22 czerwcaIII Rzesza zaatakowała ZSRR – pomimo olbrzymich sukcesów najeźdźców ZSRR dał radęzatrzymać ich pod Moskwą, a po wielu bojach stopniowo przejść dokontrofensywy, wiążąc większość wojsk niemieckich i zadając im straty nie do odrobienia, kosztem o wiele większych własnych;
7 grudnia 1941 rokuJaponia zaatakowała Hawaje i wypowiedziała tak wojnę USA, które przystąpiły do walki przeciw Osi, a 11 grudnia III Rzesza także wypowiedziała im wojnę – amerykańska potęga przemysłowo-gospodarcza dała aliantom decydującą przewagę nad Niemcami, agigantyczna marynarka była w stanie przeciwstawić siępotężnej japońskiej.
Finalnie państwa Osi, wyniszczone wojną, odcięte od zasobów, przytłoczone wrogą przewagą liczebną i materiałową, dręczone przez ruchy oporu na podbitych ziemiach oraz opuszczone przez większość sojuszników, przegrały.
powtórzona kapitulacja III Rzeszy wBerlinie, która nastąpiła 8 maja według czasu miejscowego (wedługczasu moskiewskiego był to już 9 maja, dlatego właśnie na tę datę ustanowiono w ZSRR (i potem w Rosji)Dzień Zwycięstwa);
Włochy, w których w 1943 roku obalono faszystów, a kraj przeszedł na stronę aliantów, potraktowane zostały łagodnie – zachowały ciągłość państwową, utraciły jednakIstrię,kolonie afrykańskie (w tym podbitą wcześniejAbisynię), skrawki terytorium na pograniczu francuskim oraz zdobycze wAlbanii iDalmacji, wyłączono z nich również niepodległeWolne Terytorium Triestu;
Rzeczpospolita Polska powstała w prawie zupełnie zmienionych, sztucznych granicach, nawiązujących do zasięgu wczesnośredniowiecznego państwaBolesława I;
w związku z powstaniem Izraela i wrogością państw arabskich wobec niego doszło też do wysiedleńPalestyńczyków z zajętych terenów oraz eksodusu ludności żydowskiej z państw muzułmańskich;
usiłowano pociągnąć do odpowiedzialności zbrodniarzy i przywódców Osi, w Niemczech m.in. przezprocesy norymberskie, które jednak ominęły większość najważniejszych dygnitarzy nazistowskich, którzy popełnili samobójstwa (Hitler,Himmler,Goebbels), zginęli w trakcie wojny (Heydrich), lub uciekli z Europy (Pavelić), w Japonii natomiast był totrybunał tokijski, który dał radę osądzić większą ilość przywódców, aktywnych jeszcze podczas wcześniejszych agresji japońskich (m.in.Tōjō,Hirota,Koiso,Itagaki,Hata,Hiranuma,Doihara) – również w innych krajach w osobnych procesach skazywano zbrodniarzy, przywódców, jak i kolaborantów (stracono m.in.Antonescu,Tiso,Quislinga,Własowa iLavala);
Prasa brytyjska po raz pierwszy użyła terminu „II wojna światowa” już 11 września 1939, mimo że dopiero w 1940 roku miała rozlać się na większym obszarze[4].
Obecnie w Polsce nazywana jest niejednokrotnie po prostu „wojną”, gdyż była to ostatnia wojna (stan na 1 lutego 2025) tocząca się na jej terenie, poza tym odcisnęła nieopisany ślad na kulturze Polaków. Przymiotniki takie jak „powojenny” czy „przedwojenny” opierają się na datach początku i końca II wojny światowej.
WHiszpanii od 1936 roku trwała krwawawojna domowa, w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i wojska republikańskie wspierane przez tysiąceochotników (także z Polski). Jawnie po stronie republiki opowiedziały sięMeksyk iZwiązek Radziecki. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego i ekspansjonizmu było zajęcieAlbanii wiosną 1939 roku.
Główną przyczyną wojny światowej w Europie było jednak świadome dążenie do wojny przez rządzoną przezAdolfa Hitlera III Rzeszę w celu realizacji jego zbrodniczych planów. Początkowo były to kroki mające na celu zniesienie ograniczeńtraktatu wersalskiego, jakremilitaryzacjaNadrenii w 1936 roku. Kolejne uzasadniano przyłączeniem obszarów zamieszkałych przez ludność niemieckojęzyczną (AnschlussAustrii w marcu 1938 roku, przyłączenieSudetenlandu w październiku 1938 roku oraz aneksja utraconego na rzeczLitwyMemellandu). Jawną agresją było przyłączenieCzech w marcu 1939 roku. W tym czasie Hitler wysunął żądania wobec Polski, których spełnienie oznaczałoby utratę suwerenności (np. połączenieautostrady Berlin-Königsberg odciętejkorytarzem polskim).
W chwili wybuchu wojny Polska miała zawarty układ sojuszniczy zFrancją z 1921 roku, układ sojuszniczy zWielką Brytanią z 25 sierpnia 1939 roku oraz sojusz zRumunią, obowiązujący jednak tylko w przypadku ataku ze strony Związku Radzieckiego. Niemcy były powiązanepaktem antykominternowskim zJaponią iWłochami, tzw.paktem stalowym z Włochami oraz układem ze Związkiem Radzieckim (pakt Ribbentrop-Mołotow) z 23 sierpnia 1939 roku, któryde facto dzielił Europę Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską.
Jednym z pierwszych celów najeźdźcy niemieckiego było zajęciekorytarza polskiego. Polska flota dowodzona przezwiceadmirałaJózefa Unruga nie mogła konkurować z potężnąKriegsmarine, zdecydowano więc, że lepiej zapobiec jej zniszczeniu i ewakuować cenneniszczyciele do Wielkiej Brytanii jeszcze przed wybuchem walk. Dziękioperacji „Peking” wykonanej pod koniec sierpnia uratowanoORP „Błyskawica”,ORP „Burza” iORP „Grom”. Z większych jednostek pozostały w Polsce tylko niszczycielORP „Wicher” i duży stawiacz minORP „Gryf”, bezsilne wobec niemieckiej przewagi. W trakcieobrony polskiego wybrzeża doszło tylko do jednej bitwy morskiej z ich udziałem – 3 września wraz z31 Baterią odpędziły dwa niemieckie niszczyciele, uszkadzając „Z1 Leberecht Maass”. Polska flota została szybko zniszczona przez Luftwaffe, a wojska lądowe na Pomorzu błyskawicznie odcięte przez zagony niemieckie. Pomimo to niektóre jednostki broniły się do 2 października.
Wprzełamaniu granicy polskiej pomogło Niemcom zastosowanie strategiiblitzkriegu. W obliczu przewagi liczebnej wroga, jego absolutnej dominacji w powietrzu oraz wyższości technologii niemieckiej nad polską, nie było możliwe stawienie skutecznego oporu. Polacy nie prowadzili działań ofensywnych, pozakilkoma wypadami kawalerii doPrus Wschodnich. Ciężkiej sytuacji wojsk polskich nie zmieniło zwycięstwo polskiej kawaleriipod Mokrą. Niemcy parli przed siebie w zastraszającym tempie. Do 6 wrześniaopanowali bardzo ważnyGórny Śląsk. Polskie armie wycofywały się. 8 września Niemcy dotarli już pod Warszawę, którą zaczęlioblegać. Stolica została obsadzona licznym garnizonem i pod dowództwem generałaWaleriana Czumy oparła się pierwszym szturmom. W celu skruszenia morale obrońców Luftwaffe prowadziłanaloty na Warszawę. Donajwiększej bitwy kampanii doszło nad rzekąBzura w dniach 9–22 września. Uczestniczyło w niej po obu stronach około 650 tysięcy żołnierzy. Niemcy dążyli do zamknięcia wojsk polskich w gigantycznym kotle na zachód od Wisły, jednak solą w oku była im wycofująca się na wschódArmia „Poznań” generałaTadeusza Kutrzeby, która w dodatku połączyła się z dywizjamiArmii „Pomorze”, tworząc znaczne zgrupowanie wojsk na tyłach pozycjiWehrmachtu. Wojska te stanowiły znaczne zagrożenie dla Niemców, nieunikniona więc była bitwa. Wyjątkowo, pod Bzurą, to Niemcy bronili się. Wojska Kutrzeby uderzyły na północne skrzydłoGrupy Armii „Południe”. Choć Polacy ponieśli bardzo ciężkie straty, a zgrupowanie zostało rozbite, to udało się spowolnić pościg za wycofującymi się naprzedmoście rumuńskie armiami„Prusy”,„Lublin”,„Kraków” i„Karpaty”[14]. 11 września Niemcy dotarli doPrzemyśla, któryzdobyli trzy dni później.
Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii.
Na wieść oagresji ZSRR, wobec natarciaArmii Czerwonej rząd polski, premier generałFelicjan Sławoj Składkowski i prezydentIgnacy Mościcki ewakuowali się w nocy 17 września na terytorium sojuszniczejRumunii. Wbrew porozumieniu polsko-rumuńskiemu o swobodnym prawie przejazdu (fr.droit de passage), pod naciskiem niemiecko-radzieckim i przy porozumieniu Rumunów z rządem francuskim, polscy oficjele zostali bez uprzedzeniainternowani. Nazajutrz marszałek Rydz-Śmigły uciekł na Rumunię. On również został internowany. Opuszczenie broniącego się kraju przezNaczelnego Wodza wywołało oburzenie Polaków.
Największy opór Armii Czerwonej stawiłKorpus Ochrony Pogranicza, który jednak był zbyt nieliczny, by móc zatrzymać wroga. Z miast polskich najsilniej broniły sięLwów (12–22 września, również przed Niemcami) iGrodno (20–22 września).
25 września prezydent Mościcki, korzystając z prerogatywkonstytucji o możliwości wyznaczenia następcy w czasie wojny, wydał dekret o przekazaniu władzy ambasadorowi w Rzymie, generałowiBolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu[16]. Był on jednak osobą co najmniej kontrowersyjną i wyborowi sprzeciwili się alianci zachodni. Generał zrzekł się nominacji, a jego stanowisko powierzonoWładysławowi Raczkiewiczowi, co zapoczątkowało działalnośćRządu RP na uchodźstwie, na czele którego stanął generałWładysław Sikorski. Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny między Związkiem Radzieckim a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadził do dezorientacji dowódców i żołnierzy (na przykład podczasobrony Lwowa), a w konsekwencji dowzięcia do niewoli ok. 250 tysięcy żołnierzy i oficerów, w większości nie stawiających oporu.
28 wrześniaskapitulowała Warszawa oraz broniąca jejarmia przed dowódcą oblężenia, generałemJohannesem Blaskowitzem. Morale oddziałów polskich, jak i całego społeczeństwa zostały zachwiane. 6 października zakończyła się ostatnia batalia kampanii –bitwa pod Kockiem, przegrana przez Polaków. Kampania wrześniowa dobiegła końca, wojska niemieckie i radzieckie zajęły terytorium Polski i zdławiły zorganizowany opór regularnych wojsk polskich na terenie kraju III Rzesza i Związek Radziecki rozpoczęłyokupację terytorium Rzeczypospolitej i likwidację polskiej państwowości wedługtraktatu z 28 września.
Mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów. Jeszcze we wrześniu 1939 roku rozpoczęły działalność podporządkowaneRządowi RP na uchodźstwie strukturypaństwa podziemnego. Ciągłość państwowa Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej wbrew deklaracjom agresorów i okupantów została zachowana. W okupowanym kraju odtworzono konspiracyjnąadministrację ipodziemne Wojsko Polskie.
28 września w zawartym w Moskwiepakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i Związek Radziecki dokonały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja haska IV z 1907 roku) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski. W stosunku do ustaleń tajnego protokołu dopaktu Ribbentrop-Mołotow dwaj agresorzy dokonali jednak pewnej modyfikacji: Związek Radziecki oddał III Rzeszy terytorium Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na podporządkowanie Związkowi RadzieckiemuLitwy. Władza radziecka podzieliłaswoje zdobycze międzyBiałoruską iUkraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką – zostały one wcielone do Związku Radzieckiego. Wileńszczyznę przekazano natomiastLitwie, co było czysto kurtuazyjnym gestem (Stalin i tak zamierzał zająć Litwę, czego dokonał w 1940 roku). Na zajętych przez siebie ziemiach Niemcy ustanowiliOber-Ost (Naczelne Dowództwo na Wschodzie), tymczasową okupacyjną władzę wojskową[17]. Hitler zamierzał odzyskać dla Niemiec ziemie utracone poI wojnie światowej –Wielkopolskę,Górny Śląsk ikorytarz polski (częśćPrus Zachodnich). Ziemie te zostaływcielone do III Rzeszy (ludność polska zostaławysiedlona, w jej miejsce osadzono Niemców z Rzeszy oraz przesiedleńców zkrajów bałtyckich iRumunii w ramach akcji „Heim ins Reich”), z reszty utworzone zostałoGeneralne Gubernatorstwo. Hitler nagrodziłSłowację za udział w inwazji skrawkiem ziem polskich.
Równolegle do tych wydarzeń na Dalekim Wschodzie, w dniach 11 maja do 16 września miała miejsceduża bitwa nad rzekąChałchin-Goł na granicy okupowanych przezJaponię Chin iMongolii,państwa satelickiego ZSRR. Japończycy planowali podbójMongolii Zewnętrznej jako bazy wypadowej w głąb Związku Radzieckiego oraz włączenie jej do marionetkowegoMengjiangu[18]. Nie spodziewali się jednak, że Mongołowie dowodzeni przez marszałkaChorlogijna Czojbalsana stawią im silny opór. Japończycy ściągnęli więc wsparcie, jednak Czojbalsanowi na pomoc ruszyłaArmia Czerwona pod dowództwemkomkora[ad]Gieorgija Żukowa. Po obu stronach w bitwie udział wzięło ponad 130 tysięcy żołnierzy, liczne lotnictwo, artyleria i siły pancerne[19]. Dysponujący znaczną przewagą Japończycy zostali pokonani i do końca wojny nie próbowali już uderzać na ZSRR lubMongolię.
Brytyjscy i francuscy żołnierze grają w karty (28 listopada 1939 roku)
Gdy w Polsce trwały walki, na froncie zachodnim toczyła się nazwana przez Niemców „Sitzkrieg” (niem. „wojna siedząca”) lub przez Francuzów „Drôle de guerrev (fr. „dziwna wojna”). 5 września Francuzi podjęli ograniczonąofensywę wZagłębiu Saary. Mając znaczną przewagę liczebną i materiałową, wkroczyli jedynie 8 kilometrów w głąb terytorium Niemiec na odcinku frontu o szerokości 32 kilometrów. Mimo że nie napotkali przy tym większego oporu wroga, zgodnie z rozkazem generałaMaurice’a Gamelina zatrzymali się przed umocnieniamiLinii Zygfryda. Wkrótce potem, 12 września na posiedzeniu Rady Najwyższej Sprzymierzonych wAbbeville Francja i Wielka Brytania postanowiły, że nie udzielą Polsce realnej, wojskowej pomocy. Francuskie dywizje wycofały się więc za umocnieniaLinii Maginota, podczas gdy przysłany na kontynentBrytyjski Korpus Ekspedycyjny stał bezczynnie na granicy francusko-belgijskiej. Stan ten trwał aż do maja 1940 roku.
Helsińscy cywile kryją się w schronie przeciwlotniczym przed radzieckim nalotem (7 grudnia 1939 roku)
Stalin próbował rozciągnąć swoją strefę wpływów także naFinlandię. Odmiennie niż republiki bałtyckie, odmówiła ona jednak przyjęciaultimatum ZSRR w sprawie wprowadzenia na swe terytorium baz wojskowych Armii Czerwonej i przesunięcia granicy radziecko-fińskiej naPrzesmyku Karelskim, tak by w granicach ZSRR znalazła się obronnaLinia Mannerheima, choć oferowano Finlandii dwukrotnie większe tereny w zamian (słabo zaludnionejtajgi). W konsekwencji po prowokacji radzieckiej – ostrzelaniu terytorium ZSRR przez artylerię Armii Czerwonej – Finlandia została zaatakowana. Pod pretekstem pomocymarionetkowejFińskiej Republiki Demokratycznej Armia Czerwona, po zbombardowaniuHelsinek zaatakowała Finlandię.
Tzw.wojna zimowa toczyła się od 30 listopada 1939 roku do 13 marca 1940 roku. Ze strony radzieckiej operacją dowodził marszałekKlimient Woroszyłow. Obroną Finlandii kierował jej przywódca, marszałekCarl Gustaf Mannerheim oraz generałHugo Viktor Österman. Pomimo przeprowadzenia prędkiej mobilizacji, armia fińska nie była w stanie dorównać wrogowi pod względem liczebności, ani tym bardziej w kwestii sprzętu (Finlandia: 332 000 ludzi, 80 czołgów, 160 samolotów; ZSRR: ok. 1 mln ludzi, 6541 czołgów i pojazdów opancerzonych, 800-3600 samolotów).
Mimo że siły fińskie były zdecydowanie słabsze liczebnie od agresora, zdołały stawić Armii Czerwonej
Fińskie stanowisko ogniowe z karabinem maszynowym pod Lemetti (21 lutego 1940 roku)
zdecydowany opór i powstrzymać marsz wroga, któremu udało się zająć bardzo małe obszary. Szczególnie zasłużyli się w obronie ojczyzny fińscystrzelcy wyborowi. Najsłynniejszym z nich, a zarazem najskuteczniejszym w historii wojen byłSimo Häyhä zwany „Białą Śmiercią”, który zabił ponad 705 przeciwników w mniej niż sto dni. Siły radzieckie dziesiątkowały rozbudowanepola minowe oraz liczne pułapki iminy-fugasy. Działań Armii Czerwonej nie ułatwiały mrozy i wszechobecny śnieg, podczas gdy Finowie od pokoleń uczyli się funkcjonowania w tych warunkach. Słynne pozostają fińskiekamuflaże, które pozwalały ukrywać strzelców istanowiska ogniowe. Jednym z najważniejszych starć wojny byłabitwa pod Suomussalmi, spektakularny sukces Finów. Ostatecznie, dowództwo radzieckie, obawiając się interwencji niemieckiej, zdecydowała się na zakończenie działań zbrojnych. Propozycję pokoju Finlandia zaakceptowała, gdyżMannerheim wiedział, że znikąd nie nadejdzie żadne wsparcie, a państwo nie wytrzyma przeciągającej się kosztownej wojny.
Finowie zadali Armii Czerwonej ogromne straty (126 875 zabitych i zaginionych) wobec małych własnych (29 980 zabitych) i obroniła niezależność. Na podstawie wymuszonego traktatu pokojowego Finlandia utraciła jednak część terytorium, m.in. ufortyfikowanyPrzesmyk Karelski z ważnym miastemViipuri, aZSRR w grudniu 1939 roku został wykluczony zLigi Narodów. Zagrożenie niepodległości Finlandii w wyniku wojny zimowej i poniesione straty terytorialne spowodowały natomiast, że Finlandia porzuciła przy zmianie koniunktury politycznej politykę neutralności i stała się sojusznikiemIII Rzeszy podczaswojny niemiecko-radzieckiej w1941 roku.
Duńscy żołnierze konfiskują prom, by ewakuować się do neutralnej Szwecji (9 kwietnia 1940 roku)
Aby zapewnić dostawy szwedzkich rud żelaza, niezbędnych dla niemieckiego przemysłu wojennego i uprzedzić spodziewane zajęcie norweskich portów przez aliantów, 9 kwietnia 1940 roku III Rzesza zaatakowałaDanię iNorwegię. Operacją o kryptonimie„Weserübung” dowodził generałNikolaus von Falkenhorst. Dania nie była w stanie stawiać jakiegokolwiek oporu i podporządkowała się Niemcom, broniła się natomiastNorwegia. Armia dowodzona była przez generałaKristiana Laakego, później generałaOttona Rugego. Największym sukcesem norweskim było zatopienie przezartylerię nadbrzeżnąkrążownika ciężkiego„Blücher”. Pomimo utraty najważniejszych miast, słaba 50-tysięczna armia norweska stworzyła ogniska oporu w głębi kraju, a królHaakon VII uniknął pojmania i wraz z rządem ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy i Francuzi wysadzili desanty w rejonieÅndalsnes iNamsos. Po zaciętych walkach z udziałem polskiejSamodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich zostałopanowany też Narwik. W trakcie trwania bitwyKriegsmarine przeprowadziłaoperację „Juno”, mającą na celu odcięcie zaopatrzenia dla wojsk alianckich. W jej wyniku dwa pancerniki i krążownik ciężki zatopiły kilka okrętów alianckich, w tym lotniskowiecHMS „Glorious”. Sukcesy alianckie nie miały jednak już większego znaczenia w obliczu ataku III Rzeszy na Francję i kraje Beneluksu. W rezultacie w czerwcu Sprzymierzeni wycofali się. Dania i Norwegia pozostały pod okupacją do ostatnich dni wojny. Na terenie Norwegii ustanowionokolaboracyjny rząd pod przywództwemVidkuna Quislinga.
Niemiecka piechota atakuje norweską wieś (kwiecień 1940 roku)
Kampania norweska była wielkim sukcesem Niemiec. Wraz z Norwegią zdobyte zostały znaczne złoża cennych surowców, a Niemcom udało się uzależnić od siebie gospodarczoSzwecję. Norweskie porty i lotniska stały się odtąd dogodnymi bazami do ataków na Wielką Brytanię i północny Atlantyk. W ręce niemieckie dostała się prawie cała ocalała flota norweska, posiadająca kilka większych okrętów –pancerników obrony wybrzeża. Były to jednak okręty bardzo przestarzałe (np.„Harald Haarfagre” pochodził z końca XIX wieku) i przebudowano je na pływające baterieobrony przeciwlotniczej. Długalinia brzegowa kraju usianafiordami była doskonałą kryjówką dla większych obiektów, np. dla największego okrętu niemieckiego, pancernika „Tirpitz”. Operacja ta przyniosła jednak duże stratyKriegsmarine, która utraciła dziesięćniszczycieli. Przez całą wojnę marynarka niemiecka odczuwała brak tych okrętów. Źle na morale marynarzy niemieckich wpłynęła strata„Blüchera”. Dotkliwym ciosem było także zatopienie dwóchkrążowników lekkich –„Königsbergu” i„Karlsruhe”.
Bojąc się dalszego wzrostu potęgi niemieckiej Wielka Brytania uznała, że prawdopodobnym kolejnym celem wroga będzie zajęcie duńskichWysp Owczych. By temu zapobiec Brytyjczycy wzięli je w okupację podczasoperacji „Valentine” 11 kwietnia 1940 roku. Następnie zdecydowali się na podporządkowanie sobieIslandii, związanejunią personalną z Danią. 10 maja siły brytyjskie w sile 746 żołnierzyRoyal Marines i 4krążowników przeprowadziłyoperację „Fork”, w wyniku której cała wyspa znalazła się pod brytyjską okupacją.
10 maja 1940 roku Niemcy zaatakowaliHolandię,Belgię iLuksemburg (Fall Gelb). Opanowanie przez spadochroniarzy mostów i lotnisk holenderskich pozwoliło armii niemieckiej nazajęcie tego kraju w ciągu sześciu dni. W dniach 12–15 maja Niemcyprzerwali front francuski w rejonieSedanu i ruszyli na zachód. 20 maja dotarli do kanałuLa Manche podAbbeville, odcinając lewe skrzydło wojsk alianckich. 28 maja armia belgijska skapitulowała. Od 26 maja do 4 czerwca w rejonieDunkierki odbywała się ewakuacja wojsk brytyjskich (operacja „Dynamo”). Plaże pozostawiono wypełnione sprzętem, ale ludzi zdołano wywieźć na Wyspy Brytyjskie. 10 czerwca Włochy wypowiedziały wojnę Francji, co jednak nie mogło już mieć większego wpływu na losy wojny. W cztery dni później Niemcy wkroczyli doParyża.
16 czerwca nowym premierem Francji z powierzonymi w sytuacji kryzysowej nadzywczajnymi uprawnienami został marszałekPhilippe Pétain, bohaterI wojny światowej, który następnego dnia poprosił Berlin o zawieszenie broni. Dzień późniejBBC nadało odezwę generałaCharles’a de Gaulle’a wzywającą do dalszej walki. Zapoczątkowało to działalnośćKomitetu Wolnej Francji. 22 czerwca podCompiègne, w tej samej salonce kolejowej, w której podpisano rozejm kończącyI wojnę światową, Francuzi sygnowali zawieszenie broni. Północna Francja wraz z Paryżem dostała się pod okupację niemiecką,Alzację iLotaryngię przyłączono do III Rzeszy, południowa zaś część kraju stała się kolaborującym z NiemcamiPaństwem Francuskim ze stutysięczną armią i rządemPhilippe’a Pétaina iPierre’a Lavala, ulokowanym w słynnym kurorcieVichy. Państwo to istniało do 1942 roku, kiedy całe jego terytorium zaanektowane zostało przez Niemców w związku zwydarzeniami w Afryce Północnej.
Brytyjscy i francuscy jeńcy na plaży pod Dunkierką (czerwiec 1940 roku)
Klęska Francji została wykorzystana przez Związek Radziecki do zajęciapaństw bałtyckich, który wprowadził w czerwcu 1940 roku na ich teren znaczne wojska i wymusił rekonstrukcje rządów, obsadziwszy je swoimi ludźmi. W ciągu miesiąca Litwa, Łotwa i Estonia ogłoszone zostały republikami radzieckimi i między 3 a 6 sierpnia przystąpiły doZwiązku Radzieckiego.Stalin wystosował również ultimatum do rządurumuńskiego, żądając oddaniaBesarabii orazpółnocnej Bukowiny. Rumunia się ugięła, a wkrótce potem oddałaWęgrom, pod naciskiem niemieckim (tzw.drugi arbitraż wiedeński), również częśćSiedmiogrodu.
Latem 1940 roku Moskwa wysunęła wobec Finlandii upokarzające żądania ekonomiczne – Finowie wypełnili je, bojąc się utraty niepodległości, równocześnie jednak zacieśnili stosunki z Niemcami, co zapewniło im swoisty parasol ochronny. Podobną politykę obrał Bukareszt; Niemcy, powoli szykując się do wojny ze Związkiem Radzieckim, blokowały ekspansję Związku Radzieckiego w kierunku europejskim. 10 listopada 1940 roku wBerlinie, podczas wizytyWiaczesława Mołotowa, Hitler po raz ostatni próbował skłonić Związek Radziecki do wojny z Wielką Brytanią. Zaproponował Moskwie przystąpienie doPaktu Trzech i dokonanie wspólnego rozbioruImperium Brytyjskiego (wskazującIran iIndie jako teren potencjalnej ekspansji sowieckiej). Wobec odpowiedzi Mołotowa podtrzymującej zainteresowanie Związku Radzieckiego aneksją Finlandii, bazami wojskowymi wBułgarii, a także kontrolą nadcieśninami tureckimi iIrakiem, Hitler wydał dyrektywę do opracowania planu agresji III Rzeszy na Związek Radziecki, ostatecznie określoną jakoplan „Barbarossa”.
Niemieckie bombowceDo 17 nadWest Ham podczas nalotu (7 września 1940 roku)
8 sierpnia 1940 atakiemLuftwaffe na lotniskaRAF rozpoczęła się powietrznabitwa o Anglię, trwająca do 31 października. Celem Niemców było osiągnięcie dominacji w powietrzu oraz osłabienie potencjału militarnego wroga, co miało być wstępem do morskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie (operacja „Lew Morski”). Oprócz ataków na cele czysto wojskowe, Luftwaffe podjęła także szeroko zakrojoną kampanięnalotów wymierzonych przeciwko ludności cywilnej, mających złamać morale brytyjskiego społeczeństwa. Wskutek dobrze zorganizowanej brytyjskiej obrony (m.in. skuteczne wykorzystanie sieci stacjiradarowych), bitwa zakończyła się jednak porażką Niemiec.
W bitwie o Anglię wzięło udział wielu ochotników z innych krajów. Najsłynniejszymi byli Polacy, którzy utworzyliPolskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii. Najbitniejszą polską formacją myśliwską byłDywizjon 303. Spośród wszystkich pilotów myśliwskich, broniących angielskiego nieba, 5% pochodziło z Polski. Przypisuje się im 11% wszystkich zestrzeleń samolotów wroga. GenerałKarel Janoušek utworzył natomiast lotnictwo czechosłowackie, którego najsłynniejszą jednostką byłDywizjon 310.
Oprócz działań powietrznych Niemcy rozwinęli ofensywę morską przy pomocyokrętów podwodnych, pragnąc odciąć Wielką Brytanię od dostaw żywności i materiałów wojennych z kolonii i Stanów Zjednoczonych.Bitwa o Atlantyk przybrała na sile.
28 października 1940 roku WłochyzaatakowałyGrecję. Wojska włoskie zostały jednak szybko powstrzymane i odrzucone przez siły generałaAleksandrosa Papagosa, które zadały wrogowi znaczne straty. W grudniu oddziały greckie wkroczyły do południowejAlbanii. Szerokiego poparcia Grekom udzielili Brytyjczycy, wysyłając swoje siły ekspedycyjne.
Obecność Brytyjczyków w Grecji i niepomyślny rozwój sytuacji politycznej wJugosławii doprowadził do niemieckiej inwazji na oba te kraje (6 kwietnia 1941 roku). Oprócz Włoch do ataku przyłączyły się również Węgry i Bułgaria. Już 12 kwietnia Niemcy wkroczyli doBelgradu (5 dni później skapitulowała jugosłowiańska armia), a do 30 kwietnia opanowali lądową część terytorium Grecji. Brytyjczycy wraz z resztkami greckiej armii wycofali się naKretę. 20 maja na wyspie wylądowałyniemieckie oddziały powietrznodesantowe (operacja „Merkur”) i pomimo ciężkich strat zdobyły ją (ostatnie oddziały brytyjskie zostały ewakuowane 31 maja).
Grecja znalazła się pod niemiecko-włosko-bułgarską okupacją, utworzono też na jej terenach marionetkowePaństwo Greckie. Wkrótce na terytorium Grecji rozpoczął sięmasowy głód spowodowany łupieżczą polityką okupantów. Na części terytorium Jugosławii doszło do utworzenia sprzymierzonych z Osią państw marionetkowych. Powstały:Niepodległe Państwo Chorwackie na czele z wodzemustaszówAnte Paveliciem, Niezależne Państwo Czarnogórskie pod rządami separatystycznego politykaSekuli Drljevicia oraz tzw.Serbia Nedicia rządzona przez serbskiego generałaMilana Nedicia. Resztę Jugosławii podzieliły między siebie III Rzesza, Włochy, Węgry i Bułgaria.
Gubernator Gabonu,Georges Masson, pozostał wierny rządowi Vichy. Alianci zdecydowali się więc zająć nadzorowane przezeń posiadłości francuskie. 27 października 1940 roku rozpoczęła siękampania o Gabon. Wojska kolonialne generałaMarcela Têtuego były słabe i prędko uległy naporowi liczniejszych Brytyjczyków iWolnych Francuzów. Zniszczona została tamtejsza flota, licząca tylko okręt podwodny iawizo. 12 listopada poddały się wPort-Gentil ostatnie oddziały wierne rządowi Vichy, a Têtue dostał się do niewoli. Garnizon w znacznej części przeszedł na stronę Wolnej Francji. Masson popełnił samobójstwo. W dniach od 23 do 25 września alianci przeprowadzili operację „Menace”, której celem było przechwycenie pozostającego pod władzą Vichy portu w Dakarze, w którym stacjonowały znaczne siły morskie, zwłaszcza cenny pancernik „Richelieu” i dwa krążowniki lekkie. Siły Wolnej Francji dowodzone przezde Gaulle’a wsparte przez Brytyjczyków i Australijczyków zgromadziły potężną flotę, jednak operacja zakończyła się klęską.
19 stycznia 1941 roku ruszyła ofensywa Brytyjczyków przeciwko wojskom włoskim weWłoskiej Afryce Wschodniej. Brytyjczycy zaatakowali z trzech stron, kierując się na stolicęEtiopii –Addis Abebę. 26 marcapo 7-tygodniowym oblężeniu upadła twierdza górskaKeren. Brytyjskie oraz indyjskie oddziały desantoweodbiły stolicęSomalii Brytyjskiej –Berberę. Główny atak brytyjski wyszedł z Kenii i po 53 dniach stałego marszu i walk wojska tego frontu wyzwoliły Addis Abebę. W II połowie maja 1941 roku cała Etiopia, Erytrea i Somalia były wolne od okupantów włoskich. Przywrócono też niepodległość Etiopii.
Erwin Rommel z żołnierzami w puncie obserwacyjnym podczas walk pod Sidi Azeiz w drodze naTobruk (grudzień 1941 roku)
31 marcaruszyło natarcie wojsk niemiecko-włoskich, przy czym główne uderzenie wyszło od strony pustyni. Rozcięta na dwie części armia brytyjska w pośpiechu wycofała się aż nad granicę libijsko-egipską, pozostawiając jedynie załogę w oblężonym Tobruku. Brytyjczycy, dysponujący znaczną przewagą liczebną i sprzętową usiłowali ruszyć Tobrukowi z odsieczą podczasoperacji „Brevity”, jednak ich atak został spektakularnie odparty – siły Rommla zniszczyły 96 alianckich czołgów, tracąc tylko 5 własnych. 25 sierpnia broniących się w Tobruku Australijczyków wsparła polskaSamodzielna Brygada Strzelców Karpackich. Dowódca wojsk brytyjskich, generałArchibald Wavell spróbował przerwać linie niemiecko-włoskie po raz drugi (operacja „Battleaxe”), jednak znów poniósł znaczną porażkę. Tymczasem Wavella zastąpił nowy dowódca, generałClaude Auchinleck.
Ostatnie regularne siły włoskie w Afryce Wschodniej poddały się pobitwie o Gondar 13–27 listopada. Zakończona w ten sposóbkampania wschodnioafrykańska była pierwszym, lądowym zwycięstwem aliantów w II wojnie światowej; wojska alianckie z tego obszaru zostały następnie przerzucone do walki na innych teatrach działań wojennych.
18 listopada ruszyłatrzecia operacja ofensywna w Afryce Północnej o kryptonimie „Crusader”. Dopiero ona, po ciężkich walkach zlikwidowałaoblężenie Tobruku i wyparła wojska Osi zCyrenajki. Sukces był jednak krótkotrwały. Rommel wycofał swoje wojska ipod Gazalą rozbił Sprzymierzonych w spektakularnej bitwie. Rommel ruszył z ofensywą na Egipt. Nie udało się go zatrzymaćpod Mersa Matruh, a dopieropod El Alamein. Rommel wiedział, że musi zdobyć El Alamein, by ruszyć dalej naKair. Wobec braku sukcesów, dowództwo brytyjskie zastąpiło Auchinlecka generałemBernardem Montgomerym.
Siły niemiecko-włoskie spróbowały okrążyć Brytyjczykówpod Alam Halfa, jednak trudne warunki terenowe uniemożliwiły manewr. Wojska Osi były już na skraju wytrzymałości – znaczne rozciągniecie się linii zaopatrzeniowych, absolutna dominacja powietrzna aliantów, którzy dziesiątkowali dostawy zapasów oraz słabośćwłoskiej marynarki, która nie była w stanie zapewnić bezpieczeństwa konwojom z zaopatrzeniem powodowały, że żołnierzom Rommla brakowało wody, żywności, amunicji i leków. Co więcej, włoscy sojusznicy wykazywali się znikomą bitnością. Tymczasem Brytyjczycy mieli wszystkiego pod dostatkiem. Montgomery zwlekał więc z podjęciem ofensywy, zbierając coraz większe zapasy. Rommel wiedział, że jego jedyną szansą na zwycięstwo, wobec braku odzewu na apele do dowództwa o przysłanie posiłków, zaopatrzenia, lotnictwa, lub zastąpienie go generałemHeinzem Guderianem, jest prędkie zdobycie Kairu, musiał więc atakować.Druga próba zdobycia El Alamein okazała się katastrofą. Brytyjczycy, którzy zamienili swe pozycje w twierdzę i ściągnęli wielkie posiłki, odparli atak, w którym zginął jeden z ważniejszych dowódców niemieckich w Afryce, generałGeorg Stumme. Wojska Osi musiały wycofać się na zachód.
Brytyjscy żołnierze ochraniający negocjacje pokojowe z Irakiem (około 30 maja 1941)
Dochodząc do władzy 3 kwietnia 1941 roku, nacjonalistyczny rząd irackiego premieraRaszida Alego al-Kilaniego wyrzekł się brytyjsko-irackiego traktatu z 1930 roku i zażądał zamknięcia brytyjskich baz wojskowych na terenie kraju. Premier szukał poparcia wśród III Rzeszy, Włoch iFrancji Vichy w usunięciu brytyjskich sił zIraku. Brytyjczycy nie przystali na te żądania i zdecydowali się usunąć zagrożenie ze strony Iraku drogą zbrojną.
Walka pomiędzy irackimi a brytyjskimi wojskami rozpoczęła się 18 kwietnia 1941 roku w brytyjskiej bazie lotniczej nad jezioremHabbanija. Armia iracka, choć liczniejsza, była jednak zbyt słaba, by stawić skuteczny opór stacjonującym w kraju jednostkom brytyjskim, znanym od 1941 roku jakoIraqforce, którymi dowodził generałEdward Quinan. Państwa Osi wysłały więc dwadywizjony wsparcia, jeden od niemieckiejLuftwaffe, zaś drugi odKrólewskich Sił Powietrznych Włoch. Niemcy i Włosi wykorzystali francuskie bazy wSyrii, doprowadzając do walki między brytyjskimi a francuskimi siłami w Syrii. Dowódcą wydzielonych jednostek Luftwaffe, które miały pomóc irackim rebeliantom, został pułkownikWerner Junck.
W maju 1941 rokuAl-Hadżdż Muhammad Amin al-Husajni –wielki mufti Jerozolimy i sojusznik al-Kilaniego – ogłosił „świętą wojnę” przeciwko Wielkiej Brytanii i wezwał Arabów na całymBliskim Wschodzie, by stanąć do walki przeciw Brytyjczykom. Solidarność z Irakiem i wsparcie dla tego kraju wyraził osobiście Hitler. 30 maja 1941 roku Brytyjczycy dotarli na przedmieściaBagdadu. Iracki wojskowy opór zakończył się następnego dnia.
Al-Kilani i jego sojusznicy uciekli do Iranu, później doTurcji, Włoch i w końcu do Niemiec, gdzie Ali został mile przyjęty przez Hitlera jako głowa irackiego rządu na emigracji. W audycjach radiowych z Berlina,mufti nawoływał do dalszej walki przeciwko Zjednoczonemu Królestwu i pomocy siłom niemiecko-włoskim. Ponadto na Bałkanach przyjmował muzułmańskich ochotników doWaffen-SS. Nowi przywódcy Iraku przyjęli brytyjskie żądania w sprawie tranzytu wojsk i zaopatrzenia. Przez Irak szła część pomocy amerykańskiej dlaZSRR w ramach umowyLend-Lease. Kraj ten wypowiedział wojnę państwom Osi w styczniu 1942 roku.
Żołnierze niemieccy przekraczający granicę radziecką (22 czerwca 1941 roku)
W latach 1939–1941 ZSRR prowadził intensywną współpracę gospodarczą i polityczną z Niemcami na podstawiepaktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 itraktatu o granicach i przyjaźni z 28 września 1939, a stosunki pomiędzy obydwoma krajami pozostawały pozornie przyjazne. W rzeczywistości jednak Adolf Hitler od grudnia 1940 przygotowywał plan inwazji na partnera pod kryptonimem„Barbarossa”.
W niedzielę 22 czerwca 1941 roku o godz. 3.15 rozpoczęła się operacja „Barbarossa”, uderzeniepaństw Osi na ZSRR odBałtyku poKarpaty. Państwa Osi zaangażowały siły wielkości ponad 4 milionów żołnierzy – była to największa operacja sił lądowych w historii. Oprócz 3 milionów Niemców, po stronie Osi walczyło m.in. ćwierć miliona Włochów i 300 tysięcy Rumunów[32]. W zachodnich okręgach wojskowych ZSRR znajdowało się 2 517 054 żołnierzy Armii Czerwonej, którzy zostali całkowicie zaskoczeni atakiem. Sytuacja byłaby dla nich beznadziejna, gdyby nie trwająca od 14 czerwca 1941 roku sprawnie prowadzona mobilizacja Armii Czerwonej na stopę wojenną. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR dodatkowo zmobilizowano pięć milionów ludzi. Spora część z nich uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Józef Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom. Równolegle z uderzeniem wojsk lądowychLuftwaffe przypuściła zmasowane naloty na radzieckie lotniska znajdujące się przy granicy niemiecko-radzieckiej.Wojskowe Siły Powietrzne ZSRR straciły 1811 samolotów, podczas gdy Luftwaffe tylko 35 iRumuńskie Siły Powietrzne 11[33]. Armia Czerwona została sparaliżowana.
Grup Armii „Północ” feldmarszałkaWilhelma von Leeba uderzyła zPrus Wschodnich w kierunku okupowanych państw bałtyckich. Jej oddziały pancerne dowodzone przez generałaEricha Höpnera błyskawicznie parły naprzód. Radziecki generałFiodor Kuzniecow usiłował zatrzymać ofensywępod Rosieniami, mobilizując w tym celu 749 czołgów, także najcięższe maszyny radzieckie, czołgi ciężkieKW-2. Bitwa zakończyła się masakrą Armii Czerwonej – 245 czołgów niemieckich zniszczyło 704 radzieckie, kosztem lekkich strat własnych. Niemcy zdobyliDyneburg, który Kuzniecow usiłował odzyskać znacznymi siłami, jednak znów poniósł klęskę.Armia Czerwona wycofała się zaDźwinę i na jej linii zdecydowała się skoncentrować obronę. Odwrót wojsk radzieckich był jednak chaotyczny, co spowodowały sprzeczne z poleceniami Kuzniecowa rozkazy generałaŻukowa i w chwili, gdy część jednostek wycofywała się za rzekę, Niemcy już ją forsowali. Zdecydowano się skoncentrować obronę na miastachOstrow iPsków. Ostrow oddano jednak bez walki, po czym usiłowano go odbić, jednak atak radzieckich sił pancernych pozbawionych wsparcia piechoty doprowadził do zniszczenia ich przez niemiecką artylerię. Atak osamotnionej piechoty został odparty. Kolejne jednostki radzieckie dostały rozkaz powstrzymania Niemców. Ciężkie walki rozgorzały podOpoczką i Porchowem, jednak nie spowolniły one marszu najeźdźców – niedługo później zdobyto Psków.
Żołnierze radzieccy ciągną przez błoto armatę pod Leningradem (1 listopada 1941 roku)
Dowództwo radzieckie zdecydowało się przenieść linię obrony naŁugę i te pozycje na pewien czas udało się utrzymać. Żołnierze niemieccy byli wymęczeni, a jednostki wymagały przegrupowania. JednostkiGrupy Armii „Północ” w ciągu trzech tygodni wkroczyły ponad 600 kilometrów w głąb terytoriumZwiązku Radzieckiego[35]. W połowie sierpnia ponownie ruszyła ona do walki. Kolejnym celem byłKrasnogwardiejsk. Próby uderzenia na przeciwnika przypłaciła Armia Czerwona ciężkimi stratami. Niemcy dążyli do prędkiego opanowaniaNowogrodu. Wojska radzieckie próbowały przejąć inicjatywę podStarą Russą, gromadząc znaczne siły, jednak Niemcy po ściągnięciu wsparcia zmusili je do odwrotu. Podczas walk o miasto po raz pierwszy wykorzystano sławne „katiusze”. Niedługo później padł Nowogród, po nalotach Luftwaffe i otoczeniu go przez Niemców. Wielu żołnierzy radzieckich dostało się do niewoli, a w ręce najeźdźcy wpadł liczny i cenny sprzęt. Wkrótce padł Krasnogwardiejsk i otworzyła się droga do głównego celu Leeba –Leningradu, drugiego, po Moskwie, najważniejszego miasta ZSRR.
Na początku września natarcie Niemców straciło impet. Powodem były obfite deszcze, które utrudniały marsz, oraz katastrofalny stan sprzętu pancernego. Mordercza dla czołgów pogoda prowadziła do znacznych strat, podczas gdy nie pojawiały się nowe maszyny. Pomimo to, Niemcom udało się zamknąć miasto w kotle. Garnizon Leningradu był jednak zbyt potężny, by pokonać go w bitwie miejskiej, tak więc Leeb zdecydował się naoblężenie.
Pozycje nadgraniczne5 Armii generała Michaiła Potapowa zostały rozbite przez oddziały niemieckiej6 Armii. Niemcom udało się wbić w styk 5 i6 Armii generałaIwana Muzyczenki. Powstał wyłom o szerokości 60 kilometrów, przez który bez problemu wdarły się czołgi1 Grupy Pancernej generałaEwalda von Kleista. Niemieckie wojska pancerne miały przeciwko sobie aż trzy korpusy zmechanizowane. Główne starcia miały miejsce w rejonieBeresteczka, gdzie Armia Czerwona wykorzystała swoje potężneKW-1 iKW-2, użyto także nowej konstrukcji,T-34. Siły radzieckie nie wykorzystały jednak swojej przewagi. Falowe ataki czołgów załamywały się w silnym ogniu artylerii przeciwpancernej. Przyczyną radzieckich niepowodzeń była słaba taktyka oraz mierne wyszkolenie załóg. Czołgom tym brakowało też amunicji.
Ostatecznie dowodzący w regionie generałMichaił Kirponos wycofał się naLinię Stalina, potężny, lecz nieukończony pas umocnień, który nie stanowił dla Niemców większej przeszkody. Padł Żytomierz i najeźdźcy skierowali się naKijów. Chwilowo ofensywę powstrzymała26 Armia generałaFiodora Kostienki. Nie powiodła się radziecka próba zlikwidowania wyłomu, co więcej, Kleistowi udało się zepchnąć Kostienkę za linięDniestru. Wraz z nim musiała się wycofać5 Armia. Niemcy zorientowali się, że oddziały radzieckie chcą się wycofać, więc postanowili zamknąć im drogę odwrotu. Wojska Kleista doszły doPierwomajska, odcinając 6 i12 Armię.
Sytuacja Armii Czerwonej była bardzo ciężka. Z rejonuHumania obrońcom zagroziła niemiecka17 Armia, która przerwała zorganizowaną tam obronę. Dowództwo radzieckie zdecydowało się przerzucić zaDniepr wszystkie możliwe jednostki, organizując linię obrony. Armia Czerwona włączyła do walki zapasową38 Armię, jednak Niemcy połączyli siły z Grupą Armii „Środek” i wsparła ich 2 Grupa Pancerna Guderiana. Dzięki niej udało się zamknąć wojska broniące Dniestru w wielkim kotle. Działania te przeszły do historii jakobitwa pod Humaniem i przyniosły Armii Czerwonej wielkie straty. 100 tysięcy żołnierzy zostało rannych lub zabitych, a kolejne 100 tysięcy dostało się do niewoli[37]. Niemcy pod dowództwem generałaEricha von Mansteina ruszyli na południe, docierając doKrymu, na którymodcięli liczne wojska radzieckie. Zbliżyli się również do ważnego ośrodka radzieckiej gospodarki, jakim byłoZagłębie Donieckie.
Jeńcy radzieccy sprzątają ruinymińskich domów, by udrożnić przejazd wojskom niemieckim (lipiec 1941 roku)
Grupa Armii „Środek” feldmarszałkaFedora von Bocka prowadziła natarcie z okupowanych ziem polskich w kierunkuBiałorusi. 22 czerwca Niemcy przekroczyliBug. Wojska radzieckie były zaskoczone atakiem i nieprzygotowane do obrony, tak więc nie stanowiły poważniejszego zagrożenia.Broniła się natomiastTwierdza Brzeska, której garnizon, choć mniej liczny i ponoszący znaczne straty, wytrzymała napór wroga do 29 czerwca.
Od 22 czerwca do 9 lipca trwała wielkabitwa białostocko-mińska. GenerałDmitrij Pawłow oraz jego 675 000 żołnierzy starł się z siłami von Bocka liczącymi 750 tysięcy ludzi. Niemcy polegali na swoich czołgach i zdolnych dowódcach.2 Grupa Pancerna generałaHeinza Guderiana i3 Grupa Pancerna generałaHermanna Hotha obeszły wojska radzieckie i zamknęły je w tak zwanym kotle białostockim. Części sił radzieckich udało się z niego wymknąć, jednak wkrótce zostały okrążone w rejonieNowogródka. Niemcy przystąpili do likwidacji otoczonych wojsk, którym nie powiódł się kontratak. Nie pomogła Pawłowowi nawet miażdżąca przewaga w sprzęcie – w wyniku bitwy białostocko-mińskiej do niewoli dostało się ponad 300 tysięcy żołnierzy, około 40 tysięcy zginęło, a Armia Czerwona straciła 4799 czołgów, 9427 dział i 1669 samolotów. Niemców operacja kosztowała 12 tysięcy zabitych, 101 czołgów i 276 samolotów. Pawłow, który uniknął niewoli został rozstrzelany przezNKWD. Tymczasem w ręce Niemców wpadłMińsk. Wcześniej Armia Czerwona usiłowała przeprowadzić natarcie podMałorytą, które jednak zostało powstrzymane.
Żołnierze niemieccy atakują przeciwnika broniącego się po drugiej stronie zniszczonego pociągu transportującego radziecki sprzęt wojskowy na trasieMoskwa-Smoleńsk (sierpień 1941 roku)
Niemcy ruszyli do ataku na strategicznie ważnySmoleńsk. Już 1 lipca sforsowana zostałaBerezyna. Von Bock przekazał zwierzchnictwo nad 2 i 3 Grupą Pancerną generałowiGüntherowi von Klugemu. Guderian i Hoth przeprowadzili szybki atak na Smoleńsk, do którego obrony zmobilizowano wielkie siły, dowodzone przez Kuzniecowa,Timoszenkę i generałaAndrieja Jeriomienkę. Choćbitwa o Smoleńsk okazała się dla Armii Czerwonej kolejną katastrofą (300 tysięcy pojmanych żołnierzy, niemal 3000 straconych czołgów, podczas gdy Niemcy utracili ich tylko ponad 100), oblężenie miasta trwało dwa miesiące, kluczowe dla przygotowania obrony Moskwy i koniec końców bitwa ta pozwoliła wygrać ZSRR wojnę[38].
Po zdobyciu Smoleńska na terenie dzisiejszejUkrainy, skoncentrowały się znaczne siły radzieckie, które należało rozbić. Grupa Armii „Środek” skierowała się więc naKijów i 25 sierpnia dotarła doDesny i poruszając się wzdłuż niej zajęła kilka miejscowości. Następnie Niemcy sforsowali rzekę i rozpoczęli okrążanie Kijowa. Niewyszkolona40 Armia, naprędce zorganizowana, nie dały rady zatrzymać manewru i miasto zostało odcięte. Rozpoczęła siębitwa o Kijów. Próby przerwania okrążenia przez równoczesne ataki 40 Armii i wojsk okrążonych nie przyniosły rezultatu. 26 września Kijów broniony, którego obroną kierował sam Timoszenko, skapitulował, do niewoli dostało się 665 tysięcy żołnierzy radzieckich[39]. W walce zginęli ponadtoMichaił Burmistienko – wiceprzywódcaUkraińskiej SRR oraz generałMichaił Kirponos[40]. Odwołany został dowodzący obroną Ukrainy marszałekSiemion Budionny. Niemcy kontynuowali natarcie i dotarli doKaługi, jednak zaraz potem przerzucili swoje siły pod Moskwę[41].
Niemieccy inżynierowie budująmost pontonowy przezPrut (1 lipca 1941 roku)
Po agresji niemieckiej Finlandia pozostawała neutralna. Pomimo tego, w dniach 25–26 czerwca lotnictwo radzieckie dokonało bombardowań miast i lotnisk fińskich.Mannerheim zdecydował się na wojnę, widząc w niej szansę na odzyskanie utraconych w 1940 roku terenów. Wojska dowodzone przez generałówErika Heinrichsa iAksela Airo zaatakowały ZSRR i odzyskały fińskie ziemie do końca sierpnia. Ofensywa była jednak kontynuowana, celem zdobycia całejKarelii. Finowie zdobyli miastoPietrozawodsk, dotarli aż do jezioraOnega i rzekiŚwir, odcięli od północy Leningrad i zatrzymali się. Równocześnie pozwolili wojskom niemieckim pod komendą zdobywcy SkandynawiiFalkenhorsta na przemarsz przez północ swojego kraju. Finowie i Niemcy wspólnie przeprowadzilioperację „Silberfuchs” mającą na celu zdobycie kluczowego dla dalszych walkMurmańska, jednak nie dały rady pokonać mniej garnizonu generałaMarkiana Popowa[42].
Działania naBałtyku przez całą wojnę nie były szczególnie intensywne.
Niemcy biorą do niewoli żołnierzy radzieckich z pokładu zatopionego transportowcauciekającego z Hanko (1941 rok)
Podczas wojny zimowej radziecka marynarka ostrzeliwała z okrętów pozycje fińskie.Merivoimat, marynarka fińska, skupiała się na osłanianiu własnych pozycji przed radzieckim desantem. Jej trzon stanowiły dwa silnepancerniki obrony wybrzeża,„Ilmarinen” i„Väinämöinen”[44].
W 1941 roku do walki ze Związkiem RadzieckimKriegsmarine oddelegowała stare, pamiętające poprzednią wojnę światową pancerniki„Schlesien” i„Schleswig-Holstein” (które nie wzięły udziału w walkach), 5 okrętów podwodnych, 10stawiaczy min, nieznaczną liczbętrałowców, 28 kutrów i wiele mniejszych jednostek. Przeciwko tym siłom radzieckaFlota Bałtycka admirałaWładimira Tribuca wystawiła dwa (równie przestarzałe, co niemieckie) pancerniki„Marat” i„Oktiabrskaja Riewolucija”, krążowniki „Kirow” i „Maksym Gorki”, 2superniszczyciele, 24 niszczyciele, 65 okrętów podwodnych i mnóstwo mniejszych jednostek.
Tribuc nie wykorzystał swojej olbrzymiej przewagi i wraz z błyskawicznymi postępaminiemieckich wojsk lądowych wycofywał się na wschód. 6 lipca 1941 roku podczas stawiania min przez radzieckie okręty wywiązała się bitwa pomiędzy zespołem radzieckim a okrętami niemieckimi, z których trzy zostały uszkodzone i zmuszone do wycofania. Kilka dni później w rejonieParnawy wszedł na minę i zatonął niemiecki trałowiec „M-23”. Starty marynarka radziecka zaczęła ponosić w sierpniu, gdy zatopiono okręty podwodne „S-11” i „S-6” oraz niszczyciele „Karol Marks” oraz „Engels”. 27 sierpnia miała miejsce wielka operacja radzieckiej floty, mająca na celuewakuowanie otoczonych wTallinnie wojsk oraz 66 tysięcy ton zapasów. Luftwaffevon Richthofena dokonała jednak masakry wycofujących się wojsk, zatapiając 65 statków i okrętów, w tym 5 niszczycieli, 5 trałowców i 2 okręty podwodne. Spośród 29 dużych transportowców uciekających z miasta do bezpiecznej przystani dotarł tylko jeden, „Kazachstan”.
Zatopiony „Marat” z pokładu niemieckiego bombowca (1 czerwca 1942 roku)
9 września dowódca Kriegsmarine, wielki admirałErich Raeder zwrócił uwagę Hitlera na fakt, że Flota Bałtycka może spróbować się przebić do neutralnej Szwecji, gdzie zostanie internowana i uratowana przed zniszczeniem. Dyktator przyznał mu rację i na jego rozkaz sformowany został potężny zespół Baltenflotte (niem. Flota Bałtów) składający się z nowoczesnych okrętów z pancernikiem „Tirpitz” i krążownikiem ciężkim „Admiral Scheer” na czele. Wraz z nimi na Bałtyk zawitały nowe krążowniki lekkie, niszczyciele i liczne mniejsze jednostki. Były to siły, z jakimi Tribuc nie mógł się mierzyć. Wycofał swoje siły do Leningradu, który od strony morskiej stał się istną fortecą. 13 września wszedł na minę i zatonął wszedł okręt flagowy marynarki fińskiej, „Ilmarinen”. W listopadzie bezczynna Baltenflotte została rozwiązana. Unieszkodliwieniem pancerników radzieckich zająć się miała Luftwaffe, której 23 września udało się zniszczyć „Marata”[45]. Opadł on jednak na płytkie dno, więc garnizon leningradzki zdołała go podnieść i zamienić wplatformę artyleryjską.
W 1942 roku prawie nie podejmowano operacji morskich na Bałtyku, poza stawianiem min przez Niemców. Podobnie było w 1943 roku, kiedy Kriegsmarine podjęła jednak próbę całkowitego odcięcia morskiego Leningradu, co nie powiodło się i doprowadziło do zatopienia kilku mniejszych jednostek.
30 września 1941 roku Niemcy dotarli podMoskwę. Stolica ZSRR była najważniejszym celem dla najeźdźcy, a jej upadek byłby wielkim sukcesem militarnym, politycznym i propagandowym. Stalin nie chciał jednak łatwo poddać miasta, zdecydował się dowodzić obroną osobiście. Moskwa została ufortyfikowana, a jej garnizon zasilony rezerwowymi armiami zSyberii iDalekiego Wschodu. Ostatecznie przeciw NiemcomArmia Czerwona wystawiła ponad milion i dwieście tysięcy żołnierzy. Historycy nie są zgodni co do liczby wojsk niemieckich. Zdaniem niektórych było ich mniej od obrońców, inni mówią o prawie dwóch milionach. Dowodził nimi osobiście feldmarszałekWalther von Brauchitsch, naczelny dowódca wojsk lądowych. Wraz z nimoperację o kryptonimie „Tajfun” poprowadził feldmarszałekFedor von Bock[48]. Siłami powietrznymi miał dowodzić feldmarszałekAlbert Kesselring. Obrońców prowadzili: generałAleksandr Wasilewski, marszałekBorys Szaposznikow oraz marszałekGieorgij Żukow.
Niemcy chcieli zamknąć miasto w kleszcze manewru okrążającego dokonanego przez3 i4 Armię Pancerną w kierunku linii kolejowej łączącej Moskwę z Leningradem oraz 2 Armię Pancerną, która miała ruszyć w kierunkuTuły. W tym czasie4 Armia miała zająć miasto. Stalin liczył na powodzenieobronnej operacji moskiewskiej – wiedział, że od jej powodzenia zależy los kraju. Niemcom nie udało się zdobyć Moskwy. Walki przeciągały się i zatraciły charakterwojny błyskawicznej, jaką próbowali prowadzić najeźdźcy. Zima 1941/1942 była najostrzejsza w XX wieku, a temperatura nie raz spadała do –45 °C. Taka pogoda była zabójcza dla sprzętu pancernego, który nie był przystosowany do walk zimowych. Piechota niemiecka nie posiadła ciepłych mundurów. Szczególnie dawała się we znaki broniąca się z wielką zawziętością16 Armia generałaKonstantego Rokossowskiego.
Irańscy cywile oglądający radzieckąartylerię konną w zdobytymTebriz (17 września 1941 roku)
Iran pod panowaniemszachaRezy Szacha Pahlawiego stał się od początku II wojny światowej terenem infiltracji wielkich mocarstw, w tymniemieckiej. Obecność niemieckich obywateli niepokoiła władzeWielkiej Brytanii iZSRR, mimo ogłoszenia przez kraj neutralności. Brytyjczycy chcieli ponadto zająć roponośne obszary Iranu oraz korzystać z kolei transirańskiej do dostarczania materiałów wojennych do ZSRR. Ze względów strategicznych operacja okupowania tego kraju zabezpieczyłaby tyły sił brytyjskich stacjonujących wEgipcie oraz południową granicę ZSRR przed niespodziewanym uderzeniem wojsk niemieckich[50]. W tej sytuacji generałQuinan, dowódcaIraqforce, otrzymał rozkaz przygotowania się do okupacji pól naftowych wAbadanie iNaft-Shah oraz portówBushirem iBandar-e-Szachpur.
12 sierpnia 1941 roku władze ZSRR i Wielkiej Brytanii wręczyły rządowiIranu notę, w której wyraziły nadzieję, że Irańczycy sami podejmą kroki wobec niemieckich agentów. Sowieci dołączyli listę rzekomych szpiegów. Żądano też zgody na wkroczenie wojsk obu krajów do Iranu. Odpowiedź z 21 sierpnia okazała się dla obydwu państw niesatysfakcjonująca. Następnego dnia ogłoszono pogotowie bojowe w wojskach brytyjskich, a 25 sierpnia w wojskach radzieckich. Siły brytyjskie miały zająć porty i obszary roponośne na południu Iranu, zaś radzieckie – północną część kraju z miejscowościamiArdabil,Tebriz iUrmia.
Konwój brytyjski osłaniany przez radzieckiBA-10 podczas walk w Iranie (wrzesień 1941 roku)
Kampania irańska rozpoczęła się rankiem 25 sierpnia, kiedy flota brytyjska zaatakowała okręty irańskie w strategicznych portach w Abadanie iKhorramshar. Jednocześnie z dwóch stron na terytorium Iranu wkroczyły brytyjskie siły lądowe. Działania te wspierało z powietrzaRoyal Air Force, atakując irańskie bazy lotnicze i linie komunikacyjne oraz wspierając siły lądowe. Większość irańskich samolotów została zniszczona na ziemi. SiłyArmii Czerwonej, rzucone przeciwko Irańczykom, były zdecydowanie od nich silniejsze, stąd postępy wojsk radzieckich były szybkie. Pierwszego dnia walk miejscowośćMaku została silnie zbombardowana (zginęło kilkuset cywilów), co złamało morale Irańczyków[51]. 28 sierpnia Reza Szach Pahlawi rozkazał podległym wojskom wstrzymać opór, ogłaszając zawieszenie broni. W ciągu 30 i 31 sierpnia wojska brytyjskie i radzieckie spotkały się w miejscowościachSenna iKazwin.
Reza Szach Pahlawi usiłował bezskutecznie uzyskać mediację amerykańskiego prezydentaFranklina Delano Roosevelta, powołując się na zapisyKarty Atlantyckiej. W tej sytuacji rozpoczęto negocjacje, które do 6 września przyniosły zgodę irańskiego rządu na okupację brytyjską południa, a sowiecką północy kraju. Z Iranu mieli być wydaleni Niemcy podejrzewani o działalność szpiegowską, a linie kolejowe wykorzystane do przewozu sprzętu i wyposażenia wojskowego do ZSRR w ramachLend-Lease. Ze względu jednak na niewykonanie niektórych żądań wojska brytyjskie i sowieckie wznowiły swój marsz w głąb Iranu, grożąc okupacjąTeheranu. W nocy z 15 na 16 września radzieckie radio oskarżyło Irańczyków o nieszczere zamiary, „niewybaczalną powolność” i niechęć do wyrzucenia z kraju hitlerowskich agentów. Następnego dnia Reza Szach Pahlawi na nadzwyczajnym posiedzeniu parlamentu abdykował na rzecz swojego synaMohammada Rezy Pahlawiego, a następnie został uwięziony przez Brytyjczyków.
28 listopadawojska radzieckie odbiły Rostów oraz zmusiły Niemców do odwrotu. Była to pierwsza udana kontrofensywa radziecka II wojny światowej, jednak nie wpłynęła znacząco na dalsze działania zbrojne.
Nie ustawały walki pod Moskwą. Chociaż ofensywa na stolicę została zatrzymana, niemieckiwywiad wciąż szacował, że wojska radzieckie nie miały już rezerw, a zatem nie będą w stanie przeprowadzić kontrofensywy. Szacunki te okazały się błędne, ponieważ Stalin przeniósł ze wschodu gigantyczne posiłki. Armia Czerwona zgromadziła rezerwę 58 dywizji na początku grudnia, kiedy ofensywa zaproponowana przez Żukowa i Wasilewskiego została ostatecznie zatwierdzona przez Stalina. 5 grudnia rozpoczęła sięofensywna operacja moskiewska mająca na celu usunięcie zagrożenia dla Moskwy. Rozpoczęła się poprzez stopniowe wchodzenie do walki kolejnych armii między 5 a 7 grudnia. Po odbiciu miastKalinin,Klin,Sołniecznogorsk do akcji wkroczyły wojskaFrontu Południowo-Zachodniego co spowodowało dalsze zdobycze:Jelec,Tuła,Kaługa,Naro-Fominsk. Niemcy zostali zmuszeni do odwrotu spod bramMoskwy, jednak nie dalej. Za klęskę moskiewską zapłacił feldmarszałekvon Brauchitsch. 19 grudnia został odwołany ze stanowiska, a naczelnym dowódcą wojsk lądowych został samHitler.
Niemiecki oficer kierujący atakami naSewastopol (lipiec 1942 roku)
26 grudnia 1941 roku Armia Czerwona przeprowadziła wielkąoperację desantową kerczeńsko-teodozyjską. Miała ona na celu przysłanie drogą morska wsparcia dlaobleganych przez siłyEricha von Mansteina wojsk radzieckich naKrymie oraz odepchnięcia Niemców i Rumunów w głąb Ukrainy. Zakończyła się rzezią wysłanych z odsieczą oddziałów, które zaatakowałaLuftwaffe generałaWolframa von Richthofena, acz część wsparcia dotarła do obrońców. Nie zmieniło to sytuacji wojsk radzieckich na Krymie, które skapitulowały 4 lipca 1942 roku.
Również rzezią Armii Czerwonej zakończyła sięoperacja lubańska w styczniu 1942 roku, nieudana próba przerwania blokady Leningradu przez wojskaMierieckowa, pokonane przez mniej liczne siły generałaGeorga von Küchlera[53].
Niemcy wciąż trzymali się mocno pod Moskwą. GenerałowieŻukow iIwan Koniew bezskutecznie usiłowali pokonać wroga w trwającej do kwietnia 1942 rokuoperacji rżewsko-wiaziemskiej. Nie udało się rozbić generałaGünthera von Klugego, a konfrontacja pozostała nierozstrzygnięta. Była to jedna z najbardziej krwawych bitew frontu wschodniego, po obu stronach zginęło ponad milion żołnierzy, choć Armia Czerwona poniosła dużo większe straty. Jej istotną częścią byłaofensywna operacja diemiańska. 8 lutego 1942 roku generałPawieł Kuroczkin bezskutecznie usiłował zniszczyć część16 Armii. Udało się okrążyć jej część, ale pomimo wielu prób aż do 20 maja nie udało się jej zniszczyć. Wojska niemieckie były skutecznie zaopatrywane przezLuftwaffe, a następnie wykonanoprzeciwuderzenie i odblokowano okrążone wojska.
Natarcie piechoty radzieckiej (2 kwietnia 1942 roku)
W maju 1942 roku Armia Czerwona usiłowała dokonaćwielkiej ofensywy na Charków, by odzyskać to strategicznie ważne miasto. GenerałowieFilipp Golikow iNikołaj Watutin zebrali w tym celu ok. 346 tysięcy żołnierzy. Naprzeciw nim stanęło 70 tysięcy Niemców pod komendą feldmarszałkaMansteina. Po początkowych sukcesach, ofensywa została powstrzymana przez niemieckie kontrataki. Tragiczne błędy głównych oficerów sztabu i samegoStalina, którzy niedokładnie oszacowali potencjał Niemców i ich sojuszników, a także zbytnio przeceniali swoje nowo wyszkolone jednostki, doprowadził do udanego niemieckiego kontrnatarcia, które odcięło przednie atakujące jednostki radzieckie od reszty frontu. Zwycięstwo siłom Osi umożliwił właśnie wyłom w rejonieBarwinkowych. Bitwa o Charków była wielką klęską Armii Czerwonej, która straciła ponad 45 tysięcy żołnierzy, jednak to nie zasoby ludzkie ucierpiały w największym stopniu, a organizacja sił radzieckich. Manstein zniszczył trzy wrogie armie i korpus pancerny, co skutecznie zapobiegło dalszym atakom radzieckim. Oprócz wybitnych umiejętności dowódczych zwycięstwo kosztem ok. czterokrotnie mniejszych od radzieckich strat zapewniło mu użycie nowych czołgów ciężkichPzKpfw VI Tiger, z którymi radzieckieT-34 nie były sobie w stanie poradzić[55].
Po tej serii ofensyw siły na froncie wschodnim wyrównały się.
Ciała części ofiarmasakry nankińskiej – według różnych szacunków, żołnierze japońscyzgwałcili i wymordowali wówczas od 50 000 do 400 000 Chińczyków (1937 lub 1938 rok)
Japońska agresja w Chinach spotkała się początkowo z dyplomatycznymi protestami Stanów Zjednoczonych, gdy jednak środki dyplomatyczne nie ograniczyły japońskiej agresji, w 1938 roku amerykańskiDepartament Stanu zalecił amerykańskim bankom w kraju i za granicą nie przedłużanielinii kredytowych dla japońskich przedsiębiorstw[59]. W 1939 roku rząd amerykański wycofał się z umowy handlowej z Japonią z 1911 roku, po czym wprowadził embargo na dostawy do Japonii samolotów, części zamiennych, maszyn ipaliwa lotniczego. Po przystąpieniu zaś Japonii do Paktu Trzech oraz wymuszeniu nafrancuskim rządzie Vichy militarnejokupacjiIndochin Francuskich, przez co Japonia uzyskała dostęp do bogatych złóż surowców naturalnych tym rejonie, amerykańskie embargo zostało rozszerzone oropę naftową,żelazo izłom. Podzielając amerykańskie obawy, do embarga dołączyły wkrótce także Wielka Brytania i Holandia[60].
Nie chcąc zgodzić się na zaprzestanie agresji na Chiny i wycofanie z tego kraju swoich wojsk, rząd Japonii przewidywał że bez dostaw ropy z USA, zgromadzone dotąd przez cesarstwo zapasy ropy wystarczą w warunkach wojennych na około 12 miesięcy[60]. Brał dodatkowo pod uwagę fakt, że zaangażowane w wojnę z Niemcami mocarstwa europejskie, nie będą w stanie stawiać skutecznego oporu siłom japońskim w Azji Południowo-Wschodniej[60]. Przy wzroście tendencjinacjonalistycznych irasistowskich w samej Japonii, przy częstych aktach terroru politycznego w samymTokio, doprowadziło to do silnego nurtu konfrontacyjnego ze Stanami Zjednoczonymi oraz Wielką Brytanią i Holandią. Toteż zakładając relatywnie krótką wojnę ze Stanami Zjednoczonymi z wymuszonym na USA pokoju na korzystnych dla Japonii warunkach, kierowany przez premieraHideki Tōjō rząd Japonii zdecydował się na zaatakowanie Stanów Zjednoczonych[61].
Tymczasem japońska marynarka wojenna już od 1923 roku uważała Stany Zjednoczone za głównego „hipotetycznego wroga”, co oznaczało że plany japońskiej ekspansji bazowały na założeniu konieczności walki i pokonaniaUnited States Navy[62]. Zgodnie z japońską kalkulacją, Japonia powinna wygrać wojnę, dzięki lepszej taktyce, lepszej broni, oraz wyższej jakości okrętów i personelu wojskowego[61]. Oparta nadoktrynie Mahana i wywodząca się z czasówwojny rosyjsko-japońskiej strategia walnej bitwy, nosząca w Japonii nazwęZengen-sakusen, zakładała pokonanie amerykańskiej floty w jednej decydującej bitwie, która zmusi USA do zawarcia pokoju[61].
Płonący po eksplozji magazynu amunicji pancernikUSS „Arizona” (7 grudnia 1941)
Dowodzący jednak japońskąPołączoną Flotą admirałIsoroku Yamamoto, wbrew stanowisku większości członków naczelnego dowództwajapońskiej floty, w tym swojego przełożonego admirałaOsami Nagano, przeforsował plan zaskakującego ataku na bazę amerykańskiej floty wPearl Harbor naHawajach[63]. Celami tego ataku miały być wyłączenie z użytku amerykańskichpancerników (które uważane były wówczas jeszcze za podstawowy element przyszłej walnej bitwy) oraz unieruchomienie zgromadzonej tam floty na okres przynajmniej sześciu miesięcy, co da japońskiej Armii i flocie czas na zrealizowanie ekspansji na terenie Azji Południowo-Wschodniej i wHolenderskich Indiach Wschodnich, oraz umocnienie się na wysuniętych posterunkach na zdobytych wyspach, i utworzenie w ten sposób bariery przed ewentualnym amerykańskimkontratakiem[61].
Przeprowadzony 7 grudnia 1941 roku (czasu lokalnego) siłami sześciulotniskowcówatak na Pearl Harbor, stanowił pierwszy akt właściwejwojny na Pacyfiku[63]. W jego rezultacie zginęło lub zostało rannych 3581 żołnierzy amerykańskich i 189 japońskich, zniszczonych lub uszkodzonych zostało 347 samolotów amerykańskich i 29 japońskich, nieodwracalnie zniszczone zostały dwa amerykańskie pancerniki, 15 zaś innych okrętów – w tym trzy pancerniki i trzyciężkie krążowniki – musiało przejść remonty, które wyłączyły je ze służby na okres od kilku tygodni do 34 miesięcy[64]. Szczęściem dlaamerykańskiej Floty Pacyfiku, w dniu ataku na bazę nie znajdował się w niej żaden z jej zyskujących wówczas na znaczeniu lotniskowców, które zostały wysłane z misjami zaopatrzeniowymi celem dostarczenia samolotów bojowych na wyspyWake iMidway,USS „Saratoga” zaś znajdowała się w remoncie naZachodnim Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych[65][ag].
Atak 7 grudnia faktycznie pozbawił amerykańską marynarkę trzonu jej sił morskich. W okresie międzywojennym Stany Zjednoczone, podobnie jak Japonia, hołdowały doktrynie Mahana, w której główną rolę odgrywałyokręty liniowe. Zatopienie pancerników naHawajach, uczyniło bezprzedmiotowym przygotowywany na wypadek wojny z Japoniąplan „Orange”, zakładający konieczność pokonania floty japońskiej w bitwie w obronieFilipin, gdzie upatrywano największego zagrożenia ze strony japońskiej[66]. Pozbawiona operacyjnych pancerników Flota Pacyfiku, musiała opierać się odtąd na niedostatecznej jeszcze przez 1,5 roku flocie kilku lotniskowców, które przewidywane dotąd były jedynie do pełnienia roli skautów przed głównymi zgrupowaniami floty orazokrętach podwodnych. Tymczasem 8 grudnia 1941 roku, w przemówieniu doKongresu,prezydentFranklin Delano Roosevelt poprosił Kongres o formalnewypowiedzenie wojny Cesarstwu Wielkiej Japonii[67].
Ćwiczenia hongkońskiej obrony przeciwlotniczej na wypadek japońskiego ataku na kilka dni przed nim (grudzień 1941 roku)
Japoński rajd na Hawaje nie był jednak odizolowaną operacją. Niemal równocześnie Japonia przeprowadziła bowiem symultaniczne operacje zajęcia wyspGuam iWake, wkrótce potem dokonaliinwazji na Hongkong, a następniewylądowali na Półwyspie Malajskim orazna Filipinach,pod Kuantanem zaś zatopili brytyjskie pancernikiHMS „Prince of Wales” i„Repulse”, rozpoczynając marsz w kierunkuSingapuru. Sukces tych przeprowadzonych w ciągu kilku dnioperacji, spowodował przyśpieszenie ich drugiej serii, które skutkowałyzajęciem Rabaul wArchipelagu Bismarcka, seriąbitew na Morzu Jawajskim irajdem na Darwin wPółnocnej Australii. W połowie lutego 1942 roku upadł Singapur i na przełomie lutego i marca, było oczywiste, iż Japonia osiągnie wszystkie swoje ekonomiczne cele wojny, z bogatymi w surowce naturalne obszarami „bariery malajskiej”[68]. Dotychczasowe zdobycze terytorialne zapewniały bowiem Japonii swobodny dostęp doropy naftowej,kauczuku i innychsurowców naturalnych. Z polityczno-ekonomiczno-ideologicznego punktu widzenia, Japończycy byli na najlepszej drodze do zniszczenia „białego kolonializmu” na obszarze ich operacji. Japońskie dowództwo wojskowe zaczęło wówczas rozważać dalsze kroki, rozważając różnorakie operacje zastanawiano się nad inwazją na Australię, skierowaniem się na obszarOceanu Indyjskiego, uderzenia na południe – naWyspy Salomona w kierunkuFidżi iSamoa, celem odcięcia od zaopatrzenia Australii. W japońskich kręgach wojskowo-politycznych, w styczniu 1942 roku ścierały się jednak różne opcje[68].
W tym samym czasie, gdy wojska japońskie – armia i marynarka – dokonywały swojego własnegoblitzkriegu w Azji Południowo-Wschodniej, podczas odbytej od 22 grudnia 1941 do 14 stycznia 1942 roku konferencji wWaszyngtonie, zwanejKonferencją Arcadia bądź też I Konferencją Waszyngtońską, prezydent Roosevelt ustalił zWinstonem Churchillem zasady współpracy między Stanami Zjednoczonymi a Wielką Brytanią w walce z Japonią oraz III Rzeszą, która 11 grudnia 1941 roku wypowiedziała wojnę Stanom Zjednoczonym[69][70]. Jednym z najważniejszych postanowień konferencji, było ustalenie zasadyGermany First (Niemcy Pierwsze), bądź teżEurope First (Europa Pierwsza), oznaczającej że wojna w Europie przeciw III Rzeszy ma priorytet przed wojną przeciw Japonii, do czasu zaś pokonania hitlerowskich Niemiec, alianci będą prowadzić jedynie działania powstrzymujące Japonię, główny zaś wysiłek włożą w pokonanie III Rzeszy[69].
Podział US Navy na Flotę Atlantyku i Flotę Pacyfiku, zniszczenie trzonu tej ostatniej w Pearl Harbor oraz zasadaGermany First spowodowały, że w pierwszych miesiącach 1942 roku, US Navy nie była w stanie prowadzić znaczących operacji przeciw Japonii. Co więcej, wobec wzmagającej się ofensywy podwodnejKriegsmarine wbitwie o Atlantyk, admirałChester Nimitz – który dowodził Flotą Pacyfiku po zdymisjonowaniu obwinionego za klęskę w Pearl Harbor admirałaHusbanda Kimmela, zmuszony został do wysłania części okrętów osłabionej Floty Pacyfiku naAtlantyk. Spowodowało to że amerykańska marynarka zdolna była do przeprowadzania na Pacyfiku jedynie szybkich uderzeń pojedynczych lotniskowców na wysunięte placówki japońskie na Pacyfiku[71][72].
Najbardziej znanym z nich był rajd lotniskowcówUSS „Hornet” i „Enterprise” na Tokio i inne miasta na macierzystychWyspach Japońskich, zwanyrajdem Doolittle’a, który nie wyrządził wprawdzie znaczących szkód materialnych, wpłynął jednak pozytywnie na nadszarpnięte morale amerykańskiego społeczeństwa wobec klęskaliantów na wszystkich frontach II wojny światowej w 1942 roku, miał także duże znaczenie psychologiczne dla społeczeństwa japońskiego oraz dowództw japońskich sił zbrojnych[73][ah][ai].
Midway, Guadalcanal i kampania na Wyspach Salomona
Płonący lotniskowiec „Hiryū” z rozerwaną przednią częścią pokładu startowego, po trafieniu bombą zrzuconą przez ppor.Normana Kleissa z lotniskowca „Enterprise”, jedynego pilota podczas wojny, który w jednej bitwie trafił bombą trzy okręty (5 czerwca 1942 roku)
Japoński atak na Pearl Harbor unieruchomił na wiele miesięcy amerykańskie pancerniki Floty Pacyfiku, nie wyłączył jednak z walki amerykańskich lotniskowców. Seria przeprowadzonych przez nie rajdów w pierwszych miesiącach 1942 roku, dobitnie ukazała dowództwu japońskiej floty konieczność ich zniszczenia[73]. Na domiar złego, w maju 1942 roku amerykańskie lotniskowceUSS „Yorktown” i „Lexington” pod dowództwem adm.Franka Fletchera – mimo utraty drugiego z nich –zatrzymały na Morzu Koralowym, japońską próbę desantu wPort Moresby naNowej Gwinei[74]. Admirał Yamamoto wyszedł więc z planem wciągnięcia amerykańskich lotniskowców w pułapkę, wciągając je w bitwę na swoich warunkach, w obronie położonego 1135mil morskich od Pearl Harboratolu Midway[75]. Dzięki pracy specjalistówwywiadu radiowego z ośrodkaHYPO na Hawajach, adm. Nimitz poznał jednak z wyprzedzeniem japońskie plany, i zastawił własną pułapkę na japońskie lotniskowceKidō-Butai admirałaChūichiego Nagumo[76][77]. W stoczonej od 4 do 7 czerwca 1942 rokubitwie pod Midway, samoloty z dowodzonych ponownie przez adm. Franka Fletchera lotniskowców „Enterprise” i „Hornet”, zatopiły cztery japońskie lotniskowce „Akagi”, „Kaga”, „Sōryū” i „Hiryū”. Samoloty tego ostatniego ciężko uszkodziły wprawdzie okręt flagowy adm. Fletchera USS „Yorktown” (CV-5), poniesione jednak przez Połączoną Flotę straty, wyrównały stosunek sił na Pacyfiku[78][aj]. Zmniejszyły też polityczne ciśnienie na prezydencie Roosevelcie – który zgodnie z zasadąEurope First, skupiony był na utrzymaniuZSRR przy życiu w walce Niemcami – na przerzucenie większych zasobów na pacyficzny teatr wojny[78].
Wbrew popularnemu poglądowi, japońska klęska pod Midway nie stanowiła przełomowego momentu wojny, a mimo wywołanego nią szoku, japońska armia i marynarka wojenna wciąż zachowały inicjatywę strategiczną[80][81][82]. Mimo strat materialnych poniesionych przez flotę na środkowym Pacyfiku, japońska armia kontynuowałana szlaku Kokoda atak od strony lądu na Port Moresby[80][81]. Celem wykorzystania jednak zwycięstwa pod Midway, najwyższy wojskowy dowódca United States Navy,CNO adm.Ernest King, zainicjował pierwszą amerykańską ofensywę w II wojnie światowej, skierowaną kuWyspom Salomona operację lądowania na wyspieGuadalcanal, jako pierwszej fazy planu opanowania Wysp Salomona, Nowej Gwinei,Archipelagu Bismarcka,Wyspy Marshalla iWysp Karolińskich, przed inwazją na Holenderskie Indie Wschodnie i Filipiny[80][83][ak].
Storpedowany 15 września 1942 roku amerykański lotniskowiecUSS „Wasp”, którego spotkał los podobny do losu japońskich lotniskowców pod Midway
7 sierpnia 1942 roku, realizując plan operacjiWatchtower, jednostki1. dywizji marines wylądowały naGuadalcanalu na Wyspach Salomona, opanowując budowane tam przez armię japońską lotnisko, po którego ukończeniu, japońskie samoloty mogły zagrażać amerykańskim liniom komunikacyjnym zAustralią[84][85]. Rozpoczęta tym lądowaniemkampania na Wyspach Salomona, była najdłuższą kampanią wojny na Pacyfiku i jedną z najdłuższych kampanii całej II wojny światowej. Przez sześć miesięcy, cierpiący często na niedostatek zaopatrzenia – skutkiem równoległych przygotowań dooperacji Torch w Afryce – żołnierze 1. dywizji marines, odpierali na Guadalcanalu ataki japońskiej17. Armii. W jej trakcie doszło do ośmiu dużych bitew morskich i powietrzno-morskich, w tym dwóch wielkich bitew lotniskowców –bitwy koło wschodnich Wysp Salomona orazw pobliżu wyspy Santa Cruz. Walczący na samym Guadalcanalu marines, stoczyli w tropikalnych warunkach siedem znaczących bitew z oddziałami japońskiej 17. Armii, usiłującej odzyskać przemianowane naHenderson Field lotnisko, z największą z nich zwanąbitwą o Henderson Field na czele[86].
W październiku 1942 roku, sytuacja marines była tak trudna, że dowodzący całą kampanią zNumei wNowej Kaledonii admirałRobert Ghormley, autoryzował już dowódcę marines na wyspie generałaAlexandera Vandegrifta, do poddania swoich żołnierzy[87]. Sytuację Amerykanów na wyspie pogarszały codzienne naloty japońskich bombowców startujących z okolicznych wysp w archipelagu, a także ostrzał artyleryjski lotniska i pozycji marines z japońskich okrętów. Największy z nich miał miejsce nocą z 14 na 15 października, gdy japońskie pancerniki „Kongō” i „Haruna” wystrzeliły w lotnisko 973 pociskikalibru 356 mm[88][89].
Zatopiony wbitwie pod Santa Cruz lotniskowiec „Hornet” pod atakiem japońskich samolotów pokładowych. Bitwa koło wysp Santa Cruz była największą bitwą kampanii na Salomonach, i jedną z największych bitew lotniskowców całejwojny na Pacyfiku.Zwłoki japońskich żołnierzy poległych lądowej wbitwie o Henderson Field (25 lub 26 października 1942 roku)
Po zmianie jednak dowódcy kampanii na admirałaWilliama Halseya, przy wsparciu marynarki wojennej utrudniającej flocie adm. Yamamoto dostawy zaopatrzenia dla japońskich jednostek na Guadalcanalu, szala zwycięstwa zaczęła z czasem przechylać się na stronę amerykańską. Znaczącą rolę odegrały w tym także operujące z Henderson Field samoloty myśliwskie i bombowe „Cactus Air Force”, które w ciągu dnia atakowały rozbijane nocami przez okręty US Navy konwoje japońskie[al].
Nocą z 12 na 13 listopada 1942 roku doszło donajkrwawszej bitwy morskiej kampanii, w której amerykańskiekrążowniki iniszczyciele usiłowały powstrzymać japoński konwój z zaopatrzeniem eskortowany przez japońskiekrążowniki ciężkie, niszczyciele orazpancerniki „Hiei” oraz „Kirishima”. W bitwie tej zatopiony został japoński lekki krążownik oraz „Hiei”, który był pierwszym japońskim pancernikiem utraconym podczas II wojny światowej, z drugiej jednak strony ciężkie straty poniósł także dowodzony przez admirałaDaniela Callaghana zespół Task Group 67, który utracił dwalekkie krążowniki i cztery niszczyciele[90]. Już jednak dwie noce później doszło do pierwszej z jedynie dwóch bitew pancerników całej wojny na Pacyfiku. WII bitwie pod Guadalcanalem – która w Stanach Zjednoczonych uzyskała popularne mianoThe Night the Giants Rode (Noc gdy nadeszły giganty)[91] – dowodzony przez adm.Willisa Lee amerykański pancernikUSS „Washington” zatopił japoński pancernik „Kirishima”[92]. Ogniem japońskich okrętów poważnie uszkodzony został wprawdzie pancernikUSS „South Dakota”, dzięki jednak akcji amerykańskich pancerników, niepowodzeniem zakończyła się jedna z największych japońskich prób zaopatrzenia Guadalcanalu, które noszą dziś zbiorczą nazwę „Tokyo Express”[92].
Trudne, tropikalne warunki klimatyczne, choroby oraz brak niezakłóconych dostaw dla japońskiej armii walczącej na Guadalcanalu, stopniowo pogarszały sytuację 17. Armii, doprowadzając nie tylko do braku odpowiednich dostaw amunicji, lecz także do powszechnego głodu wśród japońskich żołnierzy.
Sześciomiesięczna obrona Guadalcanalu przybrała charakterwojny na wyczerpanie, która przy lepszejlogistyce amerykańskiej, wyczerpała zasoby Japonii. W każdej z dwóch bitew lotniskowców, Połączona Flota straciła więcej wysoko wyszkolonych pilotów pokładowych, niż w bitwach na Morzu Koralowym i pod Midway, co rozpoczęło spiralę upadku japońskiego lotnictwa pokładowego[82].
Dwie z siedmiu bitew morskich tej kampanii,bitwa pod Savo ibitwa koło przylądka Tassafaronga, okazały się dwoma z trzech – obok Pearl Harbor – największych klęsk w historii amerykańskiej marynarki wojennej, zaś bitwa pod Savo była największą amerykańską klęską kiedykolwiek poniesioną w morzu[94]. W wodach wokół Guadalcanalu, zatopione zostały ogółem 3lotniskowce, 2 pancerniki, 9krążowników ciężkich, 3krążowniki lekkie, 25niszczycieli i 6okrętów podwodnych[93]. Łącząca zaś Guadalcanal z wyspąFlorida cieśnina, z powodu zatopionych w niej około 50 amerykańskich i japońskich jednostek morskich, zyskała nazwęIronbottom Sound (Cieśnina Żelaznego Dna). Tempo utraty statków transportowych przez Japonię było tak duże, że w japońskim rządzie zaczęły pojawiać się obawy o możliwości zaopatrzeniowe samych Wysp Japońskich, w razie utrzymania takiego tempa strat. Ostatecznie, wkrótce po bitwie pod Tassafarongą, mimo japońskiego zwycięstwa w niej, japońskie dowództwo podjęło decyzję o wycofaniu się z Guadalcanalu, co zapewniło Stanom Zjednoczonym zwycięstwo w całej kampanii i otworzyło drogę do rozpoczęcia strategicznej ofensywy przeciw Japonii. Według wielu ocen, to właśnie kampania na Salomonach stanowiła punkt zwrotny wojny na Pacyfiku i decydującą o jej wyniku walną bitwę[95][96]. Kampania na Salomonach stanowiła pierwszą amerykańską operację w II wojnie światowej, w której amerykańskie wojsko wyzwoliło terytorium zajęte wcześniej przez Państwa Osi, pierwszą też zwycięską kampanię aliantów po 2,5 roku poniżających klęsk na wszystkich frontach[97]. Ze strategicznego punktu widzenia, ważnym jej osiągnięciem było odepchnięcie Japonii od szlaków żeglugowych, wiodących z Ameryki do Nowej Zelandii i Australii[98].
Była też pierwszą kampanią w rejonie Azji Południowo-Wschodniej i basenie Oceanu Spokojnego, w której niezwyciężona dotąd armia japońska została pokonana, z bardzo z dużym odsetkiem strat w śród żołnierzy japońskich[95]. Japońskie straty wyniosły nie mniej niż 25 600 żołnierzy na lądzie, w dużej mierze z głodu i chorób, przynajmniej 3543 w morzu oraz około 1200 w powietrzu[95][97]. Z drugiej strony, to właśnie na Guadalcanalu amerykańscy żołnierze po raz pierwszy spotkali się z niespotykanym na zachodzie sposobem walki, nie uznającym poddania się, lecz raczej walkę do samej śmierci[95]. Kampania Salomonach, była zapowiedzią przyszłości. Już w pierwszych dniach po amerykańskim lądowaniu, podczasbitwy nad Alligator Creek, japońscy żołnierze nawet po odniesieniu ciężkich ran strzelali do marines usiłujących po bitwie nieść im pomoc medyczną[96][am].
19-20 czerwca 1944 roku miała miejsce wielka lotniczo-morskabitwa na Morzu Filipińskim, zakończona amerykańskim zwycięstwem. 20 lipca Amerykaniewylądowali na Guam, a 20 października na wyspie Leyte naFilipinach (będących wtedy marionetką japońską), gdzie między 23 a 26 października doszło do wielkiej bitwy morskiej zwanejbitwą o zatokę Leyte stoczonej między Flotą Stanów Zjednoczonych aCesarską Marynarką Wojenną, usiłującą zniszczyć przyczółek sformowany przez lądujące w zatoce wojska amerykańskie. W czasie tej bitwy Japończycy pierwszy raz użyli samobójczych oddziałów lotniczych –kamikaze. Operacja w Leyte była próbą realizacji japońskiej strategii rozbicia aliantów w jednej, decydującej bitwie morskiej. Plan ten okazał się katastrofą, Japończycy utracili wiele potężnych i cennych okrętów, w tym dumę swojej floty –superpancernik„Musashi”. Strat tych nie byli już w stanie odbudować, przez co trwale utracili zdolność operacyjną. 19 maja 1945 ustał opór japoński na Filipinach (choć oddziały generałaYamashity przetrwały do końca wojny). W czerwcu Amerykanie powielkiej bitwie zdobyli strategicznie ważnąOkinawę.
Ranny Brytyjczyk i niemiecki jeniec dzielą się papierosem (między 22 a 24 marca 1943 roku)
7 listopada siły angielsko-amerykańskie w ramachoperacji „Torch” wylądowały wMaroku iAlgierii. Ich celem było zajęcie kolonii Francji Vichy, bronionych przez wojska admirałaFrançois Darlana, który został pod koniec roku zabity przezzamachowca. W odpowiedzi na klęski wojsk francuskich Niemcy dokonali likwidacji Państwa Francuskiego, które stało się terytorium okupowanym. Po zajęciu kluczowych miast alianci dotarli do Tunezji.
Równolegle trwał odwrót wymęczonych, zdziesiątkowanych, a także odciętych od wsparcia oraz zapasów Niemców i Włochów. Nieudolnie wydawane dyrektywy Hitlera nie pozwalały Rommlowi przegrupować się lub zająć dogodnych pozycji obronnych. Frustrowało to feldmarszałka, który był zupełnie bezsilny i zaczął krytykować autorytet przywódcy III Rzeszy. Ostatnią ważniejszą bitwą w Libii była tapod El Agheila, zwycięska dla Montgomery’ego. Rommel był zmuszony wycofać się do Tunezji, atakowanej z drugiej strony przez Amerykanów. Siły Sprzymierzonych połączyły się, a w rękach Osi pozostał tylko skrawek terytorium afrykańskiego z miastemTunis. Rommlowi udało się zadać jeszcze klęskę liczniejszym aliantomna przełęczy Kasserine. Była to pierwsza w historii wojny bitwa Amerykanów z Niemcami. Feldmarszałek zadał aliantom znaczne straty i zdruzgotałmorale amerykańskie, jednak nie był w stanie odwrócić losów kampanii[100]. Sprzymierzeni przeprowadzili skutecznąoperację „Capri”, która jeszcze bardziej odepchnęła siły Osi.
Brytyjskie czołgiCrusader wjeżdżają doEl Hamma (28 marca 1943 rok)
Ostatnim punktem oporu niemiecko-włoskiego były umocnieniaLinii Mareth. Dowództwo niemieckie odwołało Rommla, a jego miejsce zajął niezbyt zdolny generałHans Jürgen von Arnim. Wraz z włoskim generałemGiovannim Messe usiłowałprowadzić obronę Linii Maretha, jednak wobec olbrzymiej przewagi przeciwnika poniósł klęskę. Oddziały niemiecko-włoskie znalazły się w potrzasku. Nie można było już prowadzić obrony, a ewakuację ich uniemożliwiało panowie aliantów w przestworzach i na morzu. Alianci wciąż spychali Arnima i Messego bliżej morza, a ich kolejnym zwycięstwem byłaoperacja „Scipo”. Żołnierze Osi tysiącami dostawali się do niewoli. Hitler wciąż jednak zakazywał się wycofywać. Ostatnim bastionem Osi pozostał Tunis, który Sprzymierzeni zdobyli dzięki operacjom„Vulcan” (22 kwietnia–6 maja 1943 roku) i„Strike” (od 6 maja). 12 maja skapitulował Arnim i żołnierze niemieccy. Następnego dnia świeżo awansowany marszałek Messe poddał wojska włoskie. Obaj dowódcy dostali się do niewoli, a alianci wzięli ponad 230 tysięcy jeńców. Zakończyła się II wojna światowa wojna w Afryce.
Równolegle do wydarzeń w Afryce kontynentalnej, alianci przeprowadzilioperację „Ironclad”, czyli inwazję na Madagaskar, którego gubernator, generałArmand Léon Annet pozostał wierny rządowi w Vichy. GenerałRobert Sturges zdesantował na północy wyspy od 10 do 15 tysięcy żołnierzy. Broniło jej 8000 Francuzów, wspieranych przez marynarkę japońską, która zapuszczała się w te strony. Madagaskaru nie udało się jednak obronić i wyspę zajęli Brytyjczycy.
Czerwonoarmiści w centrumStalingradu po zakończeniu walk (2 lutego 1943 roku)
Wiosną 1942 roku Niemcy, uderzając na południu Rosji w kierunkuWołgi i roponośnych terenówKaukazu, doszli doStalingradu.Bitwa stalingradzka skończyła się jednak klęską niemieckiej6 Armii feldmarszałkaFriedricha Paulusa. Nie tylko nie zdołała ona opanować miasta (bronionego przez62 Armię generałaWasilija Czujkowa), ale samazostała otoczona i zmuszona do poddania się 2 lutego 1943 roku. Idąc za ciosem, Sowieci wyparli Niemców aż na wschodnią Ukrainę. Ich dalsze postępy powstrzymała dopiero marcowaporażka pod Charkowem zadana im przez feldmarszałkaEricha von Mansteina, która spowodowała tymczasową stabilizację frontu.
Pragnąc po raz kolejny odzyskać inicjatywę na froncie, w lipcu 1943 roku Niemcy przeszli do zmasowanego kontrataku w okolicachKurska, rzucając do walki większość swych sił pancernych. Tak zwanabitwa na łuku kurskim, pomimo początkowych sukcesów niemieckich i zadania siłom radzieckim znacznych strat, skończyła się przegraną atakujących i ostatecznym przejęciem przez Armię Czerwoną inicjatywy strategicznej, której nie oddała ona już do końca wojny.
Włosi zgodzili się na podpisanie kapitulacji oraz zaproponowali wspólną walkę z Niemcami. W tym celu postanowi ewakuować swoją flotę na brytyjskąMaltę. Zaatakowało ją niemieckie lotnictwo, które zatopiło pancernik „Roma” i uszkodziło „Italię”. Po ogłoszeniu przez Eisenhowera rozejmu Niemcy rozbroili wszystkie wojska włoskie, a król wraz z rządem musieli uciekać na tereny pod władzą aliantów. 29 września 1943 roku Badoglio podpisał akt bezwarunkowej kapitulacji wojsk włoskich. W odpowiedzi na zatopienie Romy król wypowiedział wojnę Osi. W międzyczasie Niemcy zajęliAlbanię włoską, tworząc w jej miejsce własną marionetkę,Królestwo Albanii.
Początkowo uwięziony dyktator Włoch Benito Mussolini uwolniony został przez niemieckich spadochroniarzy pułkownikaOtta Skorzenego i uciekł na północ kraju, gdzie ogłosił powstanie sprzymierzonej z NiemcamiWłoskiej Republiki Socjalnej, zwanej Republiką Salò –państwa marionetkowego Niemiec. Na części spiskowców wykonano wyroki śmierci. Życie stracili między innymiGaleazzo Ciano, prominentny polityk, minister spraw zagranicznych, a prywatnie zięć Mussoliniego oraz marszałekEmilio De Bono. Zorganizowane zostały nowe wojska włoskie walczące u boku Niemiec –Esercito Nazionale Repubblicano.
Żołnierze brazylijscy w okopie podMontese (kwiecień 1945 roku)
9 września na obcasie włoskiego buta (operacja „Slapstick”), wylądowała brytyjska8 Armia dowodzona przez generałaMontgomery’ego, zaś w okolicachSalerno na południe odRzymu wylądowała5 Armia amerykańska generałaMarka Clarka (operacja „Avalanche”). Zaciekłe walki na tym froncie toczyły się na liniach obronnych:Gustawa,Hitlera iGotów. Przełamywanie ich było krwawymi operacjami, gdyż Niemcy bronili się zażarcie. W celu obejścia Linii Gustawa Amerykanie wysadzili desant podAnzio (operacja „Shingle”). Zagrożenie ze strony wojsk niemiecko-włoskich usunęła ostatecznieoperacja „Grapeshot”, zwana częściej ofensywą wiosenną. Trwała od 6 kwietnia do 4 maja 1945 roku, kiedy Niemcy ogłosiły kapitulację tego frontu, jeszcze przed końcem wojny w Europie.
Ćwiczenia niemieckich okrętów podwodnych na Bałtyku podczas wojny (dokładna data nieznana)
Dominację niemiecką na Bałtyku zakończył rok1944. Niemcy znalazły się w zasięgu lotnictwa alianckiego, które zatopiło okręt podwodny „U-108”. „U-2” zatonął po zderzeniu z inną jednostką, a „U-803” został zniszczony po wejściu na minę. W międzyczasie ruszyła radziecka ofensywa na lądzie. Radzieckie samoloty podczas ataku na bazę minowców wKirkkomaansaari zatopiły 2 niemieckie transportowce min, „Otter” i „Pargas” wraz z 270 minami na ich pokładach. W celu opóźnienia radzieckich desantów wZatoce Wyborskiej Niemcy wysłali tam dwa nowe niszczyciele: „T-30” i „T-31”. W gęstej mgle na północ odNarwi zostały one zaatakowane przez radzieckiekutry torpedowe. „T-31” został zatopiony, a drugi okręt wycofał się. Po przejściu Finlandii na stronę aliantów, by kontynuować blokadę marynarki radzieckiej, Kriegsmarine wspomagała nieudanąoperację „Tanne Ost”, mająca na celu zajęcie ważnej fińskiej wyspySuursaari. Aktywność swą rozpoczęło lotnictwo radzieckie. 31 października za jego sprawą na dno poszedł statekSS „Bremerhaven”, a 12 grudnia zniszczyło pod Tallinnem niszczyciele „Z-35” i „Z-36”. Do końca roku Niemcy stracili jeszcze trzy okręty podwodne. W nocy z 18 na 19 grudniaRAF przeprowadził nalot na Gdynię, w wyniku którego zniszczono kompleksy budowlane Kriegsmarine, zginęło też bardzo wielu wykwalifikowanych inżynierów. Była to strata nie do odrobienia.
Jedną z największych akcji Kriegsmarine była ewakuacja ludności niemieckiej zPrus Wschodnich,Kurlandii ikorytarza polskiego (operacja „Hannibal”), przeprowadzona przy wysokich stratach, gdyż flota i lotnictwo radzieckie polowały na statki z cywilami. W ciągu 15 tygodni od 494 do 1080 okrętów i statków transportowych wszystkich typów, w tym łódki rybackie i inne statki, wykorzystując także niemieckie największe jednostki morskie, przetransportowały od 800 000 do 900 000 uchodźców oraz 350 000 żołnierzy przezMorze Bałtyckie doIII Rzeszy oraz okupowanej przez NiemcówDanii[103]. Szczególnie krwawe były radzieckie ataki na duże statki pasażerskie, jakSS „General von Steuben” (4500 ofiar)[104],SS „Cap Arcona” (5000 ofiar)[105],MS „Goya” (6000 ofiar)[106], czy teżMS „Wilhelm Gustloff” (6600 ofiar, największa tragedia morska w historii ludzkości)[107].
Armia Czerwona parła na zachód. Szczególnie zażarcie broniły niemieckie okrętyGdańska iGdyni. Dla zablokowania gdyńskiego portu Niemcy dokonali samozatopienia pancerników „Gneisenau” i „Zähringen”, zniszczono też ciężko uszkodzonego „Schleswiga-Holsteina”. 24 kwietnia Niemcy zatopili nieukończony lotniskowiec „Graf Zeppelin” w obawie przed jego przejęciem przez siły radzieckie. 3 maja RAF uszkodził krążownik ciężki „Admiral Hipper”. Następnego dnia lotnictwo radzieckie zatopiło uszkodzony pancernik „Schlesien”, a Kriegsmarine zdecydowała się na samozatopienie pancernika kieszonkowego „Lützow”. W obliczu nieuchronnej klęski marynarka niemiecka na Bałtyku dokonała masowego niszczenia okrętów podwodnych.
Spotkanie oficerów radzieckiego i amerykańskiego wTorgau nad Łabą (25 lub 27 kwietnia 1945 roku)
17 września rozpoczęła się alianckaoperacja „Market Garden”. Miała ona na celu uchwycenie mostów na wielkich przeszkodach wodnych w Holandii i otwarcie drogi do przemysłowego serca Niemiec,Zagłębia Ruhry, co zdaniem jej pomysłodawcy, marszałkaMontgomery’ego dawało szansę zakończenia wojny przed końcem 1944 roku. Operacja zakończyła się jednak niepowodzeniem, o czym zadecydowała klęska brytyjskich spadochroniarzy podArnhem. Porażka ta oraz nadmiernie rozciągnięte linie zaopatrzeniowe aliantów spowodowały zastój na froncie aż do zimy. Dało to Niemcom czas na odbudowanie sił; w grudniu 1944 roku rozpoczęli onikontrofensywę w Ardenach, która po początkowych sukcesach zakończyła się klęską, m.in. dzięki amerykańskiejobronie Bastogne i przerwaniu pierścienia okalającego miasto przez wojska generałaGeorge’a Pattona.
Zachodni alianci wkroczyli na terytorium Niemiec i w marcu 1945 rokusforsowali Ren, dokonując wielkiego okrążenia wojsk niemieckich w Zagłębiu Ruhry. W kotle zamknięto znaczne siły niemieckie, choć były to jednostki w większości improwizowane (tylko 75 tysięcy żołnierzy było uzbrojonych). Ostatecznie,bitwa o Zagłębię Ruhry doprowadziła do pojmania ponad 300 tysięcy Niemców. Ich dowódca, feldmarszałekWalther Model odebrał sobie życie. Następnie czołowe oddziały alianckie dotarły doŁaby, gdzie 25 kwietnia 1945 roku nastąpiłospotkanie z idącą od wschodu Armią Czerwoną.
Armia Czerwona przekraczaDniepr w regionieChersonia (marzec 1944 roku)
6 stycznia 1944 roku Sowieci przekroczyli dawną granicę Polski. 22 czerwca, w trzecią rocznicę inwazji Niemiec na Związek Radziecki, rozpoczęliofensywę strategiczną na Białorusi, zakończoną rozbiciem niemieckiejGrupy Armii „Środek”. Dzięki temu w lipcu sforsowaliBug i wyszli na linięWisły. 1 sierpnia wybuchłopowstanie warszawskie, zainicjowane przezArmię Krajową w celu opanowania stolicy Polski przed nadejściem Armii Czerwonej. Po 63 dniach walki upadło, nie doczekawszy się pomocy ze strony radzieckiej.
Na południu fronty radzieckie po zajęciu Rumunii (jej rząd oraz rząd bułgarski przeszły na stronę aliantów) wkroczyły na terytorium Węgier i Jugosławii. W październiku 1944 rokuzostał wyzwolonyBelgrad, a w lutym 1945 roku po długotrwałych i krwawych walkachpadł Budapeszt. W marcu Niemcy podjęli nieudanąofensywę strategiczną nad Balatonem – swoją ostatnią w tej wojnie. Miesiąc później liczne siły radziecko-bułgarskie pod komendą marszałkaFiodora Tołbuchinazaatakowały Wiedeń, który udało jej się zdobyć pomimo ciężkich strat (ponad 41 tysięcy zabitych i 136 tysięcy rannych, podczas gdy Niemcy tylko 19 tysięcy zabitych). Po kapitulacji miasta do niewoli dostało się 130 tysięcy Niemców. 27 kwietnia, za aprobatą władz radzieckich, były kanclerzAustriiKarl Renner powołał rząd, na którego czele stanął. Ogłosił on odłączenie kraju od III Rzeszy[111].
Propaganda niemiecka zapowiadała użycie nowych rodzajów broni, tzw.Wunderwaffe, lecz losów wojny nie było już w stanie nic zmienić.
7 maja Niemcy w jednym ze szkolnych budynków we francuskimReims skapitulowali na froncie zachodnim przed przedstawicielami armii Stanów Zjednoczonych i Wspólnoty Brytyjskiej. Dzień później w Berlinie podpisali również akt kapitulacji w obecności przedstawicieli ZSRR[113]. Tym samym II wojna światowa w Europie oficjalnie dobiegła końca, choć na niektórych obszarach działania zbrojne trwały jeszcze przez jakiś czas. W dniach 7–9 maja trwał radzieckidesant na Bornholm. 10 maja skapitulowały wojska niemieckie broniące się wkotle kurlandzkim od 9 października 1944 roku. Dzień później jako ostatni niemiecki związek operacyjnypoddała się na terenie CzechGrupa Armii „Środek” feldmarszałkaFerdinanda Schörnera[114]. Do 15 maja dogorywały walki na froncie jugosłowiańskim. Kriegsmarine zdążyła przeprowadzić jeszczeoperację „Regenbogen”(inne języki), akcję masowego zatapiania U-Bootów, by nie wpadły w ręce wroga.
Resztki wojsk niemieckich przybywające bronićFestung Breslau (2 lutego 1945 roku)
Ostatnią operacją zbrojną II wojny światowej byłaoperacja „Doomsday”, trwające do 4 września 1945 roku rozbrajanie licznych sił okupacyjnych stacjonujących w Norwegii. W różnych incydentach życie straciło 47 żołnierzy alianckich i kilku niemieckich. W latach 1945–1946 alianci przeprowadzilioperację „Deadlight”, polegającą na zniszczeniu przejętych U-Bootów[113].
Przez pewien czas na okupowanych terenach niemieckich działała partyzantka niemieckaWerwolf, na terenach polskich zajętych przez Armią Czerwoną walczyli tzw.żołnierze wyklęci, a na ziemiach państw bałtyckich ich włączeniu do ZSRR opierali się zbrojnieLeśni Bracia[115]. Równocześnie przeciw władzom radzieckim działała na BiałorusiZielona Armia, a na UkrainieUPA. Ostatnim partyzantem opierającym się zbrojnie władzy radzieckiej był szeregowiecestońskich Leśnych Braci,August Sabbe zabity w czasie próby ujęcia przezKGB 28 września 1978 roku[116].
Naloty dywanowe amerykańskich„latających fortec”zniszczyłyTokio i inne miasta japońskie. 8 sierpnia Związek Radziecki wypowiedział wojnę Japonii, a radzieckie i mongolskie dywizje pod dowództwem marszałkaAleksandra Wasilewskiegowkroczyły do Mandżurii, rozbijając szybko japońskąArmię Kwantuńską generałaOtozō Yamady, kładąc kres istnieniuMandżukua iMengjianu. 6 i 9 sierpnia Amerykaniezrzucili bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki, co walnie przyczyniło się do złamania ducha oporu i do podpisania aktu bezwarunkowej kapitulacji Japonii 2 września 1945 roku (1 września czasu środkowoeuropejskiego). Decyzję o użyciu broni jądrowej spowodowały prognozowane bardzo wysokie straty w planowanej inwazji na Japonię (operacja „Downfall”)[117]. Po wojnie kilka grup żołnierzy japońskich, często nieświadomych zakończenia konfliktu,prowadziło opór lub ukrywało się w trudno dostępnych terenach. Zgodnie z doniesieniami medialnymi ostatni dwaj żołnierze japońscy poddali się w 2005 roku[118].
Statystyczno-liczbowe ujęcie ogromu ofiar II wojny światowej.
Ostatnie pozycje wszystkich alianckicharmii w Europie 10 maja 1945 roku: radzieckich (czerwone), amerykańskich (zielone), brytyjskich (pomarańczowe), francuskich (niebieskie), polskich (flaga polska), rumuńskich (flaga rumuńska), bułgarskich (zielono-białe), jugosłowiańskich (granatowo-białe) i kanadyjskich (białe).
Obecność wojskowa i kontrola terytorialna poszczególnych sił w Europie po zaprzestaniu przez Niemców oporu: pozycje radzieckie (czerwony), brytyjsko-kanadyjsko-polskie (fioletowy), amerykańskie (ciemnoczerwony), francuskie (niebieski), jugosłowiańskie (pomarańczowy), albańskie (jasnozielony), greckie (ciemnozielony) i norweskie (różowy).
Ziemie utracone przezWłochy w wyniku wojny (na czerwono). Grafika nie obejmuje kontrolowanej wcześniej przez Włochów jeszcze w trakcie wojnyAlbanii (pozostającej wcześniej wunii personalnej z Włochami), aniich byłych kolonii.
Nowy podział granic wAfryce po odebraniu Włochom kolonii i wyzwoleniuAbisynii.
18 grudnia 1944 roku. Zakończenie okupacji Osi nie przyniosło Grekom pokoju. Już pod koniec 1944 roku rozgorzały tam walki między siłami rządowymi, a częścią byłych partyzantów pod przywództwem komunistów. Wydarzenia eskalowały do wybuchubrutalnej wojny domowej. Na zdjęciu żołnierze brytyjscy wspierający rząd grecki, walczący z komunistami na ulicach oswobodzonychAten.
Wczesny 1945 rok. Holendrzy radują się na widok nadlatujących alianckich samolotów podczas wyzwalania kraju.
7 stycznia 1945 roku. Żołnierze radzieccy wyprowadzają ocalałych więźniów niemieckiego obozu koncentracyjnegoAuschwitz-Birkenau po wkroczeniu do niego. Kilkutysięczna załoga wymordowała w nim ponad 1 300 000 osób, przeważnieŻydów z okupowanej Europy.
Styczeń 1945 roku. RuinyWarszawy widziane z pokładu samolotu.
4 luty 1945 roku.Kocioł kolmarski, amerykańscy żołnierze zatrzymują Niemców podtrzymujących rannego kompana.
10 marca 1945 roku. Ofiary i zniszczenia spowodowanealianckimi nalotami naTokio. Lotnicy alianccy zabili w nich między 80 000 a 130 000 cywilów.
17 kwietnia 1945 roku. Jeden z tak zwanychbiałych autobusów, transportów humanitarnych wysłanych w ostatnich dniach wojny w porozumieniu z Niemcami przezSzwecję do ewakuacji duńskich i norweskich więźniów obozów koncentracyjnych. Był to przejaw upadku systemu państwowego w ostatnich dniachIII Rzeszy.
19 kwietnia 1945 roku. OficerVolkssturmu, który wolał popełnić samobójstwo, niż dostać się do niewoli. Za nim leży podarty portretHitlera.
24 kwietnia 1945 roku. Niemieckie łupy, kosztowności i dzieła sztuki odnalezione w kościele wEllingen.
24 kwietnia 1945 roku. Ciała więźniów zamordowanych przez strażników w wyzwolonym obozieBergen-Belsen. Stoi na nichFritz Klein, obozowy lekarz, stracony pod koniec roku za zbrodnie wojenne. W Bergen-Belsen zabito około 70 000 osób.
7 maja 1945 roku. W obliczu końca wojny w Europie i zwycięstwa,szwedzcy studenci postanowili zorganizować manifestację będącą wyrazem hołdu dla sąsiedniejNorwegii i dojść wraz z nią pod ambasadę norweską wSztokholmie. Kolumna rozrosła się do gigantycznych rozmiarów.
8 maja 1945 roku. Tłum dziennikarzy pragnie uwiecznić ogłoszenie przez prezydenta USAHarry’ego Trumana zakończenia II wojny światowej w Europie.
8 maja 1945 roku. Amerykańscy piechurzy zwiedzają podziemny kompleks fabrycznyMittelwerk, w którym produkowano m.in. rakietyV-2.
Noc z 8 na 9 maja 1945 roku.Londyńczycy świętowali kres wojny w Europie tak radośnie, że gdy zapadł zmrok na ulicach rozpalono ogniska, by bawić się dalej.
9 maja 1945 roku. Żołnierze amerykańscy służący wBirmie odrywają się od zajęć by przeczytać informację o zakończeniu walk w Europie.
9 maja 1945 roku. Mieszkańcy miastaGorki w ZSRR dowiadują się o zakończeniu wojny z III Rzeszą.
9 maja 1945 roku. MieszkańcyMontrealu świętują na ulicach kapitulację Niemiec.
16 maja 1945 roku. Triumfalny powrótEdvarda Beneša, prezydenta Czechosłowacji na emigracji, do wolnej od Niemców Pragi. Beneš kontynuował rządy w odrodzonej ojczyźnie, w której sytuacja wyglądała inaczej, niż np. w Polsce. Pomimo tego, że Związek Radziecki zamierzał wciągnąć kraj w swoją orbitę, przez pierwsze lata po wojnie pozwolił na funkcjonowanie w nim rzeczywistej demokracji, bez fałszowania wyborów, czy zbytniej ingerencji w sprawy wewnętrzne.Komunistyczna Partia Czechosłowacji pozostawała w głównym nurcie polityki, jednak funkcjonowała jako jedna z wielu legalnych partii, tocząc zwyczajną walkę polityczną.
24 maja 1945 roku.Heinrich Himmler, współtwórca i jeden z przywódcówIII Rzeszy, dowódcaSchutzstaffel ipolicji oraz minister spraw wewnętrznych, jeden z współautorów Holocaustu, po zażyciu trucizny podczas próby przesłuchania.
Maj 1945 roku. Pojmani niemieccy żołnierze, którzy do końca wojny bronili się odcięci wkotle kurlandzkim, idą przezRygę.
Maj 1945 roku. Koniec wojny na Bliskim Wschodzie był tylko początkiem napięć. Już w maju 1945 roku wybuchłkryzys lewantyński, zbrojna konfrontacja armii francuskiej i brytyjskiej, która zdecydowała się wesprzeć protestujących przeciwko obecności francuskiej Syryjczyków. Kapitulacja III Rzeszy wywołała entuzjazm wśród domagających się samostanowienia Arabów, skonfliktowanych z zarządzającymi regionem Brytyjczykami i Francuzami, jak i osadnikami żydowskimi szykującymi się do budowy własnego państwa. Tu brytyjski samochód opancerzonyStaghound jedzie ulicamiDamaszku.
Maj 1945 roku. Golenie i oblewaniesmołąamsterdamskich kobiet, które rzekomo sypiały z okupantami.
Maj 1945 roku. RuinyManili, stolicyFilipin, po jej wyzwoleniu. Pod sam koniec wojny, w trakciewalk o miasto,Japończycy dopuścili się masakr ludności cywilnej.Tomoyuki Yamashita, oficer dowodzący japońskimi siłami na Filipinach, zadecydował o wycofaniu garnizonu z gęsto zaludnionego miasta, by uniknąć ofiar cywilnych, jednak jego podwładny, dowodzący siłami w mieścieSanji Iwabuchi odmówił mu, tłumacząc się honorem, który nie pozwalał mu porzucić pozycji. Wybuchła więc krwawa bitwa. Choć Iwabuchi miał raptem 18 000 żołnierzy, podjął skuteczną, miesięczną obronę około milionowego miasta przed ponad dwukrotnie liczniejszym przeciwnikiem, dysponującym przewagą na morzu i w powietrzu. Doprowadził przy tym do śmierci blisko 100 000 cywilów i 17 000 swoich podkomendnych, zabijając tylko nieco ponad tysiąc przeciwników. W obliczu klęski, Iwabuchi odebrał sobie życie. Bitwy takie, jak ta o Manilę, uświadomiły aliantom z jakimi gigantycznymi stratamiwiązałaby się inwazja na kontynentalną Japonię, dlatego decydowali się jej za wszelką cenę uniknąć. Z kolei Yamashita został po wojnie stracony za przypisane mu zbrodnie wojenne Japończyków, którym nie zdołał zapobiec.
Ok. maja 1945 roku. Przetrzymywani wokupowanej Norwegii brudni, schorowani i stłoczeni jeńcy radzieccy po ich uwolnieniu.
3 czerwca 1945 roku. Niemiecki cywil spogląda na „ołtarz”Stalina w zdobytymBerlinie.
17 czerwca 1945 roku. Spotkanie powracających doMoskwy zdemobilizowanychczerwonoarmistów z bliskimi.
17 czerwca 1945 roku. Po przejściu na stronę aliantów Bułgaria sformowała kilka przeznaczonych do walki z Niemcami armii, w tym1 Armię Bułgarską, tu witaną wSofii podczas triumfalnego powrotu z Austrii, gdzie zakończyła swój szlak bojowy.
18 czerwca 1945 roku. Brytyjski oficer wygłaszający mowę pożegnalną dowrenek przed ich demobilizacją. Ich działalność położyła podwaliny pod przyszłą służbę wojskową kobiet w Wielkiej Brytanii.
21 czerwca 1945 roku.Proces szesnastu, wydarzenie będące symbolem radzieckich planów wobec Europy Środkowej –proces pokazowy szesnastu przywódców polskiego podziemia, które walczyło z okupacją, skazanych za fikcyjną współpracę z Niemcami przeciw Związkowi Radzieckiemu. Na zdjęciu ostatni dowódcaArmii Krajowej, generał brygadyLeopold Okulicki, skazany na dziesięć lat więzienia i zamordowany w celi.
22 czerwca 1945 roku. Raport z zatrzymaniaHermanna Göringa, jednego z czołowych dygnitarzy hitlerowskich Niemiec i wieloletniego dowódcyLuftwaffe.
15 sierpnia 1945 roku. Ostatnie zdjęcie japońskiego wiceadmirałaMatome Ugakiego. Nie godząc się na klęskę ojczyzny, odpiął insygnia z munduru, wziął swój miecz i, chociaż sam nie był pilotem, poleciał samolotem wykonać ostatni w dziejach atakkamikaze, w wyniku którego poniósł uważaną za honorową śmierć.
15 sierpnia 1945 roku. MieszkaniecSydney tańczy na ulicy na wieść o jeszcze niesformalizowanej kapitulacji Japonii i zakończeniu II wojny światowej.
16 sierpnia 1945 roku. Żołnierzekanadyjscy stacjonujący wokupowanych Niemczech dowiadują się o kresie II wojny światowej z gazety.
16 sierpnia 1945 roku. Początki zjednoczonej, demokratycznej Korei, której nigdy nie dane było powstać. Tu, na krótko przed proklamacjąKoreańskiej Republiki Ludowej, jeden z głównych przywódców ruchu niepodległościowego,Yo Un-hyong, jej przyszły wiceprezydent, a wtedy przewodniczący Komitetu Przygotowawczego Niepodległości Korei, przemawia podczas jego posiedzenia. Mające być podstawą nowej władzy komitety ludowe zaczną być jednak przejmowane przez komunistów, działających na zlecenie ZSRR, który zajął północ Korei i zamierzał w ten sposób przejąć całą. W odpowiedzi na to organizowana przez kontrolujących południe Amerykanów administracja zacznie je zwalczać, co doprowadzi do powstania dwóch nieuznających się rządów koreańskich i upadku młodej republiki. Sam Yo zostanie zamordowany przez prawicowych bojówkarzy dwa lata później.
17 sierpnia 1945 roku. Po japońskim atakuholenderska administracja kolonialna w Indiach Wschodnich została błyskawicznie rozbita, a upadek Japonii pozwolił ją przywrócić, jednak ośmieleni słabością kolonizatora indonezyjscy działacze narodowowyzwoleńczy ogłosili niepodległość Indonezji. Na zdjęciu pierwsze wciągnięcie na masz flagi indonezyjskiej i moment wybuchuwojny o niepodległość, która choć do 1949 roku przegrana, wymusiła politycznie na Holendrach uznanie niepodległej Indonezji. Widoczni przywódcy ruchu wolnościowego,Mohammad Hatta iSukarno, obaj w trakcie wojny członkowie kolaborującego z Japończykami komitetu niepodległościowegoBPUPKI.
28 sierpnia 1945 roku. Japoński pilot nawiguje amerykańskimokrętem-bazą wodnosamolotów USS „Cumberland Sound”, by uniknąć wejścia na minę podczas wpływania doZatoki Tokijskiej.
Ok. 30 sierpnia 1945 roku. Japońscy wojskowi idą do obozu jenieckiego po odzyskaniu przez Brytyjczyków kontroli nadHongkongiem.
Sierpień 1945 roku. Kolaboranci i pojmani niemieccy oficerowie przydzieleni do prac nadekshumacjami masowych grobów ofiar okupacji.
Sierpień 1945 roku. Niemiecki okręt podwodny „U-977” zacumowany w porcie wMar del Plata, po tym, jak jego operująca wokółAmeryki Południowej załoga poddała sięargentyńskiej marynarce wojennej. W ostatnich dniach wojny wiele państw, w tym Argentyna, wypowiedziało wojnę III Rzeszy.
2 września 1945 roku. Wietnamska organizacjaViệt Minh prowadziła walkę o wyzwolenie kraju z Francuzami i Japończykami. Po pokonaniu tych drugich była już dość silna, by 2 września 1945 roku jej przywódcaHồ Chí Minh mógł ogłosić na zajętych przez nią terenach niepodległośćDemokratycznej Republiki Wietnamu. Ta jednak nie została uznana na arenie międzynarodowej, wybuchładługa wojna z osłabioną po wojnieFrancją, która zamierzała utrzymać swoje posiadłości kolonialne w Wietnamie za wszelką cenę.
11 września 1945 roku. Zdjęcie zrobione w momencie, gdy żołnierze amerykańscy wkroczyli do domuHidekiego Tōjō, czołowego przywódcy japońskiego, który po okrążeniu rezydencji usiłował odebrać sobie życie. Odratowano go, po czym zgodnie z prawem osądzono i stracono w 1948 roku.
Ok. 15 września 1945 roku. Żołnierze japońscy w amerykańskim szpitalu na Wyspach Marshalla, wyniszczeni bronieniem się naatolachMili,Qotji iMaloelap, pomimo odcięcia ich od świata przez amerykańską blokadę.
27 września 1945 roku.Cesarz Japonii Hirohito i dowódca amerykańskich sił okupacyjnych,Douglas MacArthur wTokio. Do końca wojny władca Japonii uważany był w niej za boga, ponieważ według państwowej religiishintō, linia cesarska wywodzić się ma od boginiAmaterasu. Był to jeden z powodów dlaczego tak wielu japońskich żołnierzy decydowało się umrzeć za swojego władcę. MacArthur zadecydował, by nie stawiać Hirohito przed trybunałem, a zamiast tego współpracować z nim przy ustanawianiu okupacji oraz budowie nowej, pokojowej i demokratycznej Japonii. Wymógł też na władcy, by ten ogłosił publicznie, że nie jest bogiem. W nowym systemie rola cesarza ograniczona został do czysto symbolicznej, przestał być rzeczywistym władcą i zwierzchnikiem sił zbrojnych.
Wrzesień 1945 roku.Czerwonoarmiści na tronie cesarzaMandżukuo w zdobytej stolicyXinjing. Utworzone przez Japończyków państwo marionetkowe zostało zlikwidowane, a do niewoli radzieckiej dostał się mandżurski cesarz,Puyi. Wcześniej, jako dziecko i pod imieniem Xuantong, był on ostatnim cesarzem z władającej Chinamidynastii Qing.
Wrzesień 1945 roku. Rozmowy wChongqing, spotkanie twarzą w twarz Czanga iMao Zedonga, przywódcychińskich komunistów. W obliczu japońskiej inwazji, toczącewojnę domową o kontrolę nad Chinami frakcje zjednoczyły się, walcząc ramię w ramię, jednak wraz z pokonaniem wspólnego wroga wrogość nie zniknęła i nie udało się zawrzeć rozejmu. Armie Czanga i Mao walczyły dalej, prowadząc do milionów ofiar i upadku rządu nacjonalistów, co za tym idzie, powstania komunistycznejChińskiej Republiki Ludowej i ograniczenia władzy Czanga doresztek jego państwa, jakie zachowały się na wsypieTajwan.
Wrzesień 1945 roku.Pojmani przez Japończyków, wychudzeni żołnierze alianccy wychodzą z obozu jenieckiego, który znajdował się osiem kilometrów od zniszczonego przez bombę atomową Nagasaki.
Ok. września 1945 roku.Operacja „Magic Carpet”, czyli masowe powroty żołnierzy amerykańskich do ojczyzny z Azji i Europy. Tu zatłoczony do granic możliwościlotniskowiecUSS „Saratoga”, który po zakończeniuwojny na Pacyfiku przewiózł w sumie 29 204 weteranów, więcej, niż jakakolwiek inna jednostka.
Między 4 a 9 października 1945 roku.Pierre Laval, jeden z prominentnych przedwojennych polityków francuskich i byłypremier, który objął też urząd premiera rządu kolaboracyjnego, broni swoich racji na własnym procesie. Zostanie jednak skazany na śmierć i stracony kilka dni później. Sam przywódca kolaborantów,Philippe Pétain, również skazany został na śmierć, jednak karę zamieniono mu na dożywocie, ponieważ Pétain był bohaterem I wojny światowej.
9 października 1945 roku. ProwincjaShanxi, wznowione walki między komunistami a nacjonalistami w chińskiej wojnie domowej, jeszcze w trakcie prób negocjacji między frakcjami.
10 października 1945 roku. Japońscy działacze komunistyczni wychodzą z więzienia w ramach końca represji politycznych.
19 października 1945 roku. Amerykańscy żołnierze wSasebo.
25 października 1945 roku. Chińscy studenci witający rządowe siłyKuomintangu wkraczające na przekazywany przez pokonanych Japończyków Tajwan. Historia pokaże, że wyspa stanie się ostatnim bastionem Kuomintangu po przegraniu przez niego wojny domowej.
Październik 1945 roku. Odbudowa zniszczonego i zablokowanego przez zatopione jednostki portu wGenui.
Październik 1945 roku. Dokarmianie sierot wojennych z Holandii, gdzie w 1944 rokuwybuchła klęska głodu.
10 listopada 1945 roku. Japoński żołnierz idzie w beznadziei przez zniszczonąHiroszimę.
5 grudnia 1945 roku. Niemieckie ciężarówki wojskowe przejęte przez siły brytyjskie zwożone doWiednia, by rozdzielić je pomiędzy przewoźników cywilnych wobec niedostatku transportu drogowego wokupowanej Austrii, paraliżującego funkcjonowanie regionu.
10 grudnia 1945 roku. Cztery i pół tysiącaaustralijskich żołnierzy bierze udział w proteście przeciwko opóźnieniom ich powrotów do ojczyzny.
31 grudnia 1945 roku. Spadochroniarze zPolskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii w portowymTilbury czekają na załadunek na statek SS „Banfora”, który przewiezie ich do odrodzonej ojczyzny. Do roku 1947 formacje polskie zostały rozwiązane, a wielu weteranów (zwłaszcza oficerów) nie zdecydowało się na powrót do rządzonej przez komunistów Polski.
1945 rok. Niewybuchy i resztki amunicji ułożone pod ścianą podczas sprzątania po zakończonej bitwie, prawdopodobnie na Węgrzech
1945 rok. Francuscy i belgijscy jeńcy pojmani przez Niemców, oczekujący powrotów do ojczyzn drogą lotniczą, na lotnisku wLüneburgu
1945 rok. Ogrom jeńców wojennych w Związku Radzieckim, zwłaszcza Niemców, zmuszany był do niewolniczej pracy na rzecz państwa radzieckiego. Dziesiątki tysięcy z nich zesłanych zostało doAzerbejdżanu. Ci na zdjęciu zmuszeni zostali do budowy ukończonego w 1948 roku miastaMingeczaur, ulokowanego w pobliżu mającego powstaćsztucznego zbiornika wodnego.
1945 rok. Rany Japonki, która padła ofiarą poparzeń jądrowych.
1945 rok.Stanisław Mikołajczyk, jeden z przywódcówrządu londyńskiego, odwiedza wyzwolonyPoznań po powrocie dopowojennej Polski. Mikołajczyk, tak jak wielu polskich działaczy, początkowo uwierzył w odbudowę demokratycznej Polski, jednak nowe władze wykorzystały go do legitymowania się jako legalne i praworządne, a gdy przestał być już potrzebny, musiał uciekać z kraju w obawie o własne życie.
1945 rok. W wyniszczonym wojną i okupacją, rabowanym Wietnamie w 1944 roku wybuchł głód, który w roku 1945 eskalował i doprowadził do śmierci nawet dwóch milionów osób.
1945 rok. MłodaWłoszka z dobytkiem życia spakowanym na wozie oczekuje wygnania, podczas usuwania Włochów zIstrii iDalmacji. Jej bagaże przykrywaflaga narodowa.
Ok. 1945 roku. Spotkanie grupy nazistów wChile. Ameryka Południowa była jednym z głównych kierunków powojennej ucieczki zbrodniarzy.
5 stycznia 1946 roku. Leningrad, publiczna egzekucja szeregowych żołnierzy niemieckich igenerała majora Heinricha Remlingera, uznanych winnych popełnienia zbrodni wojennych podczas oblężenia miasta.
Luty 1946 roku. Sama wojna doprowadziła gospodarki przegrywających ją państw Osi na skraj upadku, który nastąpił wraz z ostateczną klęską, wraz z nimi załamały się przedwojenne waluty. W okupowanej przez Amerykanów Japonii wycofano stare, a wprowadzono nowejeny, co okazało się doskonałą decyzją, umożliwiającą odbudowę kraju i położenie podwalin pod gospodarkę, w której jeny stały się jedną z globalnych, potężnych walut. Na zdjęciu japońscy cywile wymieniający walutę na nową.
Marzec 1946 roku. Panorama zniszczonej Hiroszimy.
17 kwietnia 1946 roku. Moment kształtowania się mapy powojennego świata – wojska francuskie wycofują się zLatakii, opuszczając tym samym Syrię. Chwila uzyskania suwerenności przezRepublikę Syryjską.
Kwiecień 1946 roku. Żołnierze brytyjscy przekazują żołnierzom polskim odzyskaną zrabowaną przez Niemców „Damę z gronostajem”Leonarda da Vinci.
1 maja 1946 roku. Pierwsza rocznica zakończenia II wojny światowej w Europie, obchodzona na Węgrzech. Dzień ten stał się w bloku wschodnim jednym z ważniejszych świąt.
3 maja 1946 roku. Najcenniejsi jeńcy japońscy przewożeni autobusem, aby osądził ichMiędzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu. Na zdjęciu m.in. były minister edukacji, generałSadao Araki (dożywocie), były premierKuniaki Koiso (dożywocie), były generalny gubernator Korei, generałJirō Minami (dożywocie), były minister marynarki i jej szef sztabu generalnego, admirałShigetarō Shimada (dożywocie), bliski doradca cesarza,Kōichi Kido (dożywocie), inny były minister marynarki i jej szef sztabu generalnego, marszałek-admirałOsami Nagano (zmarł w celi, nie doczekał wyroku) czy wreszcie sam Hideki Tōjō.
28 maja 1946 roku. Amerykanie przygotowują egzekucję niemieckiego lekarzaClausa Schillinga, który przeprowadzał eksperymenty medyczne na więźniachDachau.
1 czerwca 1946 roku.Ion Antonescu, faszystowski dyktator Rumunii, słucha wyroku śmierci na miejscu rozstrzelania. Chwilę po wykonaniu tego zdjęcia już nie żył.
3 czerwca 1946 roku. Po wojnie, skompromitowana współpracą z Mussolinim monarchia włoska znalazła się w kryzysie. KrólWiktor Emanuel III zdecydował się nawet abdykować, a zastąpił go jego syn,Humbert II, który jednak jeszcze jako książę był czynnym oficerem i osobiście dowodziłwłoską inwazją na Francję. Tu Humbert II bierze udział w będącym odpowiedzią na żądania społeczeństwa referendum w sprawie ewentualnego ogłoszenia republiki, które położyło kres istnieniuKrólestwa Włoch.
4 lipca 1946 roku. Moment opuszczenia flagi amerykańskiej i wciągnięcia filipińskiej w Manili, moment narodzin niepodległejRepubliki Filipin i likwidacjiWspólnoty Filipin, amerykańskiego terytorium zależnego. Podczas II wojny światowej Japończycy zajęli archipelag i postanowili wykorzystać przeciwko Amerykanom nastroje niepodległościowe, powołując marionetkowąDrugą Republikę Filipin, nominalnie niezależną. Państwo upadło wraz z japońską kapitulacją, jednak nie był to koniec dążeń Filipińczyków do samostanowienia. Wspólnotę Filipin Amerykanie odtworzyli tymczasowo, by przygotować właściwą niepodległość kraju, jednak zachowali kontrolę nad jego gospodarką.
25 lipca 1946 roku. Okręt flagowyDai-Nippon Teikoku Kaigun, pancernik „Nagato”, wykorzystywany po zdobyciu przez Amerykanówjako cel w teście jądrowym. Przetrwał go.
7 listopada 1946 roku. Wizytę w ambasadzie radzieckiej składająNikodem,patriarcha Rumunii i jej król,Michał I. Władca w 1944 roku dokonał zamachu stanu, w wyniku którego przejął władzę w będącej jednym z głównych państw Osi Rumunii, by sprowadzić ją na stronę aliantów. Siły radzieckie weszły więc do kraju, który miał stać się marionetką ZSRR, a władany był przez młodego, popularnego monarchę-bohatera. Z początku wymuszono więc tylko na królu przyjęcie komunistów do rządu, a gdy ci rośli w siłę, Michał I starał się ograniczać ich wpływy. Ostatecznie jednak zmuszono go do abdykacji w 1947 roku, gdy komuniści zagrozili zastrzeleniem setek jego młodych zwolenników. W ten sposób Rumunia dostała się w orbitę Związku Radzieckiego. W roku 1948 król musiał wyjechać z kraju.
1946 rok.Most Elżbiety w Budapeszcie, jeden z symboli miasta, zniszczony przez wycofujące się wojska niemieckie.
1946 rok. Radość młodych japońskich żołnierzy wracających do domów po demobilizacji, tu już nastacji Shinagawa w Tokio.
1946 rok. Codzienność w zrujnowanymZweibrücken. W zrujnowanych Niemczech pojawiło się masowe zjawiskoTrümmerfrau, czyli kobiet sprzątających gruzy i przeszukujące je w poszukiwaniu drewna opałowego, drobnych przedmiotów, które mogłyby sprzedać, lub nadających się do ponownego użytku cegieł.
1946 rok. Związek Radziecki, w wyniku wspólnegouderzenia na Iran z Brytyjczykami, uzyskał tymczasową obecność wojskową w regionie, którą zamierzał utrzymać po zakończeniu wojny. W tym celu wykorzystał zamieszkujących te ziemieKurdów iAzerów, pomagając stworzyć lokalnym komunistom nieuznawane republiki, które chciał wciągnąć do swojej strefy wpływów.Doprowadziło to do wybuchu wojny z wspieranym przez aliantów zachodnich rządem. Tu irańscy wieśniacy mobilizujący się do stawienia zbrojnego oporu separatystom.
1946 rok. Konferencja poprzedzającapokój paryski.Rumuński dyplomata przedstawia punkt widzenia swojego kraju na przebieg granicy zWęgrami.
1946 rok.Dragoljub Mihailović, przywódcaczetników, na procesie w którym zostaje skazany na śmierć za zdradę ojczyzny.
Między 1946 a 1948 rokiem. Wrak pancernika „Gneisenau” wgdyńskim porcie, dookoła niego toczy się już normalne życie.
Pozostałości zniszczonej podczas wojny polskiej wsi, dokładna data nieznana.
Jeńcy japońscy oddelegowani do zatapianiaamunicji przejętej po odzyskaniu przez Brytyjczyków kontroli nadSingapurem, dokładna data nieznana.
Rehabilitacja wracającego do zdrowia rannego żołnierza. dokładna data nieznana.
Josef Dietrich, jeden z dwóch najwyższych rangą dowódcówWaffen-SS, w celi, dokładana data nieznana.
Niemieckie hełmy przerabiane narondle w berlińskiej fabryce pod okupacją aliancką, dokładna data nieznana.
5 lutego 1947 roku.Belgrad, proces dowódców Wehrmachtu oskarżonych o zbrodnie wojenne popełnione w Jugosławii. Wśród nich generał pułkownik LuftwaffeAlexander Löhr, który skazany zostanie na śmierć przez rozstrzelanie za kierowany przez niegozmasowany nalot na miasto w 1941 roku.
31 marca 1947 roku. Niemcy protestują przeciwko katastrofalnym warunkom bytowania, na transparencie hasło „Chcemy węgla, chcemy chleba”.
Kwiecień 1947 roku. Żołnierze polscy przeprowadzający deportacjęUkraińców w ramachakcji „Wisła”.
29 czerwca 1947 roku. ObchodyŚwięta Morza w wciąż zrujnowanym mieścieStettin, przemianowanym po włączeniu doPolski na Szczecin.
17 października 1947 roku. Wysłannicy kanadyjskiegoCzerwonego Krzyża przekazują lokalnym władzom indyjskim przywiezioną przez siebiepanicylinę, opracowany i rozpowszechniony podczas II wojny światowejantybiotyk, który nie tylko uratował życia niezliczonym rannym żołnierzom, ale zrewolucjonizował światową medycynę. Jej odkrywcy, AustralijczykHoward Florey oraz BrytyjczycyAlexander Fleming iErnst Boris Chain, otrzymali za swoje osiągnięcieNagrodę Nobla wdziedzinie medycyny w 1945 roku.
1 listopada 1947 roku. Zapowiedź końcaimperium brytyjskiego. Pomimo tego, że Churchill stał się symbolem brytyjskiego oporu w trakcie wojny, w 1945 roku, jeszcze przed jej zakończeniemPartia Konserwatywna, którą kierował, przegrała wybory. Do władzy doszła popierająca dekolonizacjęIndii (gdzie narastał opór przeciwko kolonialistom)Partia Pracy i tak w 1947 roku zadecydowano o nadaniu Indiom niepodległości, jednak po podziale ich na dwa zależne od Londynu i uznające zwierzchność monarchy brytyjskiegodominia: przeznaczone dla indyjskich muzułmanówDominium Pakistanu (usamodzielniło się jakoIslamska Republika Pakistanu w 1956 roku, po czym w 1971 rokuoderwała się od niegoLudowa Republika Bangladeszu) i skupiającą całą resztę ziemUnię Indyjską (usamodzielniła się jakoRepublika Indii w 1950 roku). TuLouis Mountbatten, gubernator generalny Indii, rozmawia na temat ich podziału z czołowym przywódcą separatystów, przyszłym premierem IndiiJawaharlalem Nehru i reprezentującym muzułmanów przyszłym gubernatorem generalnym PakistanuMuhammadem Alim Jinnahem.
Luty 1948 roku.Zamach stanu czechosłowackich komunistów, wydarzenie, które zakończyło pokojową koegzystencję Zachodu ze Związkiem Radzieckim w Europie. Na plecenie ZSRR partia komunistyczna pod przywództwemKlementa Gottwalda siłowo odsunęła demokratycznego prezydenta Beneša (który zmarł kilka miesięcy później), przejęła całość władzy i rozpoczęła czystki, po czym proklamowała komunistycznąRepublikę Czechosłowacką. Wydarzenie to było szokiem dla światowej opinii publicznej i pokazało prawdziwe zamiary ZSRR. Blok zachodni zaczął się konsolidować i przygotowywać dokonfrontacji z blokiem wschodnim.
19 kwietnia 1948 roku. Działacze przedwojennego koreańskiego ruchu niepodległościowegoSunwoo Jin (po lewej) iKim Shin (po prawej), pośród nich jego przywódca,Kim Gu, stoją na linii 38 równoleżnika, stanowiącej rozgraniczenie terenów zajętych po upadku Japonii przez ZSRR i USA. Obie strony utworzyły już konkurujące ze sobą, wrogie sobie administracje i wizja zjednoczonej, niepodległej Korei zdawała się oddalać, choć Kim usiłował mediować między stronami. Tu czeka na udział we wspólnej południowo-północnej konferencji ostatniej szansy, która jednak nie zakończy się porozumieniem. Sam Kim zostanie 26 czerwca przyszłego roku zamordowany przez porucznika armii południowejAhna Doo-hee, niewykluczone, że na zlecenie południowego rządu lub Amerykanów.
1 maja 1948 roku. Dwa dni przed wykonaniem tego zdjęcia działające na północyNajwyższe Zgromadzenie Ludowe, kontrolowane przezKomunistyczną Partię Korei, ogłosiło powstanieKoreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej, uznając, że państwo ma zająć całą Koreę, również administrowane przez Amerykanów i ich lokalnych sojuszników południe. Odpowiedzialni za to ludzie działali z woli Stalina (widocznego na wielkim portrecie z tyłu), który na ich przywódcę wskazałKima Tu Bonga. Jego zastępcą (i jak się okazało, następcą) został natomiast były partyzant z okresu walk z Japończykami, mianowany marszałkiemKim Ir Sen.
1 maja 1948 roku. Mieszkańcy koreańskiej wyspyCzedżu oczekują na egzekucję. Była ona bastionem poparcia dla ideałów socjalistycznych oraz komunistycznych, a także oporu przeciwkoRhee Syng-manowi, działającemu z woli Amerykanów dyktatorowi zarządzającemu wraz z nimi południem Korei, głównie dzięki temu, że ocalały na niej rozwiązywane na południu komitety ludowe. 3 kwietnia miejscowa policja ostrzelała demonstrację upamiętniającą opór przeciwko Japończykom. Wydarzenia eskalowały do wybuchukrwawo stłumionego powstania – siły bezpieczeństwa wymordowały prawie 28 000 mieszkańców Czedżu.
15 sierpnia 1948 roku. Dzień proklamacji niepodległościRepubliki Korei na zajętym przez Amerykanów południu półwyspu. MacArthur na ceremonii formalnego przekazania władzy aktywiście niepodległościowemu Rhee Syng-manowi, który od razu po wojnie podjął współpracę z USA. Rhee zostanie pierwszym prezydentem Korei Południowej, kontynuując swoje dyktatorskie rządy.
Sierpień 1948 roku. Codzienne powojenne życie zorganizowane w wciąż zrujnowanym, choć uprzątniętym Berlinie.
Między 1948 a 1955 rokiem. Domy dla włoskich rolników zMatery, wznoszone w ramachPlanu Marshalla.
1 maja 1949 roku. Żołnierz norweski stacjonujący wokupowanych Niemczech stoi przy znaku informującym, że w 1945 roku w tym oto miejscu pochowano pięć tysięcy ciał.
6 luty 1949 roku.Wiceprezydent Stanów ZjednoczonychAlben Barkley przemawia do tłumu zgromadzonego pod „Pociągiem Wdzięczności”, wysłanym do USA przezFrancję udekorowanym składem czterdziestu dziewięciu wagonów transportowych z czasówI wojny światowej, będącym symbolicznym podziękowaniem Francuzów za wsparcie amerykańskie podczas II wojny światowej i w powojennej odbudowie kraju.
7 września 1949 roku. Początki powojennej niemieckiej niepodległości i demokracji. Wystąpienie w parlamencie utworzonej ztrzech zachodnich stref okupacyjnychRepubliki Federalnej Niemiec, w momencie wykonania fotografii istniejącej raptem kilka miesięcy. Jako żeBerlin znalazł się poza jej granicami, na stolicę wyznaczono prowincjonalne miastoBonn, podkreślając w ten sposób tymczasowość podziału Niemiec.
Wrzesień 1949 roku. Oddział rumuńskich partyzantów złożony z byłych członków i sympatykówŻelaznej Gwardii, stawiający opór radzieckiej dominacji w kraju iwładzom komunistycznym.
4 października 1949 roku. Podczas II wojny światowej nastąpił błyskawiczny rozwój nowego typu samolotów,odrzutowców. Tu wyprodukowany w roku wykonania fotografii brytyjskide Havilland Comet, pierwszy odrzutowiec pasażerski w historii. Typ ten eksploatowany był do późnych lat dziewięćdziesiątych.
7 października 1949 roku. Uchwała proklamacyjnaNRD, formalny kres powojennej okupacji Niemiec.
1949 rok. Początkidekolonizacji Afryki. W 1949 rokuZgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych uchwaliło rezolucję o konieczności nadania niepodległości przed początkiem roku 1952 Libii, byłej kolonii włoskiej administrowanej po wojnie przez Francuzów i Brytyjczyków. Tu lokalny przywódcaIdris as-Sanusi dokonuje przeglądu tworzących się wojsk libijskich. Dwa lata później zostanie on ogłoszony królem Idrisem I, władcąZjednoczonego Królestwa Libii, pierwszego z państw Afryki, które uzyskało po II wojnie światowej niepodległość.
Lata pięćdziesiąte XX wieku. Nadmiar okrętówUS Navy budowanych masowo w trakcie wojny stoi bezczynnie. Wraz z upadkiem Japonii nie było już przeciwko komu utrzymywać równie potężnej i kosztownej floty, ZSRR nie był potęgą morską i ewentualna walka z nim toczyłaby się na lądzie oraz w powietrzu.
Czerwiec 1950 roku. 25 czerwca 1950 roku wojska Korei Północnej zaatakowały dużo słabsze siły Korei Południowej, chcąc zniszczyć ją i zjednoczyć kraj jako KRLD. Choć błyskawicznie zdobyliSeul, plan nie powiódł się, gdyżRada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych zarządziła wysłanie na pomoc sił międzynarodowych, wystawionych głównie przez USA, choć znaczne kontyngenty wysłały również m.in. Wielka Brytania, Kanada, Australia, Filipiny, czy Turcja. Wybuchła zatemkolejna wielka wojna międzynarodowa. Tu żołnierze południowokoreańscy ruszający odeprzeć inwazję.
8 września 1951 roku. Powojenny, demokratyczny premier JaponiiShigeru Yoshida podpisujetraktat z San Francisco, formalnie znoszący stan wojny między Japonią a państwami alianckimi. Zgodnie z jego literą, Japonia zrzekła się praw do wszystkich ziem utraconych w wyniku II wojny światowej, zobowiązała się wypłacić reparacje i wypowiedzieć stare traktaty zapewniające jej imperialną pozycję. W zamian siły alianckie miały opuścić jej terytorium.
19 grudnia 1951 roku. Amerykański oficer tłumaczy tamtejsze zwyczaje płynącym do USA Japonkom, które poślubiły stacjonujących w okupowanej Japonii Amerykanów.
1951 rok. Pozbawienie Japonii jakichkolwiek sił zbrojnych czyniło ją całkowicie zależną od wojsk amerykańskich w kwestii bezpieczeństwa, co za tym idzie, podatną na agresję ze stronybloku wschodniego. Po wybuchu wojny koreańskiej podjęto decyzję o utworzeniu pierwszej formacji uzbrojonej, Narodowej Rezerwy Policji, która wyewoluowała wJapońskie Siły Samoobrony.
25 lutego 1952 roku. Izraelski polityk (a przed wojną obywatel polski)Menachem Begin, późniejszy premier, zwraca się do tłumu protestującego wTel Awiwie przeciwko negocjowaniu odszkodowań za Holocaust od Niemców. Na transparencie hasła: „Nie godzi się oddawać naszego honoru za pieniądze! Nie wolno odkupywać naszej krwi dobrami! Sprzeciwmy się wstydowi!”.
10 marca 1953 roku. Reżim komunistyczny w NRD był jednym z najbardziej opresyjnych w całym bloku wschodnim. Niemców, którzy kilka lat wcześniej zagrozili istnieniu Związku Radzieckiego, starano się stłamsić oraz narzucić im zupełnie nową, nominalnie pokojową ideologię. Silną rolę w tej narracji odgrywałantymilitaryzm, dlatego bardzo ważną kwestią było to, by Niemcy Wschodnie nie posiadały sił zbrojnych. Zarazem, w obliczu zimnej wojny, kraj potrzebował ich. Zanim pojawiła się wola polityczna budowy rzeczywistej armii, obejściem problemu była utworzona w 1952 rokuKasernierte Volkspolizei, formalnie „skoszarowana policja”, a w rzeczywistości armia. Jej dowódcą zostałHeinz Hoffmann, przed wojną przebywający w Związku Radzieckim weteranBrygad Międzynarodowych.
17 czerwca 1953 roku. Wymiana jednej opresyjnej dyktatury na drugą była dla mieszkańców NRD trudnym doświadczeniem. Nowa władza utrzymywała się dzięki terrorowi i protekcji ZSRR, który na zajętych przez siebie ziemiach niemieckichzorganizowała olbrzymią akcję rabunku mienia. Armia Czerwonadopuszczała się również masowych gwałtów na Niemkach, w tym również na dzieciach. Co więcej, większość zajętych przez ZSRR ziem niemieckich została oczyszczona z Niemców, po czym wcielona do Polski, częściowo również do ZSRR. W NRD wprowadzano też, kosztem obywateli, reformy gospodarcze, a kraj obciążony był reparacjami i kosztami utrzymania licznej (choć formalnie nieistniejącej) armii. Beznadzieja i rozpacz doprowadziły w czerwcu 1953 roku dowybuchu powstania robotniczego, które jednak krwawo stłumiły władze komunistyczne wraz z siłami radzieckimi. Represje dodatkowo zaostrzono, tłumiąc opór Niemców. Było to jednak pierwsze masowe wystąpienie przeciwko władzy w całym bloku wschodnim.
Grudzień 1953 roku. Siły francuskie używają opracowanej przez Amerykanów podczas II wojny światowej substancji zapalającej,napalmu.Kampania mająca na celu utrzymanieIndochin Francuskich przeciągała się, gdyż Wietnamczycy powszechnie popierali głoszący hasła narodowowyzwoleńcze Việt Minh. Ten połączył też siły z laotańskim odpowiednikiem,Pathet Lao. Ostatecznie Francuzi przegrali wojnę pomimo poparcia części miejscowych sił oraz twórców napalmu, Amerykanów. Ci mieli w przyszłości masowo stosować go właśnie przeciwko Việt Minhowi, podczaswłasnej wojny z tym ruchem, która wybuchła w roku 1955.
1953 rok. LitewscyLeśni Bracia ukryci w leśnym bunkrze. Walcząca z radzieckimi okupantami partyzantka litewsko-łotewsko-estońska zdołała stawiać zbrojny opór do 1953 roku, choć ostatni z partyzantów, EstończykAugust Sabbe kontynuował walkę do 1978 roku, gdy został zabity przez organy bezpieczeństwa ZSRR. Przywódcapartyzantów litewskich, pułkownikAdolfas Ramanauskas został pośmiertnie naniepodległej już Litwie uznany za głowę państwa w okresie prowadzenia walk.
20 października 1954 roku.KanclerzRFNKonrad Adenauer negocjuje z przedstawicielami mocarstw zachodnich pozwolenie na ponowne uzbrojenie Niemiec w obliczuzimnej wojny.
11 listopada 1954 roku. Trzydziestu dziewięciu niemieckich naukowców pracujących dla III Rzeszy pozyskanych przez USA w ramachoperacji „Paperclip” składa przysięgę wierności przed otrzymaniemobywatelstwa Stanów Zjednoczonych.
1954 rok. Uroczystości z okazji powrotuTriestu w graniceWłoch. Po wojnie to przygraniczne miasto było stolicą niepodległego państwa,Wolnego Terytorium Triestu.
26 września 1955 roku.Wielki admirałErich Raeder, odwołany w trakcie wojny naczelny dowódca niemieckiej marynarki wojennej, który w procesach norymberskich skazany został na dożywocie za planowanie wojny napastniczej, wychodzi z więzienia w wieku siedemdziesięciu dziewięciu lat po zwolnieniu ze względu na zły stan zdrowia, u boku jego żona. Raeder umrze ze starości pięć lat później.
1955 rok. Powrót ocalałych jeńców niemieckich z niewoli w ZSRR, jeden z nich informuje kobietę, że jej syn nie przeżył.
1955 rok. Argentyńska nauczycielka trzymająca niepozorny wynalazek z okresu II wojny światowej,długopis. To właśnie w tym kraju opracowano go, jako narzędzie ułatwiające wykonywanie notatek przez pilotów wojskowych.
