Imperium Rosyjskie, oficjalna nazwa polska[8][9]:Cesarstwo Rosyjskie (ros.Российская империя, przed reformą ortografii:Россійская Имперія) – oficjalna nazwaRosji w latach 1721–1917[10]. Imperium Rosyjskie u szczytu swej potęgi w 1866 roku zajmowało powierzchnię 23 700 000 km² i było trzecimpod względem wielkości państwem w historii ludzkości, poimperium brytyjskim iWielkim Ułusie Mongolskim[11]. Faktyczną stolicą Imperium Rosyjskiego był przez niemal cały okres jego istnieniaPetersburg, choć z prawnego punktu widzenia stolicą pozostawała Moskwa[3], pozostająca do 1812 roku największym miastem Rosji i miejscemkoronacjicarów. Dwór przeniesiono doMoskwy w 1728 roku, ale dwa lata później powrócił on do Petersburga (1730). Imperium było sukcesoremCarstwa Rosyjskiego. Upadło na skutekdwóch rewolucji w 1917 roku.
Flaga Imperium Rosyjskiego w latach 1858–1883Podział administracyjny Imperium Rosyjskiego w 1898 roku.Podział administracyjny Imperium Rosyjskiego w 1914 roku. Zaznaczonegenerał-gubernatorstwaImperium Rosyjskie w 1914.Mapa hipsometryczna
W nomenklaturze urzędowejRzeczypospolitej Obojga Narodów po 1764 roku najpierw pojawia się tytuł „Całej Rosji Imperatorowej”[13], nieco później tytuł „Jej Cesarska Mość Wszech Rosji”[14], następnie aż do upadku państwa tytuły imperator i cesarz względem władców Rosji są używane równolegle, niekiedy bywając ze sobą łączone, np. „Jej Cesarska Mość imperatorowa Wszech Rosji”[14]. Nazwa Cesarstwo Rosyjskie zostaje oficjalnie zatwierdzona w 1. ArtykuleUstawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego z 1815 roku[8].
Śmierć Piotra Wielkiego w roku 1725 doprowadziła do starć pomiędzy przedstawicielami starej arystokracji a osobami zawdzięczającymi swój awans bezpośrednio poparciu Piotra I, jakAleksandr Mienszykow[16]. Efektem zwycięstwa Mienszykowa był wybór na cesarzowąKatarzyny I, żony Piotra. Po jej śmierci w roku 1727 tron cesarski objął mający wtedy dwanaście latPiotr II Romanow.
Pomimo wewnętrznego osłabienia po śmierci Piotra Wielkiego, Rosja zachowała dominację w Europie Wschodniej, a także aktywnie włączała się do europejskich konfliktów takich jakwojna o sukcesję polską czywojna o sukcesję austriacką. Wwojnie siedmioletniej udało jej się w zasadzie pokonać Prusy, mimo to nagła śmierć carycyElżbiety i wstąpienie na tron jej siostrzeńcaPiotra III spowodowało nagłe wycofanie się Rosji z wojny i powrót dostatus quo ante bellum, a nawet zawarcie przymierza z Prusami, co nie pozostało bez wpływu na osłabienie międzynarodowej pozycji Rosji.
Panujący w latach 1796–1801 syn Katarzyny IIPaweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801Gruzję. W 1799 rozpoczęła się rosyjska kolonizacjaAlaski i Rosja stała się „imperium trzech kontynentów”.Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniuWielkiej ArmiiNapoleona pod Moskwą (1812) zapewnił Rosji dominującą pozycję na kontynencie europejskim. Poszerzył granice kraju oWielkie Księstwo Finlandii (1809),Besarabię (1812),Dagestan iAzerbejdżan (1813).
Nakongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanieŚwiętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych.
Aleksander II (panujący w latach 1855–1881) przeprowadził w 1861 r.uwłaszczenie chłopów. Za jego rządów wprowadzono ponadtosamorząd terytorialny (ziemski), samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzonocenzurę.
W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenieWładywostoku, uznanie przezChiny granic naAmurze iUssuri). WAzji Środkowej Rosja zajęła tereny do granicy zPersją iAfganistanem. NaKaukazie trwający od wielu dziesiątków lat opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w 1859 r., wraz ze stłumieniem powstania pod wodząSzamila. W 1867 r. Rosjasprzedała Alaskę Stanom Zjednoczonym.
W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruchnarodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879 r., tj. od utworzeniaNarodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 r. carAleksander II.
Aleksander III (panujący w latach 1881–1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formyrusyfikacji stosowane w Polsce, krajach bałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz zNiemcami iAustro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą naDaleki Wschód.
Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonejindustrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południuUkrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 r. liczebnośćproletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890 r., a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały.
W rolnictwie, wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna), także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. W latach 1891–1892 doszło do potężnejklęski głodu, której ofiarą padło nawet pół miliona ludzi. Fakt zaangażowania się szerokich mas społecznych w pomoc humanitarną dla poszkodowanych przyczynił się jednocześnie do pojawienia się pierwszej tak masowej krytyki niewydolnej biurokracji carskiej[17].
Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. W 1891 r. rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 roku przez premieraPiotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego w roku 1911 i wybuchuI wojny światowej, została jednak przerwana.
Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji i struktur o charakterze rewolucyjnym. W 1897 roku powstała w Rosji i na ziemiach polskich żydowska organizacjasocjaldemokratyczna –Bund. W 1898 roku w Mińsku powołanoSocjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, z kolei w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 roku powstała partiasocjalistów-rewolucjonistów.
Przyrzeczenia cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów ipaździernikowców), natomiast późniejsze zamieszki wybuchały z inspiracjibolszewików (m.in.powstanie w Moskwie w grudniu 1905), bądź pojawiały się samorzutnie. Porewolucyjny okres rządów w oparciu o Dumę, która mimo bardzo ograniczonych uprawnień stwarzała pozorykonstytucjonalizmu, rozwijał świadomość polityczną szerokich kręgów społecznych, tworząc przesłanki obaleniacaratu.
Pozamordowaniu austriackiego następcy tronu arcyksięciaFranciszka Ferdynanda wSarajewie, 28 lipca Rosja zarządziła mobilizację generalną. W odpowiedzi na toNiemcy wypowiedziały wojnę Rosji 1 sierpnia 1914. W listopadzie tego roku do wojny po stronie państw centralnych przystąpiłoImperium Osmańskie. Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji.
Imperium rosyjskie rozciągało się od ok. 17°40′E aż do 180°E i dalej do 170°W, natomiast przed 1867 r. do 130°W z powoduAlaski, która należała do imperium.
Wiedza o demografii Imperium Rosyjskiego do końca XIX wieku jest fragmentaryczna. Wynika to z faktu, że pierwszy nowoczesny spis ludności odbył się na terenachRosji dopiero w 1897 roku. Stąd wcześniejsze dane oparte są na szacunkach oraz – od czasów Piotra I – na tzw. rewizjach, przeprowadzanych przez władze carskie. Pierwszą rewizję, czyli spis wszystkich mężczyzn (nie uwzględniającą szlachty i duchowieństwa) przeprowadzono na rozkaz caraPiotra I w latach 1719–1721. Według tego spisu w ówczesnej Rosji mieszkało 6,345 mln mężczyzn. Dodając do tego kobiety, dzieci oraz uwzględniając liczne poprawki szacuje się, że w 1721 roku Imperium Rosyjskie zamieszkiwało ok. 15 mln ludzi. Łącznie w XVIII wieku przeprowadzono 5 rewizji, które wykazały następującą populację kraju (w granicach z 1719)[20]:
1721 – 15 mln
1744 – 17,9 mln
1762 – 21,2 mln
1782 – 26 mln
1795 – 28,2 mln.
Na skutek włączenia do Imperium Rosyjskiego nowych terytoriów, głównie kosztemPolski iTurcji, liczba ludności poKongresie wiedeńskim wzrosła do 45 mln mieszkańców. XIX-wieczna Rosja charakteryzowała się olbrzymim przyrostem zaludnienia. Wynik spisu powszechnego przeprowadzonego w 1897 roku wykazał, że kraj zamieszkuje 125,6 mln[21] mieszkańców. Oznacza to, że w latach 1815–1897 ludność Imperium wzrosła prawie trzykrotnie.
Populacja Imperium Rosyjskiego na podstawie rewizji z lat 1796–1858[22]:
1796 – 41 175 mln
1835 – 63 198 mln
1851 – 69 732 mln
1858 – 75 927 mln.
Analizując demografię Rosji w latach 1791–1917 nie sposób pominąć składu narodowościowego państwa. Do spisu z 1897 r. dostępne dane opierają się na szacunkach, dopiero na podstawie tego spisu dane są bardziej wiarygodne.
