.svg)
Imperializm rosyjski – wpływ polityczny, gospodarczy i kulturowy, a także siła militarna, wywierana przezRosję i jej państwa poprzednie na inne kraje i terytoria. Obejmuje on podbojeCarstwa Rosyjskiego,Imperium Rosyjskiego, imperializmZwiązku Radzieckiego oraz neoimperializm Federacji Rosyjskiej. Niektórzy badaczepostkolonialni zauważyli brak uwagi poświęcanej imperializmowi rosyjskiemu i radzieckiemu w tej dyscyplinie[1].
Terytorialna ekspansja imperium dała autokratycznym władcom Rosji dodatkową legitymizację, a jednocześnie dała podbitej ludności źródło dumy narodowej[2]. Legitymizacja imperium została później dokonana za pomocą różnych ideologii. Poupadku KonstantynopolaMoskwa nazwała siętrzecim Rzymem, po CesarstwieRzymskim iBizantyjskim. W liściepanegirycznym do wielkiego księciaWasyla III, napisanym w 1510 roku, rosyjski mnichFiloteusz z Pskowa ogłosił: „Dwa Rzymy upadły. Trzeci stoi. I nie będzie czwartego. Nikt nie zastąpi waszego chrześcijańskiegocaratu!”[3]. Doprowadziło to do powstania koncepcji mesjańskiego prawosławnego narodu rosyjskiego jakoŚwiętej Rusi[2]. Rosja twierdziła, że jest obrońcą prawosławnych chrześcijan, gdy wkraczała na terytoriaImperium Osmańskiego podczas wojen takich jakwojna krymska[2].
Po zwycięstwiekoalicji(inne języki) monarchistycznej w 1815 Rosja ogłosiłaŚwięte Przymierze zPrusami iAustrią, aby przywrócićboskie prawo królów i wartości chrześcijańskie w europejskim życiu politycznym, tak jak dążył do tegoAleksander I pod wpływem swojej doradczyni baronowejBarbary von Krüdener. Zostało ono napisane przez cara i zredagowane przezIoannisa Kapodistriasa i Alexandru Sturdzę[4]. W pierwszym szkicu car Aleksander I odwoływał się do mistycyzmu poprzez proponowane zjednoczone imperium chrześcijańskie, ze zjednoczoną armią imperialną, co zostało uznane za niepokojące przez inne monarchie. Po rewizji bardziej pragmatyczna wersja sojuszu została przyjęta przez Rosję, Prusy i Austrię[5].
Za panowaniaMikołaja I,prawosławie, autokracja i narodowość(inne języki) stały się oficjalną ideologią państwową[6]. Wymagała ona od Cerkwi prawosławnej odgrywania istotnej roli w polityce i życiu, wymagała centralnych rządów jednego autokraty lub władcy absolutnego i głosiła, że naród rosyjski jest wyjątkowo zdolny do zjednoczenia dużego imperium ze względu na szczególne cechy. Podobnie do szerszego „boskiego prawa królów”, władza cesarza byłaby postrzegana jako rozwiązywanie wszelkich sprzeczności na świecie i tworzenie idealnego „niebiańskiego” porządku[7].Hosking argumentował, że trio „prawosławie, samodzierżawie, narodowość” miało kluczowe wady w dwóch głównych filarach, ponieważ cerkiew była całkowicie zależna i podporządkowana państwu, a koncepcja narodowości była słabo rozwinięta, ponieważ wielu urzędników byłoNiemcami bałtyckimi(inne języki) a rewolucyjne idee państw narodowych były „stłumionym echem” w systemie, który opierał się na poddaństwie. W praktyce pozostawiło to autokrację jako jedyny realny filar[8]. Pomimo swego słabo rozwiniętego i sprzecznego charakteru, narodowość imperialna „wszechrosyjska(inne języki)” została przyjęta przez wielu poddanych imperialnych (w tymŻydów iNiemców) i w ten sposób zapewniła pewne wsparcie kulturalne i polityczne dla Imperium[9]. Ta koncepcja narodowa po raz pierwszy wykazała swoje znaczenie polityczne pod koniec XVIII wieku, jako środek legitymizacji roszczeń imperialnych Rosji do wschodnich ziemRzeczypospolitej Obojga Narodów[10].
W XIX wiekupanslawizm stał się nową teorią legitymizacji imperium[2]. Choć narodził się w zachodniosłowiańskich (czeskich i słowackich) kręgach intelektualnych w latach 1830. i znalazł poparcie wśród antyimperialnych ruchów ukraińskich, takich jakBractwo Cyryla i Metodego, panslawizm został zaadaptowany przez nacjonalistów rosyjskich jako ideologiczne wsparcie dla projekcji siły Imperium, szczególnie na Bałkanach[11].
Od XVI wieku Rosja podbijała średnio co roku terytorium wielkościHolandii przez 150 lat[2].
