I rozbiór Polski –cesja terytoriumRzeczypospolitej Obojga Narodów dokonana w 1772 r. na rzeczKrólestwa Prus,Monarchii Habsburgów[a] iImperium Rosyjskiego. Pierwszy z trzechrozbiorów Polski, do których doszło pod koniec XVIII wieku.
Idea rozbioru jednego państwa w celu zaspokojenia roszczeń i interesów innych nie była czymś nowym. Podobne plany rodziły się wobec Austrii podczaswojny o sukcesję austriacką, Prus w czasie trwaniawojny siedmioletniej, czyTurcji w trakcieVI wojny rosyjsko-tureckiej. Różnica polegała na tym, że Rzeczpospolita była jedynym państwem, które nie było w stanie odeprzeć żadnego konfliktu zbrojnego z innym państwem, ponieważ była całkowicie bezbronna i nie mogła – w przeciwieństwie do wyżej wymienionych państw – bronić własnych interesów. Koncepcja rozbioru państwapolsko-litewskiego również nie była nowa. Pojawiła się już w XVII wieku (traktat w Radnot), a następnie była rozpatrywana w drugiej połowie wieku XVIII. W czasie przedłużającej sięwojny rosyjsko-tureckiej stało się jasne, że rozbiórWysokiej Porty jest niemożliwy, a dalsza wojna groziła przerodzeniem się w konflikt ogólnoeuropejski. Wtedy propozycje rozładowania napięcia politycznego kosztem ziem polskich wysunęły ponownie dwór wWersalu idwór berliński.
Już w czasie bezkrólewia po śmierciAugusta III Sasa w 1763 r. szef Kolegium Wojennego Imperium Rosyjskiego generałZachar Czernyszew przedstawiłKatarzynie II plan aneksji polskiego terytorium, wytyczony dokładnie po granicach przyszłego zaboru z 1772 roku[1].
Europie groził nowy konflikt na szeroką skalę, gdyż Austria, zaniepokojona sukcesami Rosji w wojnie i jej roszczeniami wobecMołdawii iWołoszczyzny, zagrażającym interesom domeny Habsburskiej w tej części kontynentu, przygotowywała się do zbrojnego wystąpienia w obronie Turcji. Jednocześnie Prusy były związane z dworem Katarzyny II sojuszem, który także i je wciągnąłby do konfrontacji. Od 1769 r. trwały wzajemne sondaże czterech stron i próby przeciągnięcia Prus do obozufrancusko-austriackiego.
Idea francuska zakładała przekazanie południowych rubieży Rzeczypospolitej Turcji, co zabezpieczałoby interesy Austrii i umacniało pozycję Wysokiej Porty. Prusy, w zamian za neutralność i przekazanie częściŚląska Austrii, miały uzyskaćWarmię oraz fragmentKurlandii.Fryderyk II prowadził jednak własną politykę w tej sprawie. Nie miał on zamiaru służyć interesom francusko-austriackim, zrywać sojuszu z Rosją za mgliste i niepewne obietnice oraz oddawać choćby skrawka Śląska. Jednocześnie pragnął uniknąć za wszelką cenę konfrontacji wojskowej, gdyż kraj zrujnowany wojną siedmioletnią potrzebował pokoju. Pragnął zrealizować także podstawowe dążenieHohenzollernów do połączeniaBrandenburgii zPrusami. W tym celu rozpoczął próby wciągnięcia Rosji do dzieła cesji ziem Polski i sondowania, na jak duże ustępstwa jest w stanie pójśćPetersburg. Rosja nie miała bowiem żadnego zysku z podziału kraju, który uważała za swójprotektorat, wręcz przeciwnie, mogła na tym tylko stracić. Dla Prus zaś była to sprawa priorytetowa. Austria natomiast, wciągnięta do rozbioru dla załagodzenia jej stosunków z Rosją, miała otrzymać część Polski jako zwyczajne wynagrodzenie. Zagarnięcie ziem polskich nie leżało w żywotnym interesie monarchii Habsburskiej, gdyż do tej pory nie była ona zainteresowana ekspansją na te terytoria.
Fryderykowi II, reprezentującemu pozorniestanowisko hrabiego Lynara (aby nie narazić się opinii dworów europejskich) sprzyjały działaniakonfederatów barskich oraz niemal otwarte dążenie Austrii do wojny. Trwająca przez cztery lata konfederacja barska, którą stłumiła interwencja wojsk rosyjskich ipowstaniehajdamaków naUkrainie wydatnie osłabiły pozycjękróla Polski,Stanisława II Augusta, który w oczach Rosjan przestał być mocnym i wiarygodnym gwarantem rosyjskiego protektoratu nad Rzecząpospolitą. Punktem kulminacyjnym okazało się zabezpieczanie granic przezJózefa II, połączone zanektowaniem polskiego Spiszu oraz Podhala w 1769 r. i 1770 r. Niedługo po tym Prusy, pod pozorem rozciągnięciakordonu sanitarnego, rozpoczęły inkorporację poszczególnych starostwPomorza. W styczniu 1771 r. w rozmowie z księciemHenrykiem Pruskim generał Czernyszew jako zwolennik anektowania przez RosjęInflant Polskich i częściBiałorusi, podsunął mu myśl zaborubiskupstwa warmińskiego przez Prusy[2]. Dalsze rozmowy na linii Berlin-Petersburg przeciągały się aż do 1772 r., gdyż Austria odżegnywała się od próby podziału Polski, rozpatrując jeszcze możliwość rozbioru Turcji, której tereny bardziej interesowały Austrię. Ostatecznie przeważył realizm polityczny – podział części ziem polskich między Rosję a Prusy był właściwie formalnością, chodziło już tylko o skonkretyzowanie wielkości zagarniętych terytoriów.
Trzy mocarstwa przeprowadziły zakrojoną na szeroką skalę akcję dezinformującą oświeconą europejską opinię publiczną. Wszystkie te kraje podnosiły historyczne pretensje do zagarniętych ziem Rzeczypospolitej. Minister pruskiEwald Friedrich von Hertzberg wWykładzie Praw, przekonywał, że prawa doWielkopolski nabyłaNowa Marchia Brandenburska. W inspirowanych przez nie publikacjach obwinianoPolaków o doprowadzenie do katastrofy ich pozbawionego rządu i zacofanego państwa. Akcję tę popierały zafascynowaneabsolutyzmem oświecone środowiska francuskie i niemieckie. Wywody ministra Hertzberga trafiły doEncyclopédie, aVoltaire gratulował Fryderykowi II akcji rozbiorowej[3].
Osobny artykuł:Sejm Rozbiorowy (1773–1775).Bezpośrednim i wygodnym pretekstem dokonania rozbioru stała się nieudana próba porwania 3 listopada 1771 króla Stanisława II Augusta przez spiskowców, związanych z konfederatami barskimi. Wszystkie trzy dwory rozpętały kampanię, jakoby był to dowód na niezdolność Rzeczypospolitej do utrzymania porządku i jedności wewnętrznej oraz że jej stan anarchii jest zagrożeniem dla trzech sąsiednich państw[4].
Decyzja o rozbiorze Polski zapadła w Petersburgu już w połowie 1771 r., jednakambasador rosyjskiKasper von Saldern miał polecone trzymanie Polaków w nieświadomości. Pierwszy układ rosyjsko-pruski został potajemnie podpisany w Petersburgu 17 lutego 1772 pod fałszywą datą 15 stycznia[5]. 18 września 1772 Rosja, Austria i Prusy notyfikowały Rzeczypospolitej fakt rozbioru, żądając zwołania sejmu dla przeprowadzenia cesji. Opór łamały groźby i dokuczliwa okupacja kraju przez wojska trzech mocarstw.
Do Rzeczypospolitej przybył nowy rosyjski poseł nadzwyczajny i minister pełnomocnyOtto Magnus von Stackelberg, któremu obniżono rangę dyplomatyczną, tak by na czas przeprowadzenia rozbioru wyrównać ją z rangą przedstawicieli Prus i Austrii[6].
Podpisanie traktatów, dotyczących I rozbioru Rzeczypospolitej nastąpiło w Petersburgu 5 sierpnia 1772. Na początku 1773 r. król iSenat rozesłali wszystkim rządomEuropy noty wyrażające sprzeciw wobec pogwałcenia praw Rzeczypospolitej, z prośbą o interwencję. Oddzielne noty wystosowano do Francji,Danii i Austrii, które to państwa były gwarantamitraktatów welawsko-bydgoskich ipokoju oliwskiego[7]. 30 września 1773 r. traktaty rozbioroweratyfikowałSejm Rozbiorowy zwołany wWarszawie przez zaborców (przy proteście trzech posłów:Tadeusza Reytana,Samuela Korsaka iStanisława Bohuszewicza).
I rozbiór Polski nie przewidywał dalszych podziałów Rzeczypospolitej, wręcz przeciwnie – według Rosji miał im zapobiec. Terytorium Polski i Litwy było jednak na tyle duże, że miały w przyszłości odegrać kolejny raz rolę rezerwuaru, na którym mocarstwa miały sobie powetować straty w innych konfliktach europejskich.
Polska i Litwa straciły terytorium o łącznej powierzchni 202 800 km² zamieszkałe przez 4,281 mln osób[8].
W wyniku zatwierdzenia traktatu rozbiorowego królStanisław II August uzyskał spłatę swoich długów, których wysokość w znacznej mierze podał fikcyjną. Pieniądze te zostały wypłacone podstawionym przez niego fikcyjnym wierzycielom, którzy w dużej mierze byli jego zausznikami. Uzyskał także wysokąindemnizację za wyrzeczenie się prawa dystrybucjistarostw[10]. W czasie przeprowadzania rozbioru król wziął ze skarbca wspólnego dworów Rosji, Austrii i Prus, utworzonego na przekupienie posłów sejmu delegacyjnego sumę 6000dukatów[11].
 | Zobacz w Wikiźródłach tekst Tajnej konwencji rosyjsko-pruskiej dotyczącej rozbioru Rzeczypospolitej (17 lutego 1772) |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Listu Stanisława Augusta Poniatowskiego do Ludwika XV (16 października 1772) |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Traktatu pierwszego podziału pomiędzy Rzecząpospolitą i Rosją (1773) |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Traktatów polsko-austriackich dotyczących I rozbioru |
 | Zobacz kolekcję cytatówo I rozbiorze Polski w Wikicytatach |