Imperium brytyjskie –imperium kolonialne obejmującedominia,kolonie,protektoraty,terytoria mandatowe i inneterytoria zależne należące doWielkiej Brytanii lub przez nią zarządzane. Rozwinęło się z kolonii iplacówek handlowych zakładanych przezAnglię pomiędzy końcem XVI a początkiem XVIII wieku. U szczytu swojej potęgi byłonajwiększym imperium w historii świata i przez ponad stulecie było jedynymsupermocarstwem[2]. Największą powierzchnię osiągnęło poI wojnie światowej, ale wtedy największe składowe imperium,Kanada iAustralia oraz kilka mniejszych, były jużdominiami, czyli prawie niezależnymi państwami, jedynie uznającymi zwierzchność korony brytyjskiej. W 1925 roku imperium brytyjskie zamieszkiwało około 478 milionów ludzi, co stanowiło jedną czwartą ówczesnej ludności świata[3]. Liczyło około 35,8 mln km² powierzchni, tj. prawie jedną czwartą powierzchni lądowej Ziemi[3]. W rezultacie jego dziedzictwo polityczne, prawne i kulturowe, podobnie jakjęzyk angielski, rozprzestrzeniło się w wielu częściach świata. U szczytu swojej potęgi było często określane jako „imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce”, gdyż dzięki jego rozległości zawsze istniało takie terytorium do niego należące, gdzie trwał dzień.
W XV i XVI wieku, epoce wielkich odkryć geograficznych,Portugalia iHiszpania przodowały w odkrywaniu nowych ziem i w rezultacie utworzyły ogromne imperia kolonialne. O ile do pierwszej połowy XVII wieku głównym przeciwnikiem Anglii na morzach i oceanach była Hiszpania, to po upadku hiszpańskiej dominacji w połowie XVII wieku, na czoło wysunęły sięHolandia – największa potęga morska, która zaczęła zakładać własne kolonie i sieci handlowe w Ameryce i Azji – oraz Francja – największa potęga europejska, również rozwijająca stopniowo ekspansję kolonialną[4]. W wyniku kolejnych wojen prowadzonych tym razem z tymi potęgami w XVII i XVIII wieku, Anglia (a następnieWielka Brytania zawiązana w 1707 roku w wynikuunii między Anglią i Szkocją) stała się dominującą potęgą kolonialną w Ameryce Północnej i Indiach.
Uzyskanie niepodległości przeztrzynaście kolonii w Ameryce Północnej w 1783 roku, w wynikurewolucji amerykańskiej, spowodowało, że Wielka Brytania utraciła jedne ze swoich najstarszych i najludniejszych kolonii. Uwaga Brytyjczyków zwróciła się wówczas w kierunku Azji, Afryki i Pacyfiku. Po pokonaniu Francji wwojnach napoleońskich zakończonych w 1815 roku, Wielka Brytania na niemal stulecie stała się supermocarstwem i zdobywała nowe posiadłości na całym świecie. Jedyny rywal Wielkiej Brytanii – Rosja – został pokonany wwojnie krymskiej z lat 1853–1856 i rozpoczął się szczytowy okres potęgi brytyjskiej. Jednocześnie kolonie zamieszkane w większości przezbiałych mieszkańców uzyskały znaczny zakres autonomii, a niektóre z nich uzyskały statusdominium.
Pod koniec XIX wiekuNiemcy i Stany Zjednoczone zaczęły zagrażać dominacji gospodarczej Wielkiej Brytanii. Narastające współzawodnictwo polityczne i gospodarcze między Wielką Brytanią a Niemcami było jedną z głównych przyczyn wybuchuI wojny światowej, w czasie której Wielka Brytania w znacznym stopniu opierała się na zasobach swojego imperium. Wojna spowodowała ogromne straty ludnościowe oraz finansowe i chociaż wkrótce po jej zakończeniu imperium osiągnęło swój największy zasięg terytorialny, straciło pozycję dominującej potęgi gospodarczej i militarnej. Podczas II wojny światowej Japonia okupowała brytyjskie kolonie wAzji Południowo-Wschodniej. Pomimo ostatecznego zwycięstwa Wielkiej Brytanii i jej sojuszników, nadszarpnęło to jej prestiż i przyspieszyło upadek imperium.Indie Brytyjskie, najcenniejsza i najludniejsza posiadłość brytyjska, uzyskały niepodległość dwa lata po zakończeniu wojny.
Po zakończeniu II wojny światowej, w ramach procesudekolonizacji, Wielka Brytania przyznała niepodległość większości terytoriów wchodzącym w skład imperium brytyjskiego. Proces zakończył się wraz z przekazaniemHongkonguChinom w 1997 roku. Pozostałością po dawnym imperium są znajdujące się pod zwierzchnictwem Wielkiej Brytaniibrytyjskie terytoria zamorskie. Po uzyskaniu niepodległości wiele byłych kolonii brytyjskich stało się państwami-członkamiWspólnoty Narodów. Głową państwa w 15 z nich (w tym w Wielkiej Brytanii) jest monarcha brytyjski. Państwa te określane są mianemcommonwealth realms.
Początki imperium brytyjskiego sięgają czasów, gdyAnglia iSzkocja były oddzielnymi królestwami. W 1496 król AngliiHenryk VII Tudor, zachęcony sukcesami Hiszpanii i Portugalii, powierzyłJohnowi Cabotowi poprowadzenie wyprawy mającej odkryć drogę do Azji przez północnyAtlantyk[5]. John Cabot wypłynął w 1497, pięć lat poodkryciu Ameryki przezKrzysztofa Kolumba i chociaż wylądował na wybrzeżuNowej Fundlandii (błędnie wierząc, podobnie jak Kolumb, że dotarł do Azji)[6], nie podjęto próby założenia kolonii. W następnym roku Cabot poprowadził kolejną wyprawę do Ameryki. Nie ma informacji co do jej dalszych losów[7].
Pierwsze próby założenia angielskich kolonii w Ameryce zostały podjęte pod koniec XVI wieku, za panowania królowejElżbiety I[8]. Ekspansja zamorska Anglii naruszała interesy dominujących Hiszpanii i Portugalii. Dodatkowo stosunki między Anglią a katolicką Hiszpanią zaostrzyło ustanowienieKościoła anglikańskiego[5]. W 1562John Hawkins iFrancis Drake otrzymalilisty kaperskie, zezwalające nahandel niewolnikami oraz atakowanie hiszpańskich i portugalskich statków u wybrzeżyAfryki Zachodniej[9] w celu złamania ich monopolu na handel z koloniami w Ameryce. Monopol handlowy nie został złamany, a w 1585, z chwilą wybuchuwojny angielsko-hiszpańskiej, Elżbieta I zezwoliła na atakowanie hiszpańskich posiadłości w Ameryce i załadowanych skarbami statków wracających z Ameryki[10]. W tym samym czasie, wpływowi pisarzeRichard Hakluyt iJohn Dee (który jako pierwszy użył terminu „imperium brytyjskie”)[11] zaczęli przekonywać o konieczności powstania angielskiego imperium kolonialnego. Hiszpania posiadała wówczas kolonie w Ameryce, Portugalia forty i placówki handlowe od wybrzeży Brazylii i Afryki po Chiny, natomiastFrancja zaczęła kolonizować dorzeczeRzeki Świętego Wawrzyńca w Kanadzie (obszar późniejszejNowej Francji)[12].
W 1578Humphrey Gilbert otrzymał od królowejElżbiety I patent na prowadzenie badań geograficznych oraz eksploatację odkrytych obszarów[16]. W tym samym roku Gilbert pożeglował doIndii Zachodnich z zamiarem prowadzenia działalności kaperskiej i założenia kolonii w Ameryce Północnej, ale ekspedycja została przerwana, zanim przepłynęła Atlantyk[17][18]. W 1583 podjął następną próbę, tym razem wyruszając w kierunkuNowej Fundlandii, którą oficjalnie ogłosił posiadłością angielską, chociaż nie założył tam kolonii. Gilbert zginął podczas podróży powrotnej. Jego następcą został jego przyrodni brat,Walter Raleigh, który w 1584 otrzymał patent od królowej. Jeszcze w tym samym roku odbyła się wyprawa, a w roku następnym została założona koloniaRoanoke na wybrzeżu obecnego stanuKarolina Północna. Z powodu braków w zaopatrzeniu kolonia nie przetrwała[19].
W 1603 król SzkocjiJakub VI został królem Anglii, a w 1604 w Londynie podpisany zostałtraktat pokojowy kończący wojnę z Hiszpanią. Po zawarciu pokoju z Hiszpanami, wysiłki Anglików, zamiast na atakach na kolonie innych państw, zaczęły koncentrować się na zakładaniu własnych kolonii[20]. Imperium brytyjskie zaczęło się kształtować na początku XVII wieku, wraz zangielskim osadnictwem w Ameryce Północnej i na małych wyspach karaibskich oraz zakładaniem kompanii handlowych, zajmujących się administrowaniem koloniami i handlem zamorskim, z których najważniejsza była założona w 1600Angielska Kompania Wschodnioindyjska. Okres ten, trwający aż do utratytrzynastu kolonii w wynikurewolucji amerykańskiej pod koniec XVIII wieku, jest określany jako „pierwsze imperium brytyjskie”[21].
Najważniejsze i najbardziej dochodowe kolonie angielskie znajdowały się na Karaibach[22], lecz kilka pierwszych prób ich założenia zakończyło się niepowodzeniem. Kolonia wGujanie, założona w 1604, istniała tylko dwa lata, ponieważ nie udało się tam znaleźć złota[23]. KolonieSaint Lucia (1605) iGrenada (1609) również szybko przestały istnieć. Sukcesem zakończyło się założenie kolonii naSaint Kitts (1624),Barbadosie (1627) iNevis (1628)[24]. W koloniach został wprowadzony systemplantacji, z powodzeniem stosowany przez Portugalczyków wBrazylii, który opierał się na pracyniewolników i na początku zależał od holenderskich statków, którymi przywożono niewolników i wywożono cukier[25]. Aby zyski z tego niezwykle dochodowego handlu pozostawały w angielskich rękach,angielski parlament wprowadził w 1651 ustawę (tzw.Akty Nawigacyjne), zabraniającą statkom pod banderą inną niż angielska handlu z angielskimi koloniami. Doprowadziło to do narastania wrogości między Anglią aRepubliką Zjednoczonych Prowincji, czego skutkiem byływojny angielsko-holenderskie, w wyniku których pozycja Anglii w Ameryce uległa wzmocnieniu kosztem Holandii[26]. W 1655 Anglia podbiła hiszpańskąJamajkę, a w 1666 skolonizowałaBahamy[27].
Mapa kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej w latach 1763–1776
Założone w 1607Jamestown, na terenie nowejkolonii Wirginia, było pierwszą stałą osadą angielską w Ameryce. Założenie osady zostało sfinansowane przezKompanię Wirgińską, a jej pierwszym przywódcą zostałJohn Smith.Bermudy stały się drugą stałą kolonią angielską w Ameryce, w następstwie rozbicia się na tym archipelagu w 1609 statku flagowego Kompanii Wirgińskiej „Sea Venture”, a w 1615 zostały przekazane nowo utworzonejSomers Isles Company(inne języki)[28]. W 1624 król rozwiązał Kompanię Wirgińską, a bezpośrednią kontrolę nad Wirginią przejęła korona angielska, tworząc na jej terytorium kolonię[29].London and Bristol Company(inne języki) została założona w 1610 w celu utworzenia stałego angielskiego osadnictwa naNowej Fundlandii. Cel ten został zrealizowany jedynie w niewielkim stopniu[30]. Ucieczka przed prześladowaniami religijnymi była powodem, dla którego wielu przyszłych angielskich kolonistów podejmowało trudną podróż przez Atlantyk. W 1620purytanie (tzw. „pielgrzymi”), przybyli na statku „Mayflower” do Ameryki Północnej i założyli osadęPlymouth w obecnym stanieMassachusetts[31].Maryland było schronieniem dla katolików (1634),Connecticut (1639) dlakongregacjonalistów, natomiast wRhode Island (1636) panowałatolerancja religijna. KoloniaKarolina została założona w 1663. Po kapitulacji Nowego Amsterdamu (dzisiejszegoNowego Jorku) w 1664, Anglia przejęła holenderską kolonięNowa Holandia, zmieniając jej nazwę naNowy Jork. Zatwierdził to w 1667pokój w Bredzie, kończącyII wojnę angielsko-holenderską, Holandii przyznający w zamianSurinam[32]. W 1681William Penn założył nową kolonięPensylwanię. Kolonie amerykańskie były mniej dochodowe niż karaibskie, jednak posiadały duże obszary żyznychużytków rolnych i przyciągały znacznie większą liczbę emigrantów z Anglii[33].
Afrykańscy niewolnicy przy pracy w XVII-wiecznejWirginii, obraz z 1670
W 1670, królKarol II wystawił dokument zakładającyKompanię Zatoki Hudsona, przyznając jej monopol na handel futrami na obszarach zwanych wtedyZiemią Ruperta – rozległego terytorium, które od 1870 stanowi dużą częśćKanady. Forty i placówki handlowe zakładane przez kompanię były często atakowane przez Francuzów, którzy założyli własną kompanię handlującą futrami w sąsiedniejNowej Francji[34].
Dwa lata później powstałaKrólewska Kompania Afrykańska, która otrzymała od króla Karola II monopol na przywóz niewolników do angielskich kolonii na Karaibach[35].Od samego początkuniewolnictwo było podstawą gospodarki w koloniach brytyjskich na Karaibach. Do zniesienia niewolnictwa w 1807 Anglia, a później Wielka Brytania były odpowiedzialne za sprowadzenie 3,5 miliona niewolników z Afryki do Ameryki, jednej trzeciej wszystkich niewolników przywiezionych na ten kontynent[36]. Aby ułatwić ten handel założone zostały forty na wybrzeżuAfryki Zachodniej, takie jakFort James w obecnejGambii,Jamestown wGhanie iBunce wSierra Leone. W brytyjskich koloniach na Karaibach procent ludności pochodzenia afrykańskiego wzrósł z 25% w 1650 do około 80% w 1780, a w tym samym czasie w trzynastu koloniach z 10% do 40% (w większości napołudniu)[37]. Handel niewolnikami był niezwykle opłacalny i stał się głównym źródłem dochodów dla takich miast jakBristol iLiverpool, które stanowiły wraz z Afryką i Ameryką wierzchołki trójkąta okrężnej drogi handlu przez Atlantyk (kupowano towar w Anglii, wymieniano go na niewolników w Afryce, tych wymieniano na towary w Ameryce, które z kolei dostarczano do Anglii). Tłok, brak higieny i uboga dieta na statkach niewolniczych powodowały, że podróży nie przeżywał co siódmy niewolnik[38].
W 1695 szkocki parlament zezwolił na założenieCompany of Scotland, która w 1698 założyłakolonię w Darién wPanamie. Nękana przez Hiszpanów oraz przezmalarię, kolonia została opuszczona dwa lata później. Niepowodzenie tego przedsięwzięcia było katastrofą finansową dla Szkocji – przepadła jedna czwarta szkockich kapitałów[39]. Tym samym zostały pogrzebane szkockie nadzieje na stworzenie własnego imperium kolonialnego. Miało ono także poważne konsekwencje polityczne, przekonując rządy Anglii i Szkocji do przekształcenia dotychczasowejunii personalnej łączącej oba państwa wunię realną[40]. Na mocyaktu unii z 1707 powstałoKrólestwo Wielkiej Brytanii.
Pod koniec XVI wieku Anglia i Holandia zaczęły łamać monopol Portugalii na handel z Azją, tworząc prywatne kompanie finansujące ten handel – Angielską, przemianowaną później naBrytyjską Kompanię Wschodnioindyjską orazHolenderską Kompanię Wschodnioindyjską, założone odpowiednio w 1600 i 1602. Głównym celem tych kompanii było przejęcie niezwykle dochodowego handlu przyprawami korzennymi (m.in.cynamonem,goździkami,pieprzem,wanilią); ich wysiłki koncentrowały się głównie na dwóch regionach:Archipelagu Malajskim orazIndiach. Na tych obszarach walczyły one z Portugalią i ze sobą nawzajem[41]. Chociaż ostatecznie to Anglia zdobyła przewagę, początkowo Holandia miała większe zasoby finansowe[42] i w wyniku trzech wojen angielsko-holenderskich w XVII wieku miała silniejszą pozycję w Azji. Wrogość między Anglią a Holandią ustała, gdy w wynikuchwalebnej rewolucji w 1688 na tron Anglii wstąpiłstadhouder Republiki Zjednoczonych Prowincji,Wilhelm III Orański, ustanawiającunię personalną między oboma krajami. W wyniku porozumienia handel przyprawami w Archipelagu Malajskim pozostał w rękach holenderskich, a handel tkaninami wytwarzanymi w Indiach w rękach angielskich. Wkrótce handel tkaninami przewyższył pod względem dochodowości handel przyprawami i do 1720 Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska prześcignęła pod względem sprzedaży holenderską[42].
Pokój pomiędzy Anglią i Holandią, który nastał w 1688 sprawił, że w czasiewojny dziewięcioletniej oba kraje były sojusznikami. W wyniku tej wojny, prowadzonej w Europie i w koloniach pomiędzy Francją aRzeszą, Hiszpanią, Anglią i Holandią, Anglia stała się potężniejszym mocarstwem kolonialnym niż Holandia, która musiała przeznaczać znaczną część swoich wydatków wojennych na kosztowne walki lądowe w Europie[43]. W XVIII wieku Anglia (po 1707 Wielka Brytania) stała się dominującą potęgą kolonialną, a jej głównym rywalem stała się Francja[44].
W wyniku śmierciKarola II w 1700, dziedzicem Hiszpanii i jej imperium kolonialnego zostałFilip d’Anjou, wnuk króla FrancjiLudwika XIV. Przybliżyło to perspektywę zjednoczenia Francji i Hiszpanii oraz ich kolonii, co było nie do przyjęcia dla Anglii i pozostałych państw europejskich[45]. Od 1701 Anglia, Portugalia, Holandia, Austria,Prusy i inne mniejsze państwa niemieckie walczyły przeciwko Francji i Hiszpanii wwojnie o sukcesję hiszpańską, trwającej do 1714. Zgodnie zpokojem w Utrechcie (1713) ipokojem w Rastatt (1714), Filip zrzekł się praw do tronu Francji dla siebie i swoich potomków, a Hiszpania utraciła swoje posiadłości w Europie[45]. Wielka Brytania powiększyła swoje terytorium: od Francji uzyskała Nową Fundlandię iAkadię, a od HiszpaniiGibraltar iMinorkę. Gibraltar, będącybrytyjskim terytorium zamorskim, stał się kluczową brytyjską bazą morską i pozwalał Wielkiej Brytanii na kontrolęCieśniny Gibraltarskiej – jedynego morskiego połączeniaMorza Śródziemnego z Atlantykiem. Minorka została zwrócona Hiszpanii na mocypokoju w Amiens w 1802, wcześniej dwukrotnie przechodząc z rąk do rąk. Hiszpania przekazała także Wielkiej Brytanii prawo do dochodowegoasiento (zezwolenia na sprzedaż niewolników do hiszpańskich kolonii w Ameryce)[46].
Wojna siedmioletnia, która rozpoczęła się w 1756, była pierwszą wojną prowadzoną na skalę światową. Walki toczyły się w Europie, Indiach, Ameryce Północnej, na Karaibach, Filipinach i u wybrzeży Afryki. Podpisaniepokoju paryskiego w 1763 miało istotne konsekwencje dla przyszłości imperium brytyjskiego. W Ameryce Północnej Francja straciła praktycznie wszystkie swoje kolonie, uznając prawa Wielkiej Brytanii doZiemi Ruperta[34] i przekazując jejNową Francję (pozostawiając przy tym znaczną liczbęfrancuskojęzycznej ludności pod panowaniem brytyjskim) iLuizjanę Hiszpanii. Hiszpania przekazała Wielkiej BrytaniiFlorydę. W Indiach pod władaniem Francji pozostały jedynie nieliczne enklawy, pod warunkiem utrzymywania ograniczonych sił wojskowych zobowiązanych do wspierania państw indyjskich zależnych od Brytyjczyków, co kończyło francuskie nadzieje na opanowanie Indii[47]. Po zwycięstwie w wojnie siedmioletniej Wielka Brytania stała się największą światową potęgą morską, co w połączeniu z zasadą równowagi sił w stosunkach europejskich zapewniło jej hegemonię na świecie[48][49].
Początki drugiego imperium brytyjskiego (1783–1815)
Podczas pierwszego stulecia swojej działalności,Angielska Kompania Wschodnioindyjska (od 1707 nosząca nazwę Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej) koncentrowała się na handlu[50]. W 1617 r. otrzymała ona zezwolenie na handel od będącego u szczytu potęgi państwaWielkich Mogołów. Sytuacja zmieniła się w XVIII wieku, gdy państwo Wielkich Mogołów zaczęło chylić się ku upadkowi, a Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska rywalizowała o wpływy naPółwyspie Indyjskim zFrancuską Kompanią Wschodnioindyjską. Kulminacją tej rywalizacji byływojny w Karnatace w latach 1746–1763. W wynikubitwy pod Palasi (Plassey) w 1757, w której Brytyjczycy, dowodzeni przezRoberta Clive’a, pokonalinababaBengalu i jego francuskich sprzymierzeńców, Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska uzyskała kontrolę nad Bengalem i stała się główną siłą wojskową i polityczną w Indiach[51]. W następnych dziesięcioleciach stopniowo rozszerzała swoje wpływy, używając do tego celu armii, w której większość stanowili hinduscysipaje; podbitymi terytoriami władała bezpośrednio lub podporządkowywała sobie lokalnych władców[52].
W latach 60. i 70. XVIII wieku stosunki pomiędzytrzynastoma koloniami, a Wielką Brytanią stawały się coraz bardziej napięte, głównie ze względu na oburzenie, które budziły usiłowania brytyjskiego parlamentu, aby rządzić amerykańskimi kolonistami i nakładać na nich podatki bez ich zgody[53]. Było to uważane za łamanie podstawowych praw przysługujących mieszkańcom (tradycyjneprawa Anglików) i znalazło wyraz w haśle: „Nie ma opodatkowania bez reprezentacji” (ang.No taxation without representation). Odrzucenie władzy parlamentu brytyjskiego i zwrócenie się trzynastu kolonii ku samorządności zapoczątkowałorewolucję amerykańską. W 1775 rozpoczęły się działania zbrojne, a w 1776Stany Zjednoczone ogłosiły niepodległość. Przystąpienie do wojny Francji w 1778 przechyliło szalę zwycięstwa na stronę Amerykanów i po ich decydującymzwycięstwie pod Yorktown w 1781 rozpoczęły się rozmowy pokojowe. W 1783 podpisany zostałtraktat paryski, w którym Wielka Brytania uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych[54].
KapitulacjaCornwallisa pod Yorktown. Utrata kolonii amerykańskich jest uważana za koniec „pierwszego imperium brytyjskiego”
Strata tak dużej częściposiadłości brytyjskich w Ameryce, będących w tym czasie najbardziej zaludnioną brytyjską posiadłością zamorską, jest uważana przez historyków za cezurę pomiędzy „pierwszym” a „drugim” imperium brytyjskim[55], w wyniku której Wielka Brytania przesunęła swoją uwagę z Ameryki na Azję, rejon Pacyfiku i Afrykę.Adam Smith w swoim dzieleBogactwo narodów, opublikowanym w 1776, argumentował, że kolonie są zbędne i żepolityka wolnego handlu powinna zastąpić dotychczasowąpolitykę merkantylistyczną, która charakteryzowała pierwszy okres ekspansji kolonialnej i która wywodziła się zprotekcjonizmu stosowanego przez Hiszpanię i Portugalię[49][56]. Wzrost wymiany handlowej pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Wielka Brytanią po 1783 wydawał się potwierdzać tezy Adama Smitha, że kontrola polityczna nie jest konieczna do osiągnięcia sukcesu ekonomicznego[57][58].
Wydarzenia w trzynastu koloniach wywarły wpływ na brytyjską politykę w Kanadzie, dokąd po ogłoszeniu niepodległości przez Stany Zjednoczone emigrowało 40–100 tysięcy[59] pokonanychlojalistów[60]. 14 tysięcy lojalistów, którzy osiedlili się w dolinach rzekSaint John iSaint Croix, stanowiących wówczas częśćNowej Szkocji, uważało, że są zbyt oddaleni od władz wHalifaksie, co skłoniło Londyn do utworzenia w 1784 oddzielnej koloniiNowy Brunszwik[61].Ustawa o Kanadzie z 1791 podzieliła Kanadę na dwie prowincje: głównieangielskojęzycznąGórną Kanadę (późniejszeOntario) i w przeważającej częścifrankofońskąDolną Kanadę (późniejszyQuebec) – w celu zmniejszenia napięć między tymi dwoma społecznościami – i wprowadziła system rządów podobny do funkcjonującego w Wielkiej Brytanii, z zamiarem umocnienia związków z Wielką Brytanią i nie pozwolenia na ten rodzaj samorządności, który jak sądzono doprowadził do wybuchu rewolucji amerykańskiej[62].
Napięcie między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi ponownie wzrosło podczaswojen napoleońskich, ponieważ Wielka Brytania usiłowała przerwać handel pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Francją, a także zatrzymywała i rewidowała amerykańskie statki, aby siłą wcielić doRoyal Navy marynarzy urodzonych w Wielkiej Brytanii. W 1812 Stany Zjednoczone wypowiedziaływojnę Wielkiej Brytanii i najechały terytorium Kanady. W zawartym w 1814traktacie gandawskim zostały potwierdzone przedwojenne granice i odrębność Kanady od Stanów Zjednoczonych[63][64].
Od 1718 jedną zkar orzekanych w Wielkiej Brytanii za różne przestępstwa było zesłanie dokolonii karnej w Ameryce. Co roku przewożono przez Atlantyk około tysiąca skazańców[65]. Po utracie trzynastu kolonii, rząd brytyjski był zmuszony znaleźć inną lokalizację dla kolonii karnych i postanowił wykorzystać do tego celu niedawno odkrytą Australię[66]. Pierwszym Europejczykiem, który w 1606 odkrył zachodnie wybrzeża tego kontynentu, był holenderski żeglarzWillem Janszoon.Holenderska Kompania Wschodnioindyjska nazwała jeNową Holandią[67], lecz nie podejmowała prób ich kolonizacji. W 1770 podczas swojej pierwszej wyprawy badawczej w rejonPacyfiku,James Cook odkrył wschodnie wybrzeża Australii, ogłosił je posiadłością brytyjską i nazwałNową Południową Walią[68]. W 1778Joseph Banks, botanik pierwszej wyprawy Jamesa Cooka, przedstawił rządowi dane świadczące o tym, żeBotany Bay jest odpowiednim miejscem do założenia kolonii karnej, a w 1787wysłano do Australii pierwszy transport skazańców, który przybył na miejsce w 1788[69]. Wielka Brytania wysyłała transporty skazańców do Nowej Południowej Walii aż do 1840[70]. Kolonie australijskie stały się eksporterem wełny i złota[71], a głównie dziękigorączce złota w koloniiWiktoria jej stolica,Melbourne stała się najbogatszym miastem świata[72] i drugim co do wielkości (po Londynie) miastem imperium brytyjskiego[73].
Podczas swojej pierwszej podróży James Cook odwiedził równieżNową Zelandię, której pierwszym europejskim odkrywcą był holenderski żeglarzAbel Tasman w 1642. W 1769Wyspę Północną, a w 1770Wyspę Południową ogłosił posiadłościami brytyjskimi. Początkowo kontakty pomiędzy Europejczykami aMaorysami ograniczały się do wymiany handlowej. W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku zaczęto zakładać liczne placówki handlowe, szczególnie naWyspie Północnej. W 1839New Zealand Company ogłosiła plany zakupu dużych obszarów ziemi i założenia kolonii na Nowej Zelandii. 6 lutego 1840 kapitanWilliam Hobson i około 40 maoryskich wodzów podpisalitraktat Waitangi[74]. Traktat ten uważany jest przez wielu historyków za akt założycielski Nowej Zelandii[75]. Odmienne interpretacje angielskiej i maoryskiej wersji traktatu[76] sprawiły, że jest on nadal źródłem sporów[77].
Zagrożeniem dla potęgi Wielkiej Brytanii stała się Francja pod rządamiNapoleona Bonaparte. W przeciwieństwie do poprzednich wojen, była to nie tylko rywalizacja dwóch państw o pozycję na scenie międzynarodowej, ale również walka dwóch różnych ideologii[78]. Napoleońska Francja groziła również Wielkiej Brytanii inwazją i okupacją.
Wojny napoleońskie wymagały od Wielkiej Brytanii zaangażowania ogromnych ilości pieniędzy i zasobów. Francuskie portybyły blokowane przez okręty Royal Navy, która odniosła rozstrzygające zwycięstwo nad flotą francusko-hiszpańską podTrafalgarem w 1805. Wielka Brytania atakowała i okupowała kolonie państw sprzymierzonych z Francją, w tym holenderskie (Francjazaanektowała Holandię w 1810). Francja została ostatecznie pokonana przez koalicję państw europejskich w 1815[79]. Wielka Brytania w wyniku postanowieńkongresu wiedeńskiego uzyskała: od FrancjiWyspy Jońskie,Maltę,Mauritius,Saint Lucia iTobago; od HiszpaniiTrynidad; od HolandiiGujanę iKolonię Przylądkową. Wielka Brytania zwróciła FrancjiGwadelupę,Martynikę,Gujanę Francuską iReunion; HolandiiJawę iSurinam, pozostawiając sobieCejlon (który okupowała w latach 1795–1815)[80].
Pod rosnącą presją brytyjskiego ruchuabolicjonistycznego, parlament brytyjski uchwalił w 1807 ustawę zakazującąhandlu niewolnikami w imperium brytyjskim[81]. W 1808Sierra Leone została oficjalną kolonią brytyjską, w której mieli osiedlać się uwolnieni niewolnicy[82]. Ustawa o zniesieniu niewolnictwa z 1833[83],zniosła niewolnictwo w imperium brytyjskim z dniem 1 sierpnia 1834 (z wyjątkiemWyspy Świętej Heleny, Cejlonu i terytoriów administrowanych przez Brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską, wyjątki te zostały uchylone w 1843)[84]. Zgodnie z postanowieniami ustawy niewolnicy otrzymywali wolność po 4 do 6 latach „przyuczania do wolności”[85].
Indie brytyjskie, 1909. Obszary rządzone bezpośrednio przez Wielką Brytanię oznaczone są kolorem różowym, a brytyjskieprotektoraty żółtymOzdobna mapa imperium brytyjskiego w 1886
Okres pomiędzy 1815 a 1914 r. określany jest przez niektórych historyków jakostulecie Wielkiej Brytanii[86][87][88]. Pokonanie Francji w wojnach napoleońskich zapewniło Wielkiej Brytaniihegemonię na świecie; rywalizowała jedynie zcarską Rosją w Azji Środkowej[89]. Panując na morzu, Wielka Brytania przyjęła rolę światowego policjanta, stan rzeczy nazwany późniejPax Britannica[90] i politykęsplendid isolation (z ang. „wspaniała izolacja”)[91]. Dominująca pozycja Wielkiej Brytanii w handlu światowym sprawiała, że oprócz formalnej kontroli nad swoimi posiadłościami, sprawowała także kontrolę nad gospodarkami wielu krajów (m.in.Chin,Argentyny iSyjamu)[92][93].
Spoistość imperium wzmacniałyparowce itelegraf, nowe technologie, które rozpowszechniły się w drugiej połowie XIX wieku, pozwalające na efektywną kontrolę i ochronę imperium. Do 1902 większość imperium brytyjskiego była połączona siecią telegraficzną, zwanąAll Red Line[94].
PremierBenjamin Disraeli (1804–1881) wręczakrólowej Wiktorii (1819-1901) koronę cesarzowej Indii. Rysunek satyryczny z 1876. Podpis głosił „Nowe korony dla starych!”
Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska odgrywała główną rolę w ekspansji imperium brytyjskiego w Azji. Po raz pierwszy jej armia współdziałała z Royal Navy podczaswojny siedmioletniej i ta współpraca kontynuowana była również poza obszarem Indii: podczaswalk z Napoleonem w Egipcie (1799), zdobyciaJawy (1811), nabyciaSingapuru (1819) iMalakki (1824) oraz wpokonaniu Birmy (1826)[89].
Ze swojej bazy w Indiach, od lat 30. XVIII wieku kompania angażowała się również w coraz bardziej zyskowny eksportopium do Chin. Nielegalny handel tą substancją, zakazany przez panującą w Chinachdynastię Qing w 1729, pomagał zmniejszyć deficyt płatniczy spowodowany importem herbaty, skutkujący ogromnym odpływem srebra z Wielkiej Brytanii do Chin[95]. W 1839 konfiskata i zniszczenie przez władze chińskie wKantonie 20 000 skrzyń opium, stało się pretekstem dla Wielkiej Brytanii do rozpoczęciaI wojny opiumowej, zakończonej uzyskaniem przywilejów handlowych i zaanektowaniemHongkongu (wówczas małej osady)[96].
Od końca XVIII wieku rząd brytyjski zaczął coraz mocniej wpływać na działalność kompanii. Parlament uchwalił szereg ustaw, w tymRegulating Act 1773,India Act 1784 iCharter Act 1813, które regulowały działalność kompanii i ustanawiały zwierzchność władz brytyjskich nad obszarami, które ona pozyskała[97]. Wybuch w 1858powstania, rozpoczętego przezsipajów (żołnierzy pochodzenia indyjskiego, dowodzonych przez Brytyjczyków), spowodował zakończenie rządów kompanii w Indiach[98]. Powstanie spowodowało mnóstwo ofiar po obu stronach konfliktu. W 1858 na mocyustawy o rządzie Indii (Government of India Act 1858),rząd brytyjski przejął bezpośrednie rządy w Indiach, zgubernatorami generalnymi i wicekrólami Indii jako brytyjską administracją w tym kraju, a w 1877 królowaWiktoria została koronowana cesarzową Indii[99]. Indie stały się najcenniejszą posiadłością brytyjską, „klejnotem w koronie” i były najważniejszym źródłem potęgi Wielkiej Brytanii[100].
Nieurodzaj pod koniec XIX wieku spowodowałszereg klęsk głodu w Indiach, z których największa miała miejsce w latach 1876–1878. Zmarło w nich około 15 milionów ludzi. W okresie rządów Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej nie udało się wprowadzić żadnej skoordynowanej polityki, która by im przeciwdziałała. Później, gdy władzę sprawował rząd brytyjski, powoływano komisje do zbadania przyczyn klęsk głodu i wprowadzenia środków zaradczych, jednak dopiero na początku XX wieku udało się im całkowicie zapobiec[101].
W XIX wieku Wielka Brytania iImperium Rosyjskie rywalizowały o wpływy w Azji Środkowej, wykorzystując osłabienie dotychczasowych potęg:Imperium Osmańskiego,dynastii Kadżarów (Iran) idynastii Qing (Chiny). Rywalizacja ta była określana jako „Wielka Gra”[102]. Wielka Brytania włączyła się do tej rywalizacji, ponieważ porażki zadawane przez RosjęPersji iTurcji w latach 1826–1829 pokazywały jej imperialne ambicje i możliwości, budząc w Wielkiej Brytanii obawy przed ewentualną inwazją lądową na Indie[103]. Aby temu zapobiec, w 1839 Wielka Brytania dokonała inwazji naAfganistan, leczI wojna brytyjsko-afgańska zakończyła się dla niej katastrofą[104]. Kiedy w 1853 Rosja najechała tureckieBałkany, obawy przed rosyjską dominacją w rejonieMorza Śródziemnego i naBliskim Wschodzie, skłoniły Wielką Brytanię i Francję do poparcia Turcji i przeprowadzenia desantu naPółwyspie Krymskim, w celu zniszczenia rosyjskiejFloty Czarnomorskiej[104].Wojna krymska (1854–56), w której wykorzystano nowe zdobycze techniki wojskowej[105], była jedyną wojną prowadzoną na kilku kontynentach przez Wielką Brytanię przeciwko innemu mocarstwu europejskiemu w okresiePax Britannica i zakończyła się porażką Rosji[104]. Przez dwie dekady sytuacja w Azji Środkowej była patowa, aż do podbojuBeludżystanu przez Wielką Brytanię w 1876 iTurkiestanu przez Rosję. Wydawało się, że kolejna wojna będzie nieunikniona, lecz w 1878 oba państwa porozumiały się co do podziału stref wpływów, a rywalizację pomiędzy nimi zakończyło podpisanie w 1907porozumienia regulującego wszystkie sporne kwestie[106]. Straty zadane przez Japończyków rosyjskiej flocie wojennej w trakciewojny rosyjsko-japońskiej (1904-05) również zmniejszyły zagrożenie dla Wielkiej Brytanii[107].
W 1652Holenderska Kompania Wschodnioindyjska założyła na południowym krańcu AfrykiKapsztad, jako punkt zaopatrzeniowy dla statków na drodze między Holandią aHolenderskimi Indiami Wschodnimi (obecna Indonezja). W 1806 Wielka Brytania ostatecznie zajęłaKolonię Przylądkową ze stolicą w Kapsztadzie, zamieszkaną przez dużą liczbęAfrykanerów (Burów); poprzednio okupowała ją w latach 1795–1803, aby zapobiec dostaniu się jej w ręce Francuzów, którzy podporządkowali sobieHolandię[108]. Po 1820 zwiększył się napływ Brytyjczyków, co skłoniło tysiące Burów, niechętnych brytyjskim rządom, do wędrówki na północ, gdzie w czasieWielkiego Treku w końcu lat 30. i na początku lat 40. XIX wieku, tworzyli własne, niezależnerepubliki[109].Voortrekkerzy ścierali się z Brytyjczykami, którzy mieli własne plany co do ekspansji w południowej Afryce i z kilkoma afrykańskimi ludami, w tymBasutosi iZulusami. Ostatecznie Burowie utworzyli dwie republiki, które przetrwały przez dłuższy czas:Republikę Południowoafrykańską (Transwal) (1852–77; 1881–1902) iWolne Państwo Oranię (1854–1902)[110]. W 1902, na mocytraktatu pokojowego kończącegoII wojnę burską (1899–1902), Wielka Brytania zajęła obie republiki[111].
W 1869 nastąpiło otwarcieKanału Sueskiego, łączącego Morze Śródziemne zMorzem Czerwonym i dalej zOceanem Indyjskim. Początkowo budowa kanału odbywała się wbrew Brytyjczykom[112]. Po otwarciu kanału, Brytyjczycy docenili jednak jego strategiczne znaczenie i uczynili go najważniejszą arterią komunikacyjną imperium[113]. W 1875konserwatywny rządBenjamina Disraelego kupił od zadłużonego władcy EgiptuIsmaila Paszy 44% akcjiKompanii Kanału Sueskiego za 4 milionyfuntów (co odpowiada 280 milionom funtów w 2013). Wielka Brytania uzyskała znaczący wpływ na sprawy Kanału Sueskiego, chociaż nie dawało to jej bezpośredniej kontroli nad tą strategiczną drogą wodną. Wspólna brytyjsko-francuska kontrola nad finansami Egiptu, zakończyła się faktyczną, brytyjską okupacją Egiptu powojnie brytyjsko-egipskiej w 1882[114]. Francuzi ciągle posiadali jeszcze większość akcji i usiłowali osłabić pozycję Brytyjczyków[115]. Zgodnie z postanowieniamikonwencji konstantynopolitańskiej z 1888, została zapewniona wolna żegluga przez Kanał Sueski[116][117].
Ponieważ współzawodnictwo Francji,Belgii iPortugalii w dolnym biegu rzekiKongo prowadziło do sporów co do przynależności obszarów w głębi Afryki, nakonferencji berlińskiej – zwołanej, żeby uregulować współzawodnictwo państw europejskich w tzw. „wyścigu o Afrykę” – ustalono, że „faktyczne władanie” danym terytorium stanowi podstawę do uznania roszczeń terytorialnych przez społeczność międzynarodową[118]. Wyścig o Afrykę rozwijał się w latach 90. XIX wieku i sprawił, że Wielka Brytania zmieniła swoją decyzję z 1885 o opuszczeniuSudanu. Połączone siły brytyjskie i egipskie w 1896 wkroczyły do Sudanu rządzonego przezmahdystów i odparły w 1898 roszczenia Francji co do tego terytorium (Incydent w Faszodzie). Sudan stał się nominalnieangielsko-egipskim kondominium, a faktycznie brytyjską kolonią[119].
Główną gałęzią gospodarki Kanady pod względem przychodów i zatrudnienia był przemysł drzewny. Ontario, ok. 1900
Droga do niepodległości kolonii imperium brytyjskiego zamieszkanych w dużym stopniu przez ludność pochodzenia europejskiego zaczęła się w 1839 wraz z tzw.Raportem Durhama (Report on the Affairs of British North America), który opisywał przyczyny buntów wGórnej iDolnej Kanadzie. Aby zapobiec powtórzeniu się tych wydarzeń, proponował on połączenie obu części Kanady i nadanie im szerokiej autonomii[122]. Proces ten zaczął się wraz z uchwaleniem przez parlament brytyjski w 1840ustawy o Unii Kanadyjskiej, skutkującej powołaniem w 1841Prowincji Kanady. W 1848Nowej Szkocji, jako pierwszej, przyznano samorządność wraz zrządem przedstawicielskim, co wkrótce rozszerzono na pozostałe kolonie brytyjskie w Ameryce Północnej. Wraz z uchwaleniem przezparlament brytyjski w 1867ustawy o Brytyjskiej Ameryce Północnej, z Prowincji Kanady, Nowego Brunszwiku i Nowej Szkocji została utworzonaKonfederacja Kanady, będącadominium brytyjskim o pełnym zakresie samodzielności z wyjątkiempolityki zagranicznej[123]. Podobny zakres samorządności otrzymałyAustralia (1901) iNowa Zelandia (1907)[124]. Termin „dominium” został po raz pierwszy oficjalnie wprowadzony podczasKonferencji Imperialnej (spotkania liderów rządów Wielkiej Brytanii i jej samorządnych posiadłości) w 1907[125].
Na mocyaktu unii z 1800, Irlandia weszła w składZjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii, po stłumieniurewolucji irlandzkiej w 1798. W latach 1845–1852 nastąpiło znaczne zmniejszenie liczby ludności Irlandii w wynikuklęski głodu. W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku rozwinął się w Irlandii ruch na rzecz rządów krajowych (home rule). Ruch był wspierany przez brytyjskiego premiera,Williama Gladstone’a, który miał nadzieję, że Irlandia może (tak jak Kanada) stać się samorządną częścią imperium. Jednakże zaproponowana przez rząd w 1886 ustawa nie została uchwalona przez parlament brytyjski. Chociaż ustawa ta, w wypadku uchwalenia, dawałaby Irlandii mniej autonomii w ramach Zjednoczonego Królestwa, niż miały prowincje kanadyjskie we własnej federacji[126], to wielu członków parlamentu obawiało się, że częściowo niezależna Irlandia może stanowić zagrożenie dla Wielkiej Brytanii lub będzie stanowić to początek rozpadu imperium[127]. Następny projekt rządowy z 1893 został także odrzucony z podobnych przyczyn[127]. W 1914 została uchwalona ustawa przyznająca autonomię Irlandii, jednak nie została wprowadzona w życie ze względu na wybuchI wojny światowej, co doprowadziło dopowstania wielkanocnego[128].
Wojny światowe i dwudziestolecie międzywojenne (1914–1945)
Na przełomie wieków w Wielkiej Brytanii narastały obawy, że nie będzie można obronić metropolii i integralności imperium, jeżeli utrzymywana będzie politykasplendid isolation (niewchodzenia w stałe sojusze z innymi państwami europejskimi)[129]. Gwałtowny wzrost potęgi militarnej i gospodarczejNiemiec sprawiał, że były one postrzegane jako najbardziej prawdopodobny przeciwnik w przyszłej wojnie. Uznając, że zaangażowanie w rejonie Pacyfiku wiąże nadmierne siły[130] i będąc zagrożona w Europie przezCesarską Marynarkę Wojenną, Wielka Brytaniazawarła sojusz z Japonią (1902) i ze swoimi dotychczasowymi wrogamiFrancją (1904) iRosją (1907)[131].
Brytyjskie obawy przed wojną z Niemcami urzeczywistniły się w 1914 wraz z wybuchem I wojny światowej. Wypowiedzenie wojny przez Wielką Brytanię Niemcom i ich sojusznikom, włączało do wojny również jej dominia i kolonie, które wniosły ogromny wkład militarny, finansowy i rzeczowy. Ponad 2,5 miliona żołnierzy służyło w armiach dominiów, w wojnie uczestniczyło również tysiące ochotników z kolonii[132]. Wielka Brytania szybko zaatakowała i rozpoczęła okupację większości niemieckich kolonii w Afryce, natomiast na Pacyfiku, Australia zajęłaNową Gwineę Niemiecką, a Nowa ZelandiaSamoa Niemieckie. Udział wojsk australijskich i nowozelandzkich (Australian and New Zealand Army Corps, ANZAC) wbitwie o Gallipoli przeciwkoimperium osmańskiemu w 1915, był przełomowym momentem, w którym obudziła się świadomość Australijczyków i Nowozelandczyków jako odrębnych narodów, a nie kolonii Wielkiej Brytanii. W obu krajachANZAC Day jest świętem państwowym. Podobne znaczenie dla Kanadyjczyków miałabitwa o Vimy Ridge (9–12 kwietnia 1917)[133]. Brytyjski premierDavid Lloyd George docenił istotny wkład dominiów w wysiłek wojenny Wielkiej Brytanii, zapraszając w 1917 każdego z ich premierów do uczestnictwa w imperialnym gabinecie wojennym, koordynującym politykę imperium[134].
Zmiany światowego układu sił po I wojnie światowej, a w szczególności wzrost potęgi morskiej Stanów Zjednoczonych i Japonii, a także powstanie ruchów niepodległościowych w Indiach i Irlandii, spowodowały kolejne zmiany w polityce zagranicznej imperium[137]. Zmuszona do wyboru pomiędzy USA a Japonią, Wielka Brytania postanowiła nie odnawiać sojuszu z Japonią i zamiast tego podpisała w 1922traktat waszyngtoński, w którym zaakceptowała zrównanie swoich sił morskich z amerykańskimi[138]. Decyzja ta była źródłem wielu debat w latach 30. XX wieku[139], gdy rządy militarystyczne przejęły władzę w Niemczech i Japonii (m.in. w wynikuwielkiego kryzysu), ponieważ obawiano się, że imperium nie przetrwa jednoczesnego ataku obu tych państw[140]. Chociaż kwestia bezpieczeństwa imperium była istotnym problemem dla Wielkiej Brytanii, utrzymanie go było kluczowe dla gospodarki brytyjskiej[141].
Terytorialne apogeum imperium brytyjskiego. 1921 r. (przed traktatem brytyjsko-irlandzkim)
KrólJerzy V z premierami Wielkiej Brytanii i jej dominiów na Konferencji Imperialnej w 1926
Podobna walka zaczęła się w Indiach, gdyustawa o rządzie Indii z 1919 (Government of India Act 1919) nie zaspokoiła indyjskich dążeń do niezależności[145]. Obawy związane z komunistycznymi i inspirowanymi z zagranicy spiskami spowodowały, że obowiązujące w czasie wojny zaostrzone środki bezpieczeństwa zostały utrzymane przezustawę Rowlatta. Prowadziło to do napięć[146], szczególnie wPendżabie, gdzie represje doprowadziły domasakry Jallianwala Bagh, zwanej też masakrą wAmritsarze, gdzie wojsko brytyjskie otworzyło ogień do pokojowego tłumu, zabijając co najmniej 379 osób. Opinia publiczna w Wielkiej Brytanii podzieliła się co do oceny tych wydarzeń: jedni widzieli w tym ocalenie Indii od anarchii, inni spoglądali na nie z odrazą[146].Ruch obywatelskiego nieposłuszeństwa został odwołany przez Gandhiego w marcu 1922, poincydencie w Chauri Chaura, gdzie w zamieszkach po otwarciu ognia do tłumu, w podpalonym posterunku zginęło 22 policjantów. Niezadowolenie i niepokoje w Indiach trwały przez kolejne 25 lat[147]. W 1922 Egiptowi, który został ogłoszony brytyjskimprotektoratem po wybuchu I wojny światowej, została przyznana niepodległość, chociaż jego zależność od Wielkiej Brytanii utrzymywała się do 1954. Wojska brytyjskie stacjonowały w Egipcie, aż do podpisaniatraktatu brytyjsko-egipskiego w 1936[148], na mocy którego wojska brytyjskie wycofały się z Egiptu, ale nadal stacjonowały w strefieKanału Sueskiego. W zamian Wielka Brytania wsparła egipskie starania o członkostwo wLidze Narodów[149].Irak, brytyjskie terytorium mandatowe od 1920, również uzyskał członkostwo w Lidze Narodów po uzyskaniu niepodległości w 1932[150].
Prawo dominiów do prowadzenia własnej, niezależnej od Wielkiej Brytanii, polityki zagranicznej zostało uznane na Konferencji Imperialnej w 1923[151]. W poprzednim roku wniosek Wielkiej Brytanii o wsparcie wojskowe w chwili rozpoczęciakryzysu Çanakkale, został odrzucony przez Kanadę i Związek Południowej Afryki, a Kanada odmówiła ratyfikowaniatraktatu lozańskiego z 1923[152][153]. Pod presją Irlandii i Związku Południowej Afryki, Konferencja Imperialna w 1926, przyjęładeklarację Balfoura, głoszącą, że dominia są „autonomicznymi społecznościami w ramach imperium brytyjskiego, o równorzędnym statusie, niezależnymi względem siebie” (ang.autonomous Communities within the British Empire, equal in status, in no way subordinate one to another) w ramach „Brytyjskiej Wspólnoty Narodów” (British Commonwealth of Nations)[154]. Deklaracja była podstawą przyjętego w 1931Statutu Westminsterskiego[125]. Parlamenty Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Związku Południowej Afryki, Wolnego Państwa Irlandzkiego iNowej Fundlandii stały się niezależne od kontroli legislacyjnej parlamentu brytyjskiego, mogły unieważnić prawa brytyjskie, stanowione przez nie prawa nie musiały być z nimi zgodne, a Wielka Brytania nie mogła wprowadzać prawa brytyjskiego na ich terytorium bez ich zgody[155]. Nowa Fundlandia utraciła status dominium i stała się na powrót kolonią w 1933, w następstwie bankructwa w czasiewielkiego kryzysu[156]. Irlandia rozluźniła więzy z Wielką Brytanią wraz z wejściem w życie nowejkonstytucji w 1937, wprowadzającej ustrój republikański we wszystkim, z wyjątkiem nazwy[157].
Wypowiedzenie wojnyhitlerowskim Niemcom przez Wielką Brytanię, wiązało się z udziałem w wojnie jej kolonii i Indii, lecz nie oznaczało automatycznego zaangażowania jej dominiów. Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Nowa Fundlandia i Związek Południowej Afryki wkrótce również dołączyły do wojny. Irlandia pozostała neutralna[158]. Odklęski Francji w 1940 doataku Niemiec na ZSRR w 1941, Wielka Brytania wraz ze swoim imperium samotnie walczyła przeciwko Niemcom. Brytyjski premierWinston Churchill skutecznie starał się u prezydentaFranklina Delano Roosevelta opomoc wojskową od Stanów Zjednoczonych, lecz Roosevelt nie był jeszcze gotowy prosićKongresu o zgodę na przystąpienie kraju do wojny[159]. W sierpniu 1941, Churchill i Roosevelt podpisaliKartę Atlantycką, zawierającą m.in. zdanie, że powinno być respektowane „prawo wszystkich narodów do wyboru formy własnego rządu”. To sformułowanie było niejasne i mogło dotyczyć zarówno krajów okupowanych przez Niemcy, jak i mieszkańców kolonii; było ono później różnie interpretowane przez Brytyjczyków, Amerykanów i ruchy niepodległościowe[160][161].
W grudniu 1941, w krótkich odstępach czasu, Japonia zaatakowałaMalaje Brytyjskie, amerykańską bazę morskąPearl Harbor naHawajach iHongkong. Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny, Churchill był pewien zwycięstwa Wielkiej Brytanii i ocalenia imperium[162], ale porażki odniesione w Azji w początkach wojny nieodwracalnie podkopały brytyjski prestiż i reputację[163][164]. Najbardziej dotkliwą z nich byłupadek Singapuru, który wcześniej okrzyknięto twierdzą nie do zdobycia i wschodnim odpowiednikiemGibraltaru[165]. Uświadomienie sobie, że Wielka Brytania nie może obronić swojego imperium skłoniło Australię i Nową Zelandię, zagrożone teraz atakiem japońskim, do zacieśnienia więzów ze Stanami Zjednoczonymi, co po wojnie ostatecznie zaowocowało zawarciem w 1951paktu ANZUS pomiędzy Australią, Nową Zelandią i Stanami Zjednoczonymi[160].
Chociaż Wielka Brytania wyszła zwycięsko z II wojny światowej, skutki konfliktu dogłębnie zmieniły zarówno jej imperium, jak i resztę świata. Większość Europy – kontynentu, który panował nad światem przez kilka stuleci – znajdowała się w ruinach, a na jej obszarze stacjonowały wojska amerykańskie i radzieckie[166]. W wyniku wojny Wielka Brytania była faktycznie bankrutem; uniknęła niewypłacalności tylko dzięki renegocjacji warunków spłaty długu (wynoszącego wówczas 4,33 mld dolarów, co równa się 56 mld dolarów w 2012) Stanom Zjednoczonym[167]. Ostatnia rata długu została spłacona w 2006[168].
W tym samym czasie w koloniach rosły w siłę ruchy antykolonialne. Sytuację dodatkowo komplikowała rosnąca rywalizacja Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego w okresiezimnej wojny. Teoretycznie oba państwa były przeciwne europejskiemu kolonializmowi. W praktyce jednak, amerykańskiantykomunizm był silniejszy niż antykolonializm i dlatego, aby powstrzymać komunistyczną ekspansję, Stany Zjednoczone wspierały dalsze istnienie imperium brytyjskiego[169].
Przemówienie brytyjskiego premieraHarolda Macmillana przed parlamentem Związku Południowej Afryki w 1960, znane jako „Wiatr zmian” (Wind of Change), było oznaką tego, że dni imperium brytyjskiego są policzone i że Wielka Brytania przyjęła politykę pokojowego wycofywania się ze swoich kolonii oraz przekazywania w nich władzy stabilnym, niekomunistycznym rządom. Była to polityka odmienna niż np. Francji i Portugalii[170], które prowadziły kosztowne i ostatecznie zakończone niepowodzeniem wojny, mające na celu utrzymanie swoich imperiów kolonialnych. Pomiędzy 1945 a 1965, liczba ludności pozostającej pod rządami brytyjskimi poza Wielką Brytanią, spadła z 700 do 5 milionów, z czego 3 miliony żyły w Hongkongu[171].
W 1945 w wyborach zwyciężyłaPartia Pracy, będąca zwolennikiemdekolonizacji. Utworzony przez nią rząd, z premieremClementem Attlee na czele, szybko zajął się rozwiązywaniem najbardziej palącego problemu stojącego przed imperium: indyjskimi dążeniami do niepodległości[172]. Dwa indyjskie ruchy niepodległościowe –Indyjski Kongres Narodowy iLiga Muzułmańska – walczyły o niepodległość Indii przez dziesięciolecia. Różniły się jednak co do sposobu, w jaki powinno się to stać. Indyjski Kongres Narodowy opowiadał się za jednolitym, świeckim państwem, a Liga Muzułmańska, obawiając się dominacji hinduistycznej większości, pragnęła utworzenia oddzielnego państwa islamskiego, obejmującego regiony zamieszkane w większości przez ludność muzułmańską. Narastająca liczba zamieszek ibunt Królewskiej Indyjskiej Marynarki Wojennej w 1946 skłoniły premiera Clementa Attleego do złożenia przyrzeczenia, że Indie uzyskają niepodległość nie później niż w 1948. Kiedy sytuacja się zaostrzyła i pojawiło się ryzyko wojny domowej, nowo mianowany (i zarazem ostatni)wicekról Indii,Lord Mountbatten, przyspieszył dzień ogłoszenia niepodległości na 15 sierpnia 1947[173]. Wytyczone przez Brytyjczyków granice dzielące Indie na część hinduską i część muzułmańską, pozostawiły liczące dziesiątki milionów mniejszości w nowo powstałych, niepodległych państwach:Indiach iPakistanie[174]. Podziałowi Indii towarzyszyły przesiedlenia milionów muzułmanów z Indii do Pakistanu i hindusów z Pakistanu do Indii, a towarzysząca im przemoc pochłonęła setki tysięcy ofiar.Birma iCejlon, które także wchodziły w skład Indii Brytyjskich, uzyskały niepodległość w 1948. Indie, Pakistan i Cejlon stały się członkamiWspólnoty Narodów, natomiast Birma nie dołączyła do tej organizacji[175].
Wbrytyjskim Mandacie Palestyny, gdzie obok arabskiej większości żyła mniejszość żydowska, Brytyjczycy stanęli wobec podobnego problemu jak w Indiach[176]. Sytuację komplikowały duża liczbażydowskich uchodźców chcących osiedlić się na terytorium Palestyny poHolokauście i Arabowie przeciwni utworzeniu państwa żydowskiego. W rezultacie trudności w rozwiązaniu problemu, ataków żydowskich organizacji paramilitarnych i rosnących kosztów obecności wojskowej, Wielka Brytania ogłosiła w 1947, że wycofa się z Palestyny w 1948 i przekazała sprawę do rozwiązaniaOrganizacji Narodów Zjednoczonych[177].Zgromadzenie Ogólne ONZ następnieprzegłosowało plan podziału Palestyny na części żydowską i arabską.
Po klęsce Japonii w II wojnie światowej, antyjapońskie oddziały naMalajach zwróciły się przeciwko Brytyjczykom, którzy szybko starali się odzyskać kontrolę nad tą posiadłością, cenną jako źródło kauczuku i cyny[178]. Fakt, że partyzanci byli najczęściej komunistamichińskiego pochodzenia oznaczał, że brytyjskie próby stłumienia powstania były wspierane przez muzułmańskichMalajów, zdających sobie sprawę, że po stłumieniu powstania otrzymają niepodległość[178].Powstanie zaczęło się w 1948 i trwało do 1960, lecz w 1957 Brytyjczycy stłumili je na tyle, że przyznali niepodległośćFederacji Malajskiej w ramach Wspólnoty Narodów. W 1963 11 stanów federacji wraz zSingapurem,Sarawakiem iBorneo Północnym (obecnie stanSabah) połączyło się, tworzącMalezję. W 1965 rządzony przez chińską większość Singapur został wydalony z federacji, w następstwie rosnących napięć między ludnością pochodzenia chińskiego i malajskiego[179].Brunei odmówiło przyłączenia się do federacji[180] i utrzymało swój status brytyjskiego protektoratu do 1984, kiedy uzyskało niepodległość.
Decyzja brytyjskiego premieraAnthony Edena o inwazji na Egipt podczaskryzysu sueskiego zakończyła jego karierę polityczną i ujawniła słabość Wielkiej Brytanii jako światowej potęgi
W 1951 do władzy powróciłaPartia Konserwatywna pod przywództwemWinstona Churchilla. Churchill i konserwatyści uważali, że pozycja Wielkiej Brytanii jako światowego mocarstwa zależy od utrzymania imperium, z bazą nadKanałem Sueskim, pozwalającą jej utrzymać, pomimo utraty Indii, dominującą pozycję naBliskim Wschodzie. Churchill nie mógł jednak zignorować nowego rewolucyjnego rząduGamala Abdela Nasera, który w 1952przejął władzę w Egipcie. W 1953 r. uzgodniono wycofanie wojsk brytyjskich ze strefy Kanału Sueskiego i uzyskanie przezSudan Anglo-Egipskiprawa do samostanowienia do 1955, z możliwością uzyskania niepodległości[181]. Sudan uzyskał niepodległość 1 stycznia 1956.
W lipcu 1956, Naser jednostronnie ogłosił nacjonalizację Kanału Sueskiego. W odpowiedziAnthony Eden, który zastąpił Winstona Churchilla na stanowisku premiera, zaczął (w porozumieniu z Francją) organizowaćizraelski atak naEgipt, który dałby Wielkiej Brytanii i Francji pretekst do interwencji zbrojnej i zajęcia strefy Kanału Sueskiego[182]. Eden nie konsultował ataku ze Stanami Zjednoczonymi, a w konsekwencji prezydent USADwight Eisenhower odmówił wsparcia interwencji zbrojnej[183]. W konflikt wokół Kanału Sueskiego włączył się teżZwiązek Socjalistycznych Republik Radzieckich, grożąc interwencją po stronie egipskiej. Eisenhower wywarł presję finansową na Wielką Brytanię, grożąc sprzedażą amerykańskich rezerwbrytyjskiego funta, co spowodowałoby nagłe załamanie brytyjskiej waluty[184]. Chociaż interwencja osiągnęła swoje cele militarne[185], interwencjaONZ i presja amerykańska zmusiły Wielką Brytanię do upokarzającego wycofania swoich wojsk, a Edena do złożeniadymisji[186][187].
Kryzys sueski obnażył brytyjskie ograniczenia i potwierdził utratę znaczenia Wielkiej Brytanii na arenie międzynarodowej, pokazując, że nie może ona działać przynajmniej bez przyzwolenia, jeżeli nie wsparcia, Stanów Zjednoczonych[188][189][190]. Wydarzenia te uraziły brytyjską dumę narodową, co skłoniło do określenia ich przez jednego z członków parlamentu jako „brytyjskiegoWaterloo”[191], a innego do sugestii, że kraj stał się „amerykańskim państwem satelickim”[192].Margaret Thatcher określiła później sposób myślenia brytyjskich elit politycznych jako „syndrom sueski”, z którego Wielka Brytania otrząsnęła się dopiero poodbiciu Falklandów po inwazjiargentyńskiej w 1982[193].
Chociaż kryzys sueski oznaczał osłabienie pozycji Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie, nadal jednak pozostawała ona tam znaczącym graczem[194]. Wielka Brytania ponownie użyła swoich wojsk w regionie, interweniując wOmanie (1957),Jordanii (1958) i wKuwejcie (1961), chociaż dokonywała tych interwencji za aprobatą Stanów Zjednoczonych[195], a polityka prowadzona przez nowego brytyjskiego premieraHarolda Macmillana była zgodna z polityką amerykańską[191]. Wielka Brytania utrzymywała obecność wojskową na Bliskim Wschodzie przez kolejną dekadę. W styczniu 1968, kilka tygodni po dewaluacji funta, premierHarold Wilson i minister obrony w jego rządzieDenis Healey ogłosili, że wojska brytyjskie wycofają się z głównych baz wojskowych na wschód od Kanału Sueskiego, w tym również tych na Bliskim Wschodzie, a przede wszystkim zMalezji iSingapuru[196]. Brytyjczycy wycofali się zAdenu w 1967, zBahrajnu w 1971 i zMalediwów w 1976[197].
Dekolonizacja posiadłości brytyjskich w Afryce. Do końca lat 60., wszystkie posiadłości, z wyjątkiemRodezji (obecnegoZimbabwe) i terytorium mandatowego Republiki Południowej Afryki:Afryki Południowo-Zachodniej (obecnejNamibii), uzyskały niepodległość
W lutym 1960 Harold Macmillan wygłosił przemówienie wKapsztadzie (Związek Południowej Afryki), w którym mówił m.in. o „wietrze zmian wiejącym nad tym kontynentem” (the wind of change blowing through this continent)[198]. Macmillan chciał uniknąć uwikłania Wielkiej Brytanii w wojny kolonialne, takie jak np. Francja toczyła wAlgierii i w czasie, gdy był premierem szybko postępował proces dekolonizacji[199]. Do trzech kolonii, które uzyskały niepodległość w latach 50. –Sudanu,Złotego Wybrzeża (dzisiejszejGhany) iFederacji Malajów (obecnie Malezja i Singapur) – dołączyło prawie dziesięć razy tyle państw w latach 60. XX wieku[200].
Pozostałe brytyjskie kolonie w Afryce, z wyjątkiemRodezji Południowej (której rząd jednostronnie ogłosił niepodległość nieuznawaną przez społeczność międzynarodową), otrzymały niepodległość do 1968. Wycofywanie się Brytyjczyków z południowych i wschodnich części Afryki nie było procesem w pełni pokojowym. Uzyskanie niepodległości przezKenię poprzedziło trwające kilka latpowstanie Mau Mau. WRodezji ogłoszenie przez białą mniejszość w 1965niepodległości, wywołałowojnę domową, która trwała aż do podpisania w 1979porozumienia pokojowego w Lancaster House, określającego warunki zakończenia konfliktu i uznania niepodległości nowego państwaZimbabwe w 1980[201].
W basenieMorza Śródziemnego, wojna partyzancka prowadzona przezGreków cypryjskich zakończyła się w 1960 przyznaniem niepodległościCyprowi i pozostawieniem Wielkiej Brytanii baz wojskowychAkrotiri i Dhekelia. Śródziemnomorskie wyspyMalta iGozo w sposób pokojowy uzyskały niepodległość w 1964, choć w 1955 przeważało na nich, dążenie do ich integracji z Wielką Brytanią[202].
Wielka Brytania utworzyła w 1958Federację Indii Zachodnich, zrzeszającą brytyjskie kolonie z obszaruKaraibów, która rozpadła się po odejściu z niejJamajki (1961) iTrynidadu (1962); po ich odejściu również większość pozostałych wysp uzyskała niepodległość[203].Barbados uzyskał niepodległość w 1966, a pozostała część wschodniokaraibskich wysp w latach 70. i 80. XX wieku[203].Anguilla i wyspyTurks i Caicos opowiedziały się za pozostaniem przy Wielkiej Brytanii, już po rozpoczęciu procedury przyznania im niepodległości[204].Brytyjskie Wyspy Dziewicze[205],Kajmany iMontserrat opowiedziały się za utrzymaniem więzów z Wielką Brytanią[206], podczas gdyGujana uzyskała niepodległość w 1966. Ostatnia brytyjska kolonia na kontynencie amerykańskim,Honduras Brytyjski, otrzymała autonomię w 1964, zmieniła nazwę naBelize w 1973, a pełną niepodległość uzyskała w 1981. RoszczeniaGwatemali do terytorium Belize nie zostały rozstrzygnięte[207].
Brytyjskie terytoria na Pacyfiku uzyskały niepodległość w latach 70., zaczynając odFidżi w 1970, a kończąc naVanuatu w 1980. Niepodległość Vanuatu opóźniła się ze względu na konflikt pomiędzy społecznościami anglo- i francuskojęzyczną, ponieważ wyspy byłykondominium Wielkiej Brytanii i Francji[208]. Fidżi,Tuvalu,Wyspy Salomona iPapua-Nowa Gwinea stały sięcommonwealth realms, tzn. głową tych państw jest monarcha brytyjski.
Niepodległość Rodezji (jako Zimbabwe), Nowych Hebrydów (jako Vanuatu) w 1980 i Belize w 1981 oznaczała, że oprócz rozproszonych wysp i placówek (i zaanektowanej w 1955 niezamieszkanej skały na Oceanie Atlantyckim,Rockall)[209], proces dekolonizacji, który rozpoczął się po II wojnie światowej, został w dużej mierze zakończony. W 1982 brytyjska gotowość do obrony jej terytoriów zamorskich, została poddana testowi, gdy Argentyna zajęłaFalklandy, powołując się na roszczenia sięgające korzeniami czasówimperium hiszpańskiego[210]. Zwycięstwo wwojnie o Falklandy i odbicie wysp z rąk Argentyńczyków było postrzegane jako odwrócenie tendencji spadkowej statusu Wielkiej Brytanii jakoświatowego mocarstwa[211]. W 1982 r.parlament Kanady zerwał ostatnie związki prawne z Wielką Brytanią, uchwalającKonstytucję Kanady. Zerwanie było potwierdzoneUstawą o Kanadzie uchwaloną w tym samym roku przez parlament brytyjski[212]. Podobne ustawy zostały uchwalone dla Australii i Nowej Zelandii w 1986[213].
We wrześniu 1982 premierMargaret Thatcher udała się do Pekinu, aby negocjować z rządem Chin w sprawie przyszłości ostatniego ważniejszego terytorium zamorskiego,Hongkongu[214]. Zgodnie z postanowieniamitraktatu nankińskiego z 1842, sama wyspaHongkong została oddana Wielkiej Brytanii „na zawsze”, ale większość terytorium kolonii stanowiłyNowe Terytoria, które w 1898 zostały na mocy ustaleńdrugiej konwencji pekińskiej wydzierżawione Wielkiej Brytanii na 99 lat, który to okres kończył się w 1997[215][216]. Thatcher, dostrzegając podobieństwa z Falklandami, początkowo chciała zatrzymać Hongkong i proponowała administrację brytyjską pod zwierzchnictwem Chin. Propozycja została jednak odrzucona przezChiny[217]. Porozumienie osiągnięto w 1984: na mocy wspólnej deklaracji chińsko-brytyjskiej, Hongkong stał się specjalnym regionem administracyjnym Chińskiej Republiki Ludowej, zachowującym autonomię pozwalającą na utrzymanie dotychczasowego stylu życia jego mieszkańcom przez co najmniej 50 lat[218]. Ceremonia przekazania Hongkongu Chinom w 1997 oznaczała dla wielu ludzi[219], w tymksięcia Karola[220], który uczestniczył w ceremonii, „koniec imperium”[212][221].
Dziesięciolecia, a w niektórych przypadkach stulecia, rządów i emigracji brytyjskiej pozostawiły swój ślad na niepodległych państwach, wywodzących się z imperium brytyjskiego. Imperium przyczyniło się do rozpowszechnieniajęzyka angielskiego w różnych regionach świata. Obecnie jest onjęzykiem ojczystym prawie 400 milionów ludzi, a posługuje się nim jako językiem ojczystym,drugim językiem lubjęzykiem obcym około półtora miliarda ludzi[228][229]. Rozpowszechnienie języka angielskiego od drugiej połowy XX wieku jest spowodowane częściowo wpływem kultury Stanów Zjednoczonych, które same pierwotnie stanowiły kolonię brytyjską. Poza Afryką, gdzie prawie wszystkie byłe kolonie przyjęłyprezydencki system rządów, angielskisystem parlamentarny stanowił wzorzec dlasystemów politycznych wielu byłych kolonii, aangielski system prawny dla ich systemów prawnych[230]. BrytyjskiKomitet Sądowniczy Tajnej Rady jest do tej pory najwyższymsądem apelacyjnym dla kilku byłych kolonii z rejonu Karaibów i Pacyfiku. Brytyjscymisjonarzeprotestanccy, którzy odbywali wyprawymisyjne, rozpowszechniliwiarę anglikańską na wszystkich kontynentach. Brytyjska architektura kolonialna (kościoły, dworce kolejowe i budynki użyteczności publicznej) widoczna jest do dzisiaj w wielu miastach, będących kiedyś częścią imperium brytyjskiego[231]. Dyscypliny sportowe wywodzące się z Wielkiej Brytanii – szczególniepiłka nożna,krykiet,tenis igolf – stały się popularne na całym świecie[232]. W niektórych krajach w użyciu pozostają różne jednostkiimperialnego systemu miar. Zasadalewostronnego ruchu drogowego została zachowana w dużej części byłego imperium[233].
Granice polityczne nakreślone przez Brytyjczyków, nie zawsze uwzględniały kryteria narodowościowe czy religijne, co przyczyniło się do powstawania konfliktów na terenach będących kiedyś posiadłościami brytyjskimi. Imperium brytyjskie jest również odpowiedzialne za wielkie migracje ludności. Miliony mieszkańców opuściło Wyspy Brytyjskie, tworząc społeczności Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii i Nowej Zelandii, swego czasu zdominowane przez ludność pochodzenia brytyjskiego i irlandzkiego. W dalszym ciągu zdarzają się napięcia pomiędzy potomkami białych osadników będących większością w tych krajach ardzenną ludnością będącą tam mniejszością, a także między potomkami osadników i rdzenną ludnością w Republice Południowej Afryki i w Zimbabwe, gdzie z kolei potomkowie osadników znajdują się w mniejszości. Osadnictwo w Irlandii osób pochodzących z sąsiedniejWielkiej Brytanii, do dziś wpływa na podziały wIrlandii Północnej. Miliony ludzi przemieszczały się do i z brytyjskich kolonii, w tym duża liczba mieszkańcówsubkontynentu indyjskiego emigrujących do innych części imperium, takich jak obecneMalezja iFidżi, a także Chińczyków do Malezji,Singapuru i na Karaiby[234]. Struktura demograficzna Wielkiej Brytanii także się zmieniła w wyniku napływu do niej, po II wojnie światowej, ludności z jej byłych kolonii[235].
↑Niall Ferguson: Empire, The rise and demise of the British world order and the lessons for global power. Basic Books, 2004.ISBN 0-465-02328-2. Brak numerów stron w książce
↑Beryl J. Williams. The Strategic Background to the Anglo-Russian Entente of August 1907. „The Historical Journal”. 9 (03), s. 360–373, 1966.DOI:10.1017/S0018246X00026698.
↑D.A. Low. The Government of India and the First Non-Cooperation Movement – 1920–1922. „The Journal of Asian Studies”. 25 (2), s. 241–259, luty 1966.DOI:10.2307/2051326.
↑Hogg 2008 ↓, s. 424 rozdział 9English Worldwide autorstwaDavida Crystala:approximately one in four of the worlds population are capable of communicating to a useful level in English (tłum.: „około 1/4 światowej populacji potrafi porozumiewać się w języku angielskim”).
David Kenneth Fieldhouse: The West and the Third World: trade, colonialism, dependence, and development. Blackwell Publishing, 1999.ISBN 0-631-19439-8.
Gregory H. Fox: Humanitarian Occupation. Cambridge University Press, 2008.ISBN 978-0-521-85600-3.
Alison Games: The British Atlantic world, 1500–1800. Palgrave Macmillan, 2002.ISBN 0-333-96341-5.
Roger Louis: The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism. Oxford University Press, 1986, s. 820.ISBN 978-0-19-822960-5.
Iain McLean: Rational Choice and British Politics: An Analysis of Rhetoric and Manipulation from Peel to Blair. Oxford University Press, 2001.ISBN 0-19-829529-4.
.svg)
.svg)
.jpg)
.jpg)