Rosyjski ekspansjonizm w dużej mierze skorzystał na bliskości w większości niezamieszkanejSyberii, która była stopniowopodbijana przez Rosję od czasów panowaniaIwana Groźnego[2]. Rosyjską kolonizację Syberii i podbój jej rdzennej ludności porównywano doeuropejskiej kolonizacji obu Ameryk i jej rdzennych mieszkańców, z podobnymi negatywnymi skutkami dla rdzennych mieszkańców i zawłaszczeniem ich ziemi. Inni badacze uważają jednak, że osadnictwo na Syberii różniło się od kolonizacji europejskiej tym, że nie skutkowało wyludnieniem rdzennej ludności, a także zapewniało opłacalne zatrudnienie i integrowało rdzenną ludność ze społeczeństwem osadników[12].
W latach 1800–1914 na Syberię i Daleki Wschód przybyło 5,5 miliona europejskich Rosjan i innych Słowian, przewyższając liczebnie miejscową ludność azjatycką, z wyjątkiemJakucji iKamczatki, gdzie pozostali w mniejszości[13]. Kolonizacja ta trwała nawet wZwiązku Radzieckim w XX wieku[14].
W tej epoce Rosja również prowadziła politykę ekspansji na zachód. Po klęsce Szwecji wwojnie fińskiej w latach 1808–1809 i podpisaniutraktatu w Fredrikshamn(inne języki) 17 września 1809, wschodnia część Szwecji, obszar, który stał się wówczas Finlandią, została włączona do Imperium Rosyjskiego jakoautonomiczne(inne języki)Wielkie Księstwo. Pod koniec XIX wieku politykarusyfikacji Finlandii miała na celu ograniczenie specjalnego statusuWielkiego Księstwa Finlandii, a potencjalnie także zniesienie jego autonomii politycznej i asymilację kulturową. Politykarusyfikacji była prowadzona również naUkrainie(inne języki) iBiałorusi.
Powojnie rosyjsko-tureckiej (1806–1812) i następującym po niejTraktacie Bukareszteńskim (1812), wschodnia połowaKsięstwa Mołdawskiego (znanego później jakoBesarabia),państwa wasalnego(inne języki) Imperium Osmańskiego, oraz niektóre obszary dawniej znajdujące się pod bezpośrednimi rządami Imperium Osmańskiego, znalazły się pod panowaniem Imperium Rosyjskiego. NaKongresie Wiedeńskim (1815) Rosja uzyskała suwerenność nadKrólestwem Kongresowym, które na papierze było autonomicznym Królestwem wunii personalnej z Rosją. Jednakżecarowie rosyjscy generalnie ignorowali wszelkie ograniczenia swojej władzy. Było to zatem niewiele więcej niżpaństwo marionetkowe[15][16]. Autonomia została poważnie ograniczona po powstaniach wlatach 1830–31 i1863, gdy krajem rządzilinamiestnicy, a później podzielono nagubernie (prowincje)[15][16].
Chociaż Związek Radziecki deklarował się jakopaństwo antyimperialistyczne, wykazywał tendencje typowe dla historycznychimperiów[17][18][19]. Tradycyjnie uważa się, że argument ten ma swoje źródło w książceRicharda PipesaThe Formation of the Soviet Union (1954)[20]. Kilku uczonych, takich jakSeweryn Bialer, uważa, że Związek Radziecki był hybrydowym bytem zawierającym elementy wspólne zarówno dla imperiów wielonarodowych, jak ipaństw narodowych[17][18]. Twierdzono również, że Związek Radziecki praktykowałkolonializm podobny do konwencjonalnych mocarstw imperialnych[19][21].Maoiści twierdzili, że Związek Radziecki sam stał się mocarstwem imperialistycznym, utrzymując jednocześnie socjalistyczną fasadę, czyli stał sięimperializmem socjalnym(inne języki)[22].
Ideologia Radziecka(inne języki) kontynuowałamesjanizm panslawizmu, który umieścił Rosję jakowyjątkowy naród(inne języki)[2]. Podczas gdyproletariacki internacjonalizm(inne języki) został pierwotnie przyjęty przezpartię bolszewicką podczas przejęcia władzy wrewolucji rosyjskiej, po utworzeniuZwiązku Radzieckiego, marksistowscy zwolennicy internacjonalizmu sugerowali, że kraj ten mógłby być wykorzystany jako „ojczyzna komunizmu”, z której rewolucja mogłaby się rozprzestrzeniać na cały świat[23].Józef Stalin iNikołaj Bucharin zachęcali do tego zwrotu w stronękomunizmu narodowego w 1924 roku, odchodząc odklasycznego marksizmu(inne języki) i dążenia do globalnego socjalizmu. WedługAleksandra Wendta, „ewoluowało to w ideologię kontroli, a nie rewolucji pod szyldem socjalistycznego internacjonalizmu” w Związku Radzieckim[24].