24 stycznia 1956 roku. Radzieckigenerał lejtnant Siergiej Kabanow podnosi szlaban umożliwiającfińskiemu prezydentowiUrho Kekkonenowi wjazd na teren dotychczas zamkniętej i pilnie strzeżonejPorkkali. Po II wojnie światowej ZSRR wymusił na Finlandii pięćdziesięcioletnią dzierżawę tych ziem, lecz zwrócił je już w 1956 roku m.in. za sprawąuległości Kekkonena.
1 marca 1957 roku. Przywódca NRD,Wilhelm Pieck, wita się z czołowymi dowódcami sformowanej niecały rok wcześniejNationale Volksarmee, będącej siłami zbrojnymi Niemiec Wschodnich. Mężczyzna, którego rękę ściska toVincenz Müller, wzięty do niewoli w Związku Radzieckim generał porucznik Wehrmachtu, który podjął kolaborację z ZSRR i dzięki temu został pierwszym szefem Sztabu Generalnego NV. Na zdjęciu również inny weteran Wehrmachtu,Willi Stoph i etatowy radziecki szpiegFriedrich Dickel.
1957 rok. NRD, przepełniony opisami rzekomych zbrodni, zarzutami o faszyzm i imperializm plakat propagandowy zBerlina wschodniego zatytułowany „Faszystowscy mordercy znów w akcji!”. Zawiera zdjęcia przedwojennych niemieckich oficerów będących ówczesną elitą Bundeswehry: Heusingera, Speidla,Kretschmera,Kammhubera,Baudissina, jak i porucznika WehrmachtuStraußa, wtedy ministra obrony RFN oraz oficera wywiadu III RzeszyGehlena, powojennego twórcę wywiadu zachodnioniemieckiego, a także dodanych dla wzmocnienia przekazu hitlerowskich zbrodniarzy wojennych,Mansteina iKesselringa. Dla kontrastu, po drugiej stronie uśmiechnięci, młodzi kadeci z NRD z podpisami identyfikującymi ich jako „robotniczo-chłopskich synów”, wpisujących się w wyidealizowany wzór „nowego Niemca”. Propaganda NRD oraz reszty bloku wschodniego regularnie przedstawiała RFN jako państwo faszystowskie.
1959 rok. SpotkanieCharlesa de Gaulle'a z obywatelami wClermont-Ferrand. Po zakończeniu II wojny światowej przywódcaWolnej Francji został bohaterem narodowym i do stycznia 1946 roku sprawował urząd Przewodniczącego Rządu Tymczasowego Republiki Francuskiej, będąc de facto prezydentem. Potem jednak do władzy doszli socjaliści, którzy utworzyli rząd z komunistami i wspólnie zmodyfikowali ustrój, ograniczając rolę prezydenta. De Gaulle spróbował odnaleźć się w wielkiej polityce, jednak po początkowych sukcesach, każde kolejne wybory były dla jego partii większą klęską, a on sam tracił popularność. Równocześnie kraj nękały wojny narodowowyzwoleńcze w koloniach i trudności gospodarcze, a Francja straciła dawną pozycję wielkiego mocarstwa. Kraj znalazł się na skraju wojny domowej, tak więc prezydentRené Coty zwrócił się do de Gaulle'a z propozycją powołania rządu ocalenia narodowego. Ten odzyskał władzę, w 1959 roku sam został prezydentem, po czym zmienił konstytucję, wzmacniając pozycję prezydenta i powołującV Republikę Francuską, która zdołała dźwignąć się z kolan, choć nie odzyskała już dawnej potęgi.
1959 rok. Kanadyjska stacjaradarowa będąca częściąMid-Canada Line, systemu służącego wykrywaniu potencjalnych ataków rakietowych ze strony ZSRR. Radary opracowano podczas II wojny światowej jako środek radzenia sobie z wrogimi nalotami. Prędko upowszechniły się, rewolucjonizując sposób toczenia walk powietrznych, znalazły też szerokie zastosowanie cywilne.
9 marca 1961 roku. Wydarzenie będące swoistym symbolicznym rozliczeniem z Holocaustem dla mieszkańców Izraela – procesAdolfa Eichmanna, Niemca będącego jednym z głównych pomysłodawców i organizatorówostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. Po wojnie uciekł doArgentyny, gdzie żył pod fałszywym nazwiskiem, dopóki nie został w 1960 roku rozpoznany i uprowadzony przez izraelskich agentów, by w Izraelu móc go osądzić, po czym skazać na śmierć.
1965 rok. Generałowie, AmerykaninClarke (po lewej) i NiemiecManteuffel omawiająbitwę o Sankt Vith z grudnia 1944 roku, w której dowodzili walczącymi stronami.
24 stycznia 1967 roku. Zdjęcie w pewien sposób symboliczne. Kanclerz RFNWilly Brandt przemawia na zgromadzeniu powołanej w 1949 roku jako forma ochrony pokoju na kontynencieRady Europy, w budynku, który mieści się we francuskimStrasburgu, mieście o które Francja i Niemcy latami toczyły wojny. II wojna światowa długotrwale położyła kres wojnom w Europie Zachodniej.
1 lipca 1969 roku. Były major SSWernher von Braun, główny konstruktor rakiet III Rzeszy, a wtedy główny współtwórca amerykańskiego programu kosmicznego, stoi przed zaprojektowaną przez siebie rakietąSaturn V. Dziewiętnaście dni po wykonaniu tego zdjęcia za pomocą tej właśnie maszyny wykonanopierwsze w dziejach lądowanie na Księżycu.
11 marca 1974 roku. Kontynuujący walkę dwadzieścia dziewięć lat po zakończeniu wojny japoński podporucznikHirō Onoda poddaje się, składając swój miecz na ręcefilipińskiego prezydentaFerdinanda Marcosa.
8 listopada 1981 roku. Pozdrawiający obywateliEnver Hoxha, dyktatorAlbanii, a wcześniej przywódca komunistycznej partyzantki, która zdołała wyzwolić kraj w 1944 roku. Od tego czasu Hoxha rządził państwem, w momencie wykonania fotografii już ponad trzydzieści siedem lat. Ostatecznie jego rządy zakończyła dopiero jego śmierć w 1985 roku.
2 czerwca 1984 roku. Czterdziestą rocznicęD-Day zdecydowano się uczcić ponownym nadmuchaniem oryginalnego balonu, z którego skakali alianccy spadochroniarze w Normandii i symbolicznym ponownym zrzutem skoczka w tym samym miejscu i w ten sam sposób, co w 1944 roku – tu ćwiczenia do pokazu.
1 sierpnia 1987 roku. SiłyRoyal Air Force na lotnisku wGütersloh, jednej z licznych zachodnich baz wojskowych na ziemiach niemieckich utrzymywanych po II wojnie światowej. Gütersloh alianci zajęli w kwietniu 1945 roku, natomiast ostatni żołnierze brytyjscy opuścili je dopiero we wrześniu 2016 roku.
Sierpień 1987 roku. Gruzywięzienia Spandau, gdzie po wojnie przetrzymywano wyłącznie siedmiu z ocalałych czołowych dygnitarzy III Rzeszy. Chociaż dwóch przedostatnich zwolniono w 1966 roku, to ostatniego więzienia,Rudolfa Heßa, przetrzymywano w nim aż do jego samobójstwa, popełnionego w wieku dziewięćdziesięciu trzech lat. Spandau niezwłocznie zniszczono, w obawie przed pielgrzymkami neonazistów.
14 marca 1990 roku. Uczestnicykonferencji dwa plus cztery, która zakończyła się podpisaniem traktatu ostatecznie regulującego status Niemiec po II wojnie światowej. Oficjalnie potwierdzono między innymi zrzeczenie się przez Niemcy ziem utraconych w wyniku wojny, zredukowano ich armię, pozbawiono ją możliwości posiadania broni masowego rażenia, zniesiono status Francji, Wielkiej Brytanii, ZSRR i USA jako byłych okupacyjnych mocarstw mających wpływ na funkcjonowanie kraju, zadecydowano o wycofaniu z niego sił radzieckich, a przede wszystkim, otworzono drogę doponownego zjednoczenia Niemiec wich współczesną formę.
6 lutego 1991 roku. Drugowojenny, zbudowany w 1944 roku, amerykański pancernik USS „Missouri” (ten sam, na którym podpisano kapitulację Japonii po II wojnie światowej) oddaje salwę w kierunku celówirackich, podczasI wojny w Zatoce Perskiej. II wojna światowa była ostatnią, w której walczyły ze sobą wielkieokręty artyleryjskie. Okazały się one być o wiele mniej skuteczne w zwalczaniu jednostek wroga od lotnictwa oraz mniej na jego ataki odporne. Pancerniki i podobne klasy okrętów (np.krążowniki ciężkie) wycofywano ze służby i nie budowano już nowych. W latach osiemdziesiątych jednak US Navyopracowała program rozbudowy floty, który zakładał przywrócenie do służby drugowojennychpancerników typuIowa. Okręty te skierowano w 1991 roku przeciwko Irakowi, by atakować nimi cele lądowe dokładnie tak, jak podczas II wojny światowej. Była to ostatnia tego typu operacja w dziejach wojskowości.
7 sierpnia 1991 roku. Ośmiusetletnizamek w Dreźnie zniszczono podczasalianckiego bombardowania miasta, a jego skomplikowana i kosztowna odbudowa trwała do 2004 roku. Na zdjęciu wciąż trwa, widać plac budowy zasłonięty wizualizacjami jak kiedyś wyglądał, w tle jego ruiny.
Wczesne lata dziewięćdziesiąte XX wieku. Operacja wydobycia odnalezionego wrakubombowca nurkującegoSBD Dauntless z czasów II wojny światowej.
10 września 2006 roku. Rosyjscy turyści zwiedzającyMuzeum Czołgów w Kubince oglądają niemiecki jedyny zachowanyczołg superciężkiPanzerkampfwagen VIII Maus, najcięższy i największy czołg, jaki kiedykolwiek zbudowano. Podobnie jak znaczna część ekspozycji muzeum, jest on radziecką zdobyczą wojenną z II wojny światowej.
18 lipca 2007 roku. W odwecie za śmierć oficera SSHelmuta Kämpfego z rąkruchu oporu, żołnierzeWaffen-SS wymordowali wszystkich mieszkańców francuskiej miejscowościOradour-sur-Glane (642 osoby), po czym zburzyli ją. Oradour-sur-Glane zachowano jako miejsce pamięci, dokładnie w takim stanie, jak w dniu popełnienia zbrodni, 10 czerwca 1944 roku.
20 lutego 2008 roku.Tokio. Bilbord przypominający obywatelom o tym, żeWyspy Kurylskie są integralną częścią terytorium Japonii, jedynie znajdują się pod okupacją rosyjską. Armia Czerwona zajęła archipelag już po zakończeniu działań zbrojnych, więc Japonia nie uznała utraty tych ziem i do dziś (stan na rok 2025) nie podpisała najpierw z ZSRR, a potem z Rosją, traktatu pokojowego po II wojnie światowej.
3 lipca 2009 roku. Wycieczka przyjeżdża obejrzećelektrownię jądrową Obinsk, pierwszą cywilną elektrownię jądrową na świecie. Powstanie energetyki jądrowej stanowi bezpośredni skutek II wojny światowej, podczas której rozwijano badania nad energią atomową celem stworzenia potężnej broni.
23 lipca 2009 roku. Cywilny nurek odwiedza wrak U-Boota „U-701”, zatopionego w 1942 roku w okolicyPrzylądka Hatteras.
13 września 2009 roku. Nurkowie brytyjskiego Ministerstwa Obrony transportowani w specjalnej klatce do wraku zatopionego w 1939 roku pancernikaHMS „Royal Oak”, który wraz z 833 załogantami pociągnął na dno również ogromne ilości wyciekającego stopniowooleju opałowego. W obawie przed katastrofą ekologiczną przez ponad dekadę umieszczano w kadłubie specjalne krany i stopniowo spuszczano substancję. Na zdjęciu widoczna jest plama oleju.
17 lipca 2010 roku. Zachowane w stanie zdatnym do lotu myśliwce II wojny światowej. Od góry: niemieckiBf-109, dwa brytyjskieSpitfire'y i brytyjskiHawker Hurricane.
1 sierpnia 2010 roku.Reichswald Forest War Cemetery, aliancki cmentarz w Niemczech, na którym pochowano 7 594 żołnierzy.
4 września 2010 roku. Rządcenotafów na „KlifieBanzai” na amerykańskiej wyspieSaipan. Nazwano go tak, gdyż w obliczu klęski setki japońskich żołnierzy rzuciło się z niego, by uniknąć niewoli i zachować honor.
29 stycznia 2011 roku. Pamiętającabitwę stalingradzką radziecka artyleria ustawiona pod ocalałym „Domem Pawłowa”, improwizowaną twierdzą z czasów walki o miasto.
21 sierpnia 2011 roku. Wyprawa archeologiczna US Navy mająca na celu potwierdzenie losu zaginionych w akcji lotników odnajduje wrak samolotuB-24 wPapui-Nowej Gwinei.
3 grudnia 2011 roku. Niemieccysaperzy rozbrajają odnalezioną wKoblencji brytyjską bombę lotniczą z czasów, gdyRAF bombardowało miasto.
12 kwietnia 2014 roku.Baku, stolica niepodległegoAzerbejdżanu i jeden z licznych budynków zbudowanych przez jeńców niemieckich po II wojnie światowej.
30 maja 2014 roku. Brytyjski rybak na małej przystani zbudowanej na wraku statku SS „Reginald”, zatopionego podczas II wojny światowej przezRoyal Navy u wejścia do bazy marynarki wScapa Flow, by uniemożliwić dostanie się tam U-Bootom.
24 września 2014 roku. Podczas II wojny światowej australijskie miastoDarwin byłocelem japońskich nalotów. Dla zabezpieczenia przed wrogim lotnictwem zapasów paliwa, zbudowano pod nim sieć tuneli przeznaczonych do zalewania ich ropą. Zachowano je jako symbole przeszłości miasta i służą one za atrakcję turystyczną.
25 maja 2015 roku. Eksplozja drugowojennejminy morskiej naBałtyku, siedemdziesiąt lat po zakończeniu wojny.
31 lipca 2015 roku. Wciąż zachowane, lecz niszczejące fortyfikacjeLinii Maginota.
18 października 2015 roku.Pomnik Pokoju w Hiroszimie, ruiny centrum wystawowego zniszczonego w ataku jądrowym zachowane dokładnie w takim stanie, jak tuż po ataku. W promieniu dwóch kilometrów odhipocentrum eksplozji zniszczone zostały wszystkie budynki, poza tym jednym, który oddalony był od niego o raptem sto pięćdziesiąt metrów. W 1996 roku miejsce to wpisane zostało nalistę światowego dziedzictwa UNESCO.
6 maja 2016 roku.Ukraiński weteran zwiedzający muzeum II wojny światowej ogląda broń, jaką widział przed laty na froncie.
11 marca 2017 roku. Bombardowanie jądrowe zniszczyło historycznyzamek Hiroshima, przetrwała jednak rosnąca pod nimwierzba, zachowana jako pamiątka i przestroga dla przyszłych pokoleń.
19 marca 2017 roku. Ulica wMadrycie, której nadano imię poległych członkówBłękitnej Dywizji,hiszpańskiej formacji walczącej jako częśćWehrmachtu na froncie wschodnim.Frankistowska, ustanowiona z pomocąIII Rzeszy dyktaturaFranco, utrzymała się do jego śmierci w 1975 roku. Pierwszy dowódca Błękitnej Dywizji, usunięty za zbytnią proniemieckośćAgustín Muñoz Grandes, był w latach 1951–1957 hiszpańskim ministrem armii, z kolei w latach 1962–1967 I wicepremierem, podczas gdy jej drugi dowódcaEmilio Esteban Infantes został w latach pięćdziesiątych szefem sztabu wojsk lądowych.
1 sierpnia 2017 roku.Powstaniec warszawski iharcerz na uroczystościach z okazji siedemdziesiątej trzeciej rocznicy wybuchu powstania.
5 września 2017 roku.Londyn, niepozorne ogrodzenie, w rzeczywistości wykonane z ram noszowych używanych przez służbę medyczną podczas II wojny światowej.
27 sierpnia 2017 roku. Monumentalnawieża obrony przeciwlotniczej wzniesiona w trakcie wojny przez Niemców góruje nad Wiedniem.
22 kwietnia 2019 roku. Urodzony w 1928 roku wChorzowie Nate Leipciger, ocalały z Holocaustu, który więziony był w Auschwitz (gdzie zamordowano jego matkę i siostrę) i Dachau, spotyka się z młodzieżą w jednym z baraków Auschwitz z okazjiMarszu Żywych.
27 grudnia 2019 roku. Turyści zwiedzający jeden z nielicznych zachowanych dużych okrętów II wojny światowej, amerykański pancernikUSS „Alabama”.
24 czerwca 2020 roku. Sprawny drugowojenny radziecki sprzęt pancerny namoskiewskiej paradzie z okazji Dnia Zwycięstwa. II wojna światowa stała się ważnym elementem polityki w wielu państwach, w tym w Rosji, w której Dzień Zwycięstwa stał się jednym z najważniejszych świąt państwowych. Była ona również aktywnie używana wpropagandzie państwowej, m.in.agresję na sąsiednią Ukrainę tłumaczono fałszywie koniecznością ponownej walki z nazizmem.
19 czerwca 2022 roku. Wciąż istniejące ufortyfikowane pozycje japońskie na wyspieGuam.
24 września 2023 roku. Wciąż użytkowana stacja łącznościowa, wybudowana wNorthumberland jako część brytyjskiego systemu ostrzegania podczasbitwy o Anglię.
II wojna światowa to okres szczególnej aktywności różnorodnych ruchów oporu przeciw okupantom – Niemcom, ZSRR i Japonii. Przybierał on formęsabotażu,dywersji, prowadzenia walkpartyzanckich, uprawiania szkodliwej dla zaborcypropagandy, lub też stosowania mniej jawnego oporu. Działania ruchów oporu monitorowała i wspierała brytyjska organizacjaSOE[119].
Kotwica (symbol Polskiego Państwa Podziemnego) naPomniku Lotnika (lipiec 1944 roku)
Polska była pierwszą ofiarą Państw Osi w Europie.Polski ruch oporu rozpoczął swoją działalność niemal natychmiast po zaprzestaniu regularnych działań wojennych. Również od samego początku jedną z jego form była walka zbrojna. 16 września 1939 roku marszałekEdward Śmigły-Rydz nakazał w Czerniowcach (Rumunia) uruchomienie podległej mu części siecidywersji pozafrontowej. Ten przekazał 26 września w Warszawie generałowiJuliuszowi Rómmlowi upoważnienie-rozkaz do zainicjowania na terenie całego kraju konspiracji wojskowej. Następnego dnia generałWacław Stachiewicz nakazał zorganizowaćTajną Organizację Wojskową. 26 września przyniósł zawiązanieSłużby Zwycięstwu Polski (SZP), która miała zostać główną polską organizacją oporu przeciw Niemcom. NazajutrzZwiązek Harcerstwa Polskiego przeistoczył się wSzare Szeregi. W listopadzie SZP została przeorganizowana wZwiązek Walki Zbrojnej (ZWZ), na czele której stanął generałStefan Rowecki posługujący się pseudonimem „Grot”. Utworzony został Główny Komitet Polityczny zrzeszający przedstawicieli najważniejszych polskich partii, co miało gwarantować jedność Polaków wobec zagrożenia. Zwierzchnictwo nad ruchami oporu sprawowałrząd na uchodźstwie. W 1942 roku przemianowano ZWZ naArmię Krajową (AK), która była integralną częściąPolskich Sił Zbrojnych, podporządkowanąNaczelnemu Wodzowi. AK była zbrojnym ramieniemPolskiego Państwa Podziemnego, tajnych struktur państwowych. PPP miało większość atrybutównormalnego państwa – centralną administrację, armię (AK) i produkcję zbrojeniową, wymiar sprawiedliwości, bogate życie kulturalne (podziemne wydawnictwa) oraz namiastkę administracji w każdym powiecie (powiatowi delegaci rządu). Siły Armii Krajowej ocenia się na 380 000 ludzi, jednak przeważnie nieuzbrojonych i bardzo słabo wyszkolonych, jednak bardzo oddanych sprawie. Polskich organizacji narodowowyzwoleńczych było znacznie więcej, a najważniejszymi byłyBataliony Chłopskie (około 170 000 ludzi)[120] orazNarodowe Siły Zbrojne (około 75 000 ludzi)[121],Armia Ludowa (około 60 000 ludzi) iGwardia Ludowa WRN (około 42 000 ludzi). Partyzantka polska zaopatrywała się w sprzęt na drodze akcji bojowych (wyposażenie niemieckie), alianckich zrzutów oraz własnej produkcji[122]. Na terenach polskich funkcjonowałotajne nauczanie podtrzymujące ciągłość szkolnictwa.
Informacja o likwidacji Kutschery w podziemnej gazecie „Biuletyn Informacyjny” (24 lutego 1944 roku)
Polskie podziemie zlokalizowało bazyU-Bootów w całej Europie, zlokalizowało wszystkie zakładyFocke-Wulfa, rozpracowało produkcję bomb latającychV-1 i rakietV-2. Udało mu się wykraść rakietę V-2, której najważniejsze części wysłano do Wielkiej Brytanii. Zdobyto planybitwy na łuku kurskim i przekazano je sojusznikom. Wspólnie zfrancuskim ruchem oporu zlokalizowano 162 wyrzutnie V-1 we Francji. Przekazano dowództwu radzieckiemu plany obrony Gdyni, zdobyto planyGrupy Armii „Środek”. Wywiad ofensywnyAK systematycznie obserwował przemieszczenia jednostek niemieckich. Analizy przesłane były do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Wywiad gospodarczy również zanotował sukcesy. Specyficznym środkiem walki z okupantem była działalność informacyjno-propagandowa. Najważniejszym zadaniem propagandy było podtrzymywanie oporu ludności i mobilizowanie do walki. Wydawano prasę konspiracyjną, wydawnictwa i ulotki. W ramachakcji „N” szerzono destrukcję w wojsku oraz wśród ludności niemieckiej. Polscy partyzanci dokonywali zamachów na zbrodniarzy niemieckich, a ich najsłynniejszą akcją byłzamach nadowódcę SS i Policji nadystrykt warszawskiGeneralnego GubernatorstwaFranza Kutscherę, dokonany 1 lutego 1944 roku wWarszawie. Likwidowani i prześladