacji zamieszkuje w obszarach miejskich[33].Gęstość zaludnienia wynosi 351 osób/km². Dla celówstatystycznych w Izraelu wydzielono trzyobszary metropolitalne:Tel Awiw iGusz Dan (populacja 3 150 000),Hajfa iHa-Kerajot (populacja 1 039 000) orazBe’er Szewa (populacja 531 000)[204]. Największym miastem Izraela, pod względem populacji i powierzchni, jestJerozolima (populacja 756 888 na obszarze 125,2 km²)[205]. Następnymi miastami Izraela pod względem populacji są kolejno: Tel Awiw (392 000), Hajfa (265 100) iRiszon le-Cijjon (225 800)[206].
NaZachodnim Brzegu, pod administracją izraelską pozostaje wieleżydowskich osiedli, takich jakMa’ale Adummim iAri’el (powstały one na terytoriach okupowanych przez Izrael po 1967). W powstałym w ten sposóbDystrykcie Judei i Samarii żyje ponad 260 tys. Izraelczyków[207][208]. Wschodnia Jerozolima jest uznawana przez Izrael za nierozerwalną część aglomeracji miejskiej Jerozolimy i według izraelskiego prawa od 1967 pozostaje pod izraelską jurysdykcją. Jest to jednak terytorium sporne, ponieważ władze palestyńskie planowały utworzenie we Wschodniej Jerozolimie stolicy własnego państwa. We Wschodniej Jerozolimie żyje około 250 tys. Izraelczyków[209]. RównieżWzgórza Golan pozostają terytorium spornym. Izrael od 1982 uznaje je jako terytorium własnego państwa, jednak Syria nieustannie domaga się ich zwrotu. Na Wzgórzach Golan żyje około 18 tys. Izraelczyków[210]. Do czasu ewakuacji w 2005 wStrefie Gazy żyło 7,8 tys. Izraelczyków[211].
W Izraelu obowiązuje pisownia nazw w językach hebrajskim, arabskim i angielskim
Izrael ma dwajęzyki urzędowe:hebrajski iarabski[105]. Hebrajski jest głównym językiem państwowym, używanym przez większość populacji. Językiem arabskim posługują się arabska mniejszość narodowa oraz Żydzi, którzy wyemigrowali z arabskich państw. Większość Izraelczyków płynnie posługuje sięjęzykiem angielskim. Znajomość angielskiego jest wymagana przez szkoły, także wiele programów telewizyjnych jest angielskojęzycznych. Izrael jest krajem imigrantów, z tego powodu na jego ulicach można usłyszeć wiele różnych języków z całego świata. Duży napływ imigrantów z dawnegoZSRR iEtiopii uczyniłrosyjski iamharski powszechnie używanymi językami w Izraelu. Imigracja rosyjskich Żydów w latach 1990–1994 powiększyła populację Izraela o 12%[212]. W ostatniej dekadzie liczni imigranci napłynęli do Izraela z takich państw jak:Rumunia,Tajlandia,Chiny, kilku państwAfryki iAmeryki Północnej. Natomiast emigracja z Izraela (yerida) kieruje się głównie doStanów Zjednoczonych iKanady[213].
Wielkość emigracji jest nieznaczna, jednak izraelski rząd postrzega ją jako główne zagrożenie dla przyszłości państwa[214][215].
Izrael jestpaństwem wyznaniowym,religią państwową jestjudaizm[216]. Przestrzega się ściśle biblijnych italmudycznych praw i przepisów pokarmowych w wojsku i instytucjach państwowych, cywilne prawa osobiste (małżeństwo, rozwód) podlegają wyłącznie jurysdykcjisądów rabinackich i stosują się do żydowskiej tradycji. Nieżydzi podlegają odrębnym sądom religijnym. Nie można zawierać ślubów cywilnych. W szkołach państwowych naucza się religii[217].
Izrael jestkolebką dwóch spośród trzech największychmonoteistycznychreligii świata. Żaden inny kraj nie odgrywa tak ważnej roli w życiu religijnym tak wielkich mas ludzi na całym świecie.Ziemia Święta jest centrum życia duchowego judaizmu, to tutaj narodziło sięchrześcijaństwo, amuzułmanie czczą Jerozolimę jako trzecie ze świętych miejscislamu. Izrael jest także światowym centrumbahaizmu[107].
Wyznaniem dominującym w Izraelu jest judaizm. Istnieje jednak duże zróżnicowanie religijne izraelskich żydów: 55% przestrzega tradycji, 20% jest świeckich, 17% jest ortodoksyjnych i 8% ultraortodoksyjnych[218]. Judaizm wymienia cztery święte miasta: Jerozolimę zeŚcianą Płaczu iWzgórzem Świątynnym,Hebron zGrobowcem Patriarchów,Tyberiadę z grobowcami słynnychrabinów orazSafed, będący centrum żydowskiegomistycyzmu koncentrującego się wokółkabały.
16,2% populacji stanowiąmuzułmanie. Arabscy obywatele Izraela stanowią 19,8% populacji państwa (82,6% izraelskich Arabów jest muzułmanami, pozostali Arabowie to w 8,8%chrześcijanie i 8,4%druzowie)[219].
Wzgórze Świątynne wanektowanej przez IzraelJerozolimie Wschodniej, jest tradycyjnie uważane przezmuzułmanów za trzecie najświętsze miejsceislamu poMekce iMedynie. Wynika to z faktu, że muzułmanie wierzą, żeMahomet odbył wpierw, na cudownym wierzchowcuAl-Burāq,isrę, czyli „nocną podróż”, zMekki donajdalszego meczetu (al-masğid al-aqsà) znajdującego się, wedle tradycji, wJerozolimie (stąd pochodzi nazwaMeczetu Al-Aksa), a następnie, w towarzystwieaniołaDżibrila (utożsamianego z biblijnymarchaniołemGabrielem), wzniósł się do nieba ze skały, na której dziś znajduje sięKopuła na Skale. Wniebowstąpienie tomuzułmanie zwąmiradżem. Obecnie te dwie budowle wznoszące się na Wzgórzu Świątynnym są szczególnie ważnymi miejscami dla wszystkich muzułmanów na całym świecie, choć najświętszym miastem islamu i aktualnym kierunkiemkibli jestMekka. Pierwotnąkiblą byłaJerozolima[220].
W Izraelu zamieszkuje największa na świecie społecznośćSamarytan, którzy mówią po arabsku, ale modlą się po hebrajsku[221]. Dla Samarytan Wzgórze Świątynne w Jerozolimie ustępuje pod względem ważności górzeGerizim położonej w pobliżu miastaNablus. Wierzą oni, że to właśnie na tej górze Abraham ofiarował swojego syna[107].
Odrębną grupą wyznaniową sądruzowie, których wierzenia są zwyczajowo zaliczane doreligii muzułmańskiej, jako że wywodzą się zismailickiegoszyizmu. Zamieszkują oni w kilku wsiach w Galilei, na wzgórzach Karmelu i Wzgórzach Golan. Druzowie nigdy nie mieli własnego państwa, dlatego zachowują lojalność wobec Izraela[107].
Chrześcijanie stanowią 2,1% populacji Izraela i składają się zarówno z chrześcijańskichArabów,Palestyńczyków, jak iŻydów mesjanistycznych[222]. Pozostali to przede wszystkimOrmianie, duchowni z innych krajów, mnisi, zakonnice i osoby pracujące w organizacjach chrześcijańskich[107].
Gwiazda oznaczająca miejsce narodzenia Jezusa Chrystusa w bazylice Narodzenia Pańskiego w Betlejem
Dla Izraela nie mają żadnego znaczenia relacje występujące na świecie pomiędzy poszczególnymi Kościołami chrześcijańskimi. Największą rolę w Ziemi Świętej odgrywaprawosławnyPatriarchat Jerozolimski, którego najwyżsi hierarchowie, od czasówImperium Osmańskiego (w którym dużą rolę odgrywali greccyfanarioci), wywodzą się spośródGreków, podczas gdy wierni posługują się językiem arabskim. Do Kościoła prawosławnego należy ponad połowabazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie i duża częśćbazyliki Narodzenia Pańskiego wBetlejem. Patriarchat prawosławny w Jerozolimie jest jedynym Kościołem autonomicznym w Izraelu, a jego zwierzchnicy, patriarchowie Jerozolimy i całej Palestyny, stoją najwyżej w hierarchii miejscowego duchowieństwa chrześcijańskiego[107].
Syryjski Kościół Ortodoksyjny ma swoje biskupstwo w Jerozolimie od 1140, a biskup rezyduje w klasztorze św. Marka.Koptowie mają własny klasztor i korzystają z odrębnych kaplic w bazylikach Grobu Pańskiego i Narodzenia Pańskiego.Kościół etiopski ma niewielki klasztor na dachu bazyliki Grobu Pańskiego oraz klasztor z kościołem w Jerozolimie.Kościół unicki nie ma żadnych praw własności do najważniejszych świętych miejsc[107].
Kościół rzymskokatolicki obejmuje 17% ogółu świętych miejsc chrześcijaństwa w Jerozolimie. W skład społeczności katolickiej w Izraelu wchodzi ponad 45 zakonów i zgromadzeń zajmujących kilkaset domów klasztornych. Większość praw wykonywania praktyk religijnych spoczywa w rękachfranciszkanów[107].
Świadkowie Jehowy liczą ponad 2017członków.Wyznanie to w Izraelu tworzą 33zbory hebrajskojęzyczne, arabskojęzyczne, angielskojęzyczne, hebrajskiego języka migowego i rosyjskojęzyczne oraz grupy: hiszpańskojęzyczna, gruzińskojęzyczna, tagalskojęzyczna i amharskojęzyczna[224][225].
Bogactwo kulturowe Izraela wynika z różnorodności populacji: pochodzący z całego świata Żydzi przywieźli z sobą tradycje kultury i religii wielu narodów, tworząc z nimitygiel żydowskich zwyczajów i wierzeń[229]. Izrael jest jedynym krajem na świecie, w którym życie biegnie wedługkalendarza żydowskiego. Dniami wolnymi od pracy są święta państwowe,święta religijne oraz tradycyjnyszabat (sobota)[230].
Połowa dorosłych mieszkańców Izraela czyta przynajmniej jedną książkę miesięcznie[107]. Izraelska literatura składa się w większości zpoezji iprozy pisanej wjęzyku hebrajskim, który przeżył swoje odrodzenie w połowie XIX wieku. Mniejsza część literatury jest wydawana w językacharabskim iangielskim. Na mocy przepisów prawnych dwie kopie każdej wydanej w Izraelu książki muszą być przekazywane do Narodowej Biblioteki Żydowskiej na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. W 2001 poprawiono przepisy, rozszerzając obowiązek o nagraniaaudio,video i inne nowoczesne media[231]. W 2006 85% z 8 tys. książek przekazanych do biblioteki było napisanych w języku hebrajskim[232].
Co roku w czerwcu odbywają się targiTydzień Książki Hebrajskiej (hebr. שבוע הספר העברי), na których są prezentowane książki i czasopisma żydowskie z całego świata[234]. Podczas targów przyznawane jest najwyższe izraelskie wyróżnienie literackie –Nagroda Sapira[235].
Izraelska muzyka jest różnorodna. Na scenie muzycznej można usłyszeć muzykę jemeńską, chasydzką, arabską, grecką,jazz ipop-rock[236][237]. Tradycyjne pieśni pionierów, tworzone i śpiewane podczas budowania państwa, są znane jako „Pieśni Ziemi Izraela”[238]. Znana jestIzraelska Orkiestra Filharmoniczna (hebr. התזמורת הפילהרמונית הישראלית,ha-Tizmoret ha-Filharmonit ha-Jisra’elit), która działa od 1936 i daje ponad dwieście koncertów rocznie[239][240]. Z Izraela wywodzi się także wielu muzyków, którzy osiągnęli międzynarodową popularność, m.in.Jicchak Perlman,Pinchas Zukerman orazAsaf Awidan. Głównymi salami koncertowymi sąAudytorium Manna (Heichal Hatarbut) w Tel Awiwie iMiędzynarodowe Centrum Kongresowe (Binyanei Ha’Umah) w Jerozolimie.
Jedną z najważniejszych placówek kulturalnych Izraela jestMuzeum Izraela[246], które jest siedzibą sanktuarium Zwojów[247] oraz dużej kolekcji judaików i europejskiej sztuki[246]. Państwowe muzeumHolocaustuJad Waszem mieści największe na świecie archiwum o Holocauście[248].Muzeum Diaspory jest interaktywnym muzeum poświęconym historii gmin żydowskich na całym świecie[249]. Poza głównymi muzeami, w wielu miastach i osiedlach znajdują się galerie sztuki. Mishkan Le’Omanut w kibucuEn Charod Me’uchad jest największą galerią sztuki na północy kraju[250].
Znacząca społeczność arabska odcisnęła swój ślad w izraelskiej architekturze, muzyce[251] i kuchni.
Sport i sprawność fizyczna zawsze odgrywały duże znaczenie w żydowskiej kulturze. Sprawność lekkoatletyczna, która była ceniona przezstarożytnych Greków, dotarła do Żydów jako jedna z wartościepoki hellenistycznej. SłynnyrabinMojżesz Majmonides, który był równieżlekarzem, podkreślał znaczenie aktywności fizycznej i utrzymywania dobrej sylwetki. Poglądy te spotkały się w XIX wieku z ideami syjonistycznego lidera Max Nordau, który rozpoczął kampanię propagowania kultury fizycznej. Na początku XX wieku naczelny rabin PalestynyAwraham Kuk powiedział, żeciało służy duszy, a jedynie zdrowe ciało może zapewnić zdrową duszę[252].
W latach 70. XX wieku Izrael został wykluczony zigrzysk azjatyckich na skutek nacisków na organizatorów ze strony arabskich państwBliskiego Wschodu. Wykluczenie doprowadziło Izrael do podjęcia decyzji o zaprzestaniu udziału w azjatyckich rozgrywkach i przystąpienia do rozgrywek w Europie[255][256][257]. W 1994UEFA zgodziła się uznać Izrael i wszystkie izraelskie organizacje sportowe jako biorące udział w rozgrywkach europejskich[258].Ligat ha’Al jest I ligą izraelskiej piłki nożnej[259], aIzraelska Super Liga I ligą izraelskiej koszykówki.Maccabi Tel Awiw sześciokrotnie wygrał europejskie mistrzostwa w koszykówce[260].
↑abKwestia stolicy Izraela jest sprawą kontrowersyjną. Siedzibą władz i konstytucyjną stolicą jestJerozolima, jednak międzynarodowoprawny status tego miasta nie został dotąd uregulowany;ONZ nie uznaje suwerenności Izraela nad wschodnią, należącą doZachodniego Brzegu Jerozolimą, odmawia też uznania Jerozolimy za stolicę Izraela. Dlatego większość przedstawicielstw dyplomatycznych mieści się wTel Awiwie.
↑„Dzień niepodległości” obchodzony jest w Izraelu, jak i w diasporze, wedługkalendarza żydowskiego, 5 dnia miesiącaijar, a co za tym idzie jest świętem ruchomym wedługkalendarza gregoriańskiego. (Dla przykładu w roku 2009 obchodzony był dnia 29 kwietnia, a w roku 2010 przypadł na 19 kwietnia.).
↑ZobaczKsięga Rodzaju 32,25-33: „(25) Gdy zaś wrócił i został sam jeden, ktoś zmagał się z nim aż do wschodu jutrzenki, (26) a widząc, że nie może go pokonać, dotknął jego stawu biodrowego i wywichnął Jakubowi ten staw podczas zmagania się z nim. (27) A wreszcie rzekł: Puść mnie, bo już wschodzi zorza! Jakub odpowiedział: Nie puszczę cię, dopóki mi nie pobłogosławisz! (28) Wtedy [tamten] go zapytał: Jakie masz imię? On zaś rzekł: Jakub. (29) Powiedział: Odtąd nie będziesz się zwał Jakub, lecz Izrael, bo walczyłeś z Bogiem i z ludźmi, i zwyciężyłeś. (30) Potem Jakub rzekł: Powiedz mi, proszę, jakie jest Twe imię? Ale on odpowiedział: Czemu pytasz mnie o imię? – i pobłogosławił go na owym miejscu. (31) Jakub dał temu miejscu nazwę Penuel, mówiąc: Mimo że widziałem Boga twarzą w twarz, jednak ocaliłem me życie. (32) Słońce już wschodziło, gdy Jakub przechodził przez Penuel, utykając na nogę. (33) Dlatego Izraelici nie jadają po dzień dzisiejszy ścięgna, które jest w stawie biodrowym, gdyż Jakub został porażony w staw biodrowy, w to właśnie ścięgno”. Tłumaczenie wedługBiblii Tysiąclecia.
↑ZobaczKsięga Rodzaju 32,29: „Powiedział: Odtąd nie będziesz się zwał Jakub, lecz Izrael, bo walczyłeś z Bogiem i z ludźmi, i zwyciężyłeś.” Tłumaczenie według Biblii Tysiąclecia.
↑Rudolph J. Rummel: Power Kills: Democracy As a Method of Nonviolence. Transaction Publishers, 1997, s. 257.ISBN 0-7658-0523-5. Cytat: „Obecna lista liberalnych demokracji obejmuje: Andorę, Argentynę,... Cypr,... Izrael...”. (ang.).
↑Za przekłademBiblii Tysiąclecia: „Sprowadzi cię twój Bóg, Jahwe, do ziemi, którą przodkowie twoi otrzymali w posiadanie, abyś ją odzyskał; uczyni cię szczęśliwym i rozmnoży cię bardziej niż twoich przodków” (Pwt 30:5).
↑Roger Friedland, Richard Hecht: To Rule Jerusalem. University of California Press, 2000, s. 8.ISBN 0-520-22092-7. Cytat: „Przez tysiąc lat Jerozolima była siedzibą żydowskiej suwerenności, miejscem panowania królów, siedzibą jego rad legislacyjnych i sądów”. (ang.).
↑Rafael Rosenzweig: The Economic Consequences of Zionism. T. Brill Academic Publishers, 1997, s. 1.ISBN 90-04-09147-5. Cytat: „Syjonizm, pragnienie żydowskiego narodu powrotu do Palestyny, jest prawie tak stare jak żydowska diaspora. Jakieś talmudyczne teksty... Prawie tysiąclecie później, poeta i filozof Jehuda Halevi... W XIX wieku...”. (ang.).
↑Martin Gilbert: The Routledge Atlas Of The Arab-Israeli Conflict. Routledge, 2005, s. 2.ISBN 0-415-35900-7. Cytat: „Żydzi poszukiwali nowej ojczyzny po wygnaniu z Hiszpanii (1492)...”. (ang.).
↑Natan Ausubel: The Book of Jewish Knowledge. New York: Crown Publishers, 1964.ISBN 0-517-09746-X. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑Jacques Kornberg: Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism. Indiana University Press, 1993.ISBN 0-253-33203-6. Cytat: „Jak zrobił to Theodor Herzl, zasymilowany niemiecki dziennikarz lat 80., który nagle w 1890 został twórcą syjonizmu?”. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑Theodor Herzl: The Jewish State. American Zionist Emergency Council, 1946.ISBN 0-486-25849-1. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑Leslie Stein: The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel. Greenwood Press, 2003, s. 88.ISBN 0-275-97141-4. Cytat: „Tak jak w Pierwszej Alii, tak i w Drugiej Alii najwięcej imigrantów było niesyjonistycznymi Żydami ortodoksyjnymi...”. (ang.).
↑Amy Romano: A Historical Atlas of Israel. The Rosen Publishing Group, 2003, s. 30.ISBN 0-8239-3978-2. (ang.).
↑Sol Scharfstein: Understanding Jewish History. KTAV Publishing House, 1996, s. 269.ISBN 0-88125-545-9. Cytat: „Podczas Pierwszej i Drugiej Alii doszło do wielu arabskich ataków na żydowskie osady... W 1920 rozwiązanoHa-Szomer i utworzonoHaganę.”. (ang.).
↑J.V.W. Shaw: A Survey of Palestine. T. 1: Prepared in December 1945 and January 1946 for the Information of the Anglo-American Committee of Inquiry. Washington: The Institute for Palestine Studies, 1991, s. 148. (ang.).
↑Fritz Liebreich: Britain’s Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948. Routledge, 2005, s. 34.ISBN 0-7146-5637-2. (ang.).
↑Tim Cole: Holocaust City: The Making of a Jewish Ghetto. Routledge, 2003, s. 27.ISBN 0-415-92968-7. Cytat: „...rozprawa Eichmana bardzo podniosła świadomość społeczną o Holocauście...”. (ang.).
↑Six-Day War. [w:]Microsoft – Encyclopedia Encarta [on-line]. [dostęp 2009-02-03]. [zarchiwizowane ztego adresu (6 czerwca 2009)]. (ang.).
↑Derek Smith: Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction. Cambridge University Press, 2006, s. 126.ISBN 0-521-86465-8. Cytat: „Egipski prezydent Nasser polecił masową koncentrację wojsk na Synaju... casus belli przez Izrael.”.
↑Ahron Bregman: A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002, s. 169.ISBN 0-333-67631-9. Cytat: „Z dystansu możemy powiedzieć, że 1977 był punktem zwrotnym...”.
↑Ahron Bregman: A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002, s. 171.ISBN 0-333-67631-9.
↑Russell A. Stone, Walter P. Zenner: Critical Essays on Israeli Social Issues and Scholarship. SUNY Press, 1994, s. 246.ISBN 0-7914-1959-2. Cytat: „Pod koniec 1991... były rezultatem wewnętrznego palestyńskiego terroru.”. (ang.).
↑Robert E. Harkavy, Stephanie G. Neuman: Warfare and the Third World. Palgrave Macmillan, 2001, s. 270.ISBN 0-312-24012-0. Cytat: „Jordania w 1994 stała się drugim państwem, które po Egipcie podpisało traktat pokojowy z Izraelem...”. (ang.).
↑abcdefghijklmnopqrAndrew Humphreys, Neil Tilbury: Praktyczny przewodnik: Izrael i terytoria palestyńskie. Bielsko-Biała: Optimus Pascal, 2000.ISBN 83-87696-88-9. Brak numerów stron w książce
↑Daniel Jacobs: Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide. Rough Guides, 1998, s. 284.ISBN 1-85828-248-9. Cytat: „Niezwykły Makhtesh Ramon – największy naturalny krater na świecie...”. (ang.).
↑W latach 1992–2001 w Izraelu wprowadzono system bezpośredniego wyboru premiera. Stwierdzono jednak, iż taki system nie sprawdza się, ponieważ wygrywająca wybory partia polityczna miała trudności ze sformowaniem koalicji rządowej.
↑Mitch Ginsburg: A Hotter Holy Land. [w:]The Jerusalem Report [on-line]. 28 maja 2007. [dostęp 2009-02-04]. (ang.).
↑Rishi Kumar: Israel keen on IT tie-ups. [w:]The Hindu Business Line [on-line]. 10 stycznia 2001. [dostęp 2009-02-04]. [zarchiwizowane ztego adresu (15 listopada 2010)]. (ang.).
↑The Israeli Matriculation Certificate. [w:]United States-Israel Educational Foundation via the University of Szeged University Library [on-line]. styczeń 1996. [dostęp 2009-02-05]. (ang.).
↑The Maccabiah Games. [w:]International Jewish Sports Hall of Fame [on-line]. [dostęp 2009-02-05]. (ang.).
↑Mark Cruickshank, Bojan Jovanovic, Neil Morrison, Majeed Panahi, Hyung-Jin Yoon, Yaniv Bleicher: Asian Nations Cup 1964. rsssf.com. [dostęp 2015-09-12]. (ang.).
Jacob Abadi: Israel’s Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy. Routledge, 2004.ISBN 0-7146-5576-7. (ang.). Brak numerów stron w książce
Natan Ausubel: The Book of Jewish Knowledge. New York: Crown Publishers, 1964.ISBN 0-517-09746-X. (ang.). Brak numerów stron w książce
Ahron Bregman: A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002.ISBN 0-333-67631-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
Roger Friedland, Richard Hecht: To Rule Jerusalem. University of California Press, 2000.ISBN 0-520-22092-7. (ang.). Brak numerów stron w książce
James L. Gelvin: The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War. Cambridge University Press, 2005.ISBN 0-521-85289-7. (ang.). Brak numerów stron w książce
Morçöl Göktuğ: Handbook of Decision Making. CRC Press, 2006.ISBN 1-57444-548-0. (ang.). Brak numerów stron w książce
Victor P. Hamilton: The Book of Genesis. William B. Eerdmans Publishing Company, 1995.ISBN 0-8028-2309-2.
Theodor Herzl: The Jewish State. American Zionist Emergency Council, 1946.ISBN 0-486-25849-1. (ang.). Brak numerów stron w książce
Andrew Humphreys, Neil Tilbury: Praktyczny przewodnik: Izrael i terytoria palestyńskie. Bielsko-Biała: Optimus Pascal, 2000.ISBN 83-87696-88-9. Brak numerów stron w książce
Uri Hupper: Izrael na rozdrożu. Warszawa: Res Polonia.ISBN 83-7071-376-9. Brak numerów stron w książce
Daniel Jacobs: Israel and the Palestinian Territories: The Rough Guide. Rough Guides, 1998.ISBN 1-85828-248-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
Jacques Kornberg: Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism. Indiana University Press, 1993.ISBN 0-253-33203-6. (ang.). Brak numerów stron w książce
Fritz Liebreich: Britain’s Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945–1948. Routledge, 2005.ISBN 0-7146-5637-2. (ang.). Brak numerów stron w książce
Ian Lustick: For the Land and the Lord: Jewish Fundamentalism in Israel. Council on Foreign Relations Press, 1988.ISBN 0-87609-036-6. (ang.). Brak numerów stron w książce
Steven Mazie: Israel’s Higher Law: Religion and Liberal Democracy in the Jewish State. Lexington Books, 2006.ISBN 0-7391-1485-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
Amy Romano: A Historical Atlas of Israel. The Rosen Publishing Group, 2003.ISBN 0-8239-3978-2. (ang.). Brak numerów stron w książce
Andrew Sanger: Explorer Izrael. Warszawa: Grupa Wydawnicza Bertelsmann, 2000.ISBN 83-7227-747-8. Brak numerów stron w książce
Sol Scharfstein: Understanding Jewish History. KTAV Publishing House, 1996.ISBN 0-88125-545-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
Colin Shindler,Historia współczesnego Izraela, tłum. Marcin Mścichowski, Książka i Wiedza 2011
Colin Shindler: The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream. I.B.Tauris Publishers, 2002.ISBN 1-86064-774-X. (ang.). Brak numerów stron w książce
Fred Skolnik: Encyclopedia Judaica. Wyd. 2. Macmillian, 2007.ISBN 0-02-865928-7. (ang.). Brak numerów stron w książce
Leslie Stein: The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel. Greenwood Press, 2003.ISBN 0-275-97141-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
Ori Stendel: The Arabs in Israel. Sussex Academic Press, 1997.ISBN 1-898723-23-0. (ang.). Brak numerów stron w książce
Przymierze Boga Jahwe z Abrahamem. Obrzezka. Izaak, syn Abrahama. W: Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludów biblijnych. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994.ISBN 83-86340-00-3.
↑Państwoin statu nascendi;Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę
.svg)
.png)
.png)