W 1939 roku ZSRR zawarł znazistowskimi Niemcamipakt Ribbentrop-Mołotow[25] zawierający tajny protokół dzielący Rumunię, Polskę, Łotwę, Litwę, Estonię i Finlandię na niemiecką i sowiecką strefę wpływów[26]. Wschodnia Polska, Łotwa, Estonia, Finlandia iBesarabia w północnej Rumunii zostały uznane za częścisowieckiej strefie wpływów(inne języki). Litwę dodano w drugim tajnym protokole we wrześniu 1939 roku[27].
Związek Radziecki dokonał inwazji na części wschodniej Polski przyznanej mu na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow dwa tygodnie po niemieckiej inwazji na zachodnią Polskę, po czym nastąpiła koordynacja z siłami niemieckimi w Polsce[28]. Podczasokupacji wschodniej Polski przez Związek Radziecki Sowieci zlikwidowali państwo polskie, a na niemiecko-sowieckim spotkaniu omówiono przyszłą strukturę „regionu polskiego”[29]. Władze sowieckie natychmiast rozpoczęły kampanięsowietyzacji[30] nowo anektowanych przez Związek Radziecki terenów[31][32].
W 1939 roku Związek Radziecki bezskuteczniepróbował dokonać inwazji na Finlandię[33], po czym strony zawarłytymczasowy traktat pokojowy(inne języki) przyznający Związkowi Radzieckiemu wschodni regionKarelii (10% terytorium Finlandii)[33], aKarelo-Fińska Socjalistyczna Republika Radziecka została utworzona przez połączenie odstąpionych terytoriów zKASSR. Po ultimatum sowieckim z czerwca 1940 roku, żądającym od Rumunii Besarabii[33],północnej Bukowiny iregionu Hertsa, Sowieci wkroczyli na te tereny, Rumunia uległa żądaniom radzieckim, aSowieci zajęli te terytoria[33].
Około 500 000 imigrantów, głównie Rosjan, osiedliło się na Łotwie, zmieniając udział Łotyszy z 84% w 1945 do 60% w 1953. Prawie 180 000 Rosjan osiedliło się wEstonii, zmieniając udziałEstończyków z 94% obywateli Republiki w 1945 do 62% w 1989[34]. Podobne kolonizacje miały miejsce w innych miejscach. W latach 1926–1959 liczba migrantów wzrosła z 57% do 80% wBuriacji i z 36% do 53% w Jakucji. Do 1959 Rosjanie stanowili 75% wszystkich migrantów w Buriacji; 44% migrantów w Jakucji; i 76% migrantów wChakasji[35].
Pod koniecII wojny światowej większość krajów Europy Wschodniej i Środkowej była okupowana przezZwiązek Radziecki[33].
Analitycy opisali państwową ideologię Rosji pod rządamiWładimira Putina jako nacjonalistyczną i imperialistyczną[36][2][37]. Od czasu jego trzeciej kadencji prezydenckiej niektórzy analitycy twierdzą, że Putin i jego najbliższe otoczenie pracują nad odbudową imperium rosyjskiego[38][2].Andriej Kolesnikow(inne języki) opisuje reżim Putina jako połączenie nacjonalistycznego imperializmu z konserwatywnymprawosławiem i aspektamistalinizmu. Putin przedstawił Związek Radziecki jako realizatora „imperialnego przeznaczenia” Rosji pod inną nazwą[39].
Federacja Rosyjska jest głównym uznanympaństwem sukcesyjnym Związku Radzieckiego i została oskarżona o próbę ponownego przejęcia kontroli nadpaństwami postsowieckimi[40]. Od czasurozpadu Związku Radzieckiego Rosjaokupowała części sąsiednich państw(inne języki). Te okupowane terytoria toNaddniestrze (częśćMołdawii);Abchazja iOsetia Południowa (częśćGruzji); orazduże części Ukrainy(inne języki), które nielegalnie zaanektowała. Cztery najbardziej wysunięte na południeWyspy Kurylskie są uważane przezJaponię i kilka innych krajów za okupowane przez Rosję. Rosja ustanowiła również skuteczną dominację polityczną nadBiałorusią za pośrednictwemPaństwa Związkowego[41]. Marcel Van Herpen opisał kierowaną przez RosjęEurazjatycką Unię Gospodarczą iEurazjatycką Unię Celną jako kolejne projekty budowy imperium[2].
W języku politycznym Rosji republiki postsowieckie określane są mianem „bliskiej zagranicy”. Coraz częstsze używanie tego terminu wiąże się z twierdzeniami o prawie Rosji do utrzymania znaczących wpływów w regionie[42][43][44]. Putin ogłosił, że region ten jest częścią „strefy wpływów(inne języki)” Rosji i ma strategiczne znaczenie dla rosyjskich interesów[45]. Koncepcję tę porównano dodoktryny Monroe[42].
Badanie przeprowadzone w 2012 roku przezPew Research Center wykazało, że 44% Rosjan zgodziło się ze stwierdzeniem, że „naturalne jest dla Rosji posiadanie imperium”[46], natomiast badanie z 2015 roku wykazało, że „61% Rosjan uważa, że części sąsiednich krajów w rzeczywistości należą do Rosji”[47].