Według spisuRosję (bez większości Finlandii) zamieszkiwało 125 640 021 ludzi w tym:
Według spisuSyberia była wówczas zamieszkiwana przez 5 758 822 ludzi.
Należy pamiętać, że narodowość była określana na podstawie kryterium językowego. Stwarza to pewne problemy przy analizie danych, gdyż językiem uprzywilejowanym byłjęzyk rosyjski, a języki ukraiński i białoruski traktowano jako dialekty tegoż języka. Istotna była dyskryminacja innych języków narodowych, czy wręcz zaniżanie liczności niektórych narodowości podczas spisu (dotyczy to zwłaszcza Polaków).
Podział wyznaniowy na podstawie spisu z 1897 roku[23]:
Prawosławni – 87 123 604 (69,3%)
Staroobrzędowcy – 2 204 596 (1,75%)
Katolicy (wraz z ormiańskimi katolikami) – 11 506 834 (9,15%)
Luteranie – 3 572 653 (2,8%)
Judaizm – 5 215 805 (4%)
Muzułmanie – 13 906 972 (11%)
Buddyści i Lamaiści – 433 863 (0,34%)
Pozostali (Chrześcijanie, Karaimi, inne religie) – 1 675 694 (1,66%)
Podstawą gospodarki Imperium Rosyjskiego było słabo rozwinięterolnictwo. Uprawianopszenicę,żyto,jęczmień,len. Głównym rejonem upraw była dzisiejsza Ukraina i Rosja wschodnia aż do gór Ural. Dalej na wschód rozwinęła się hodowla zwierząt futerkowych i reniferów na Syberii, oraz bydła i trzody chlewnej w pozostałych rejonach Imperium Rosyjskiego.
Przemysł rozwijał się na Syberii dzięki odkryciu rud przeróżnychmetali i pokładomwęgla kamiennego. Dużą rolę odgrywał przemysł zbrojeniowy, stoczniowy i odzieżowy, oferujący swoje produktyarmii oraz cywilom.
Budynek Wołyńskiego Seminarium Duchownego (w latach 1836–1901), dawnego Liceum w Krzemieńcu
Kultura i nauka rosyjska zawdzięcza swój rozwój w dużym stopniu reformom Piotra Wielkiego. Od roku 1725 działała Akademia Nauk. Do najwybitniejszych uczonych tego okresu zalicza sięMichaiła Łomonosowa, od roku 1745 profesora chemii w Akademii Nauk, inicjatora założenia w 1755 r.Uniwersytetu Moskiewskiego. W okresie rządów Piotra Wielkiego rozwijała się działalność ekonomistyIwana Pososzkowa, będącego zwolennikiem opodatkowania wszystkich klas społecznych z wyjątkiem duchowieństwa oraz upatrującego przyczyn zacofania rolnictwa w nadmiernym wyzysku chłopstwa[24].
Dalszy rozwój oświaty związany był z reformami Aleksandra I. Zgodnie z utworzoną strukturą nauczania państwo podzielono na sześć okręgów, na czele których stali kuratorzy. Planowano utworzenie uniwersytetów, które miały sprawować nadzór merytoryczny nad szkolnictwem w danym okręgu. W latach 1802–1805 powołano do życia cztery uniwersytety: wDorpacie,Wilnie,Kazaniu iCharkowie[25]. Dopełnieniem szkolnictwa uniwersyteckiego były licea – szkoły o randze wyższej od szkół średnich. Szkół tych było pięć, wśród nichLiceum Krzemienieckie.
Mikołaj I zlikwidował jednak w roku 1835 autonomię uniwersytetów. W kolejnych latach zakazano studentom wyjazdów na studia za granicę i znacznie podniesiono wysokośćczesnego. Dodatkowo obostrzeniom podlegało nauczanielogiki orazpsychologii – mogli się tym zajmować wyłącznie teolodzy[26].
W dziedzinie architektury najważniejsze osiągnięcia związane były z budową nowej stolicy: Sankt Petersburga. Do ważniejszych budynków wzniesionych w XVIII wieku zalicza sięGmach Admiralicji orazSobór Pietropawłowski.
.svg)
.svg)
.png)
.svg)
.svg)
.png)
.png)
.svg)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
_Autonomy.svg)
.png)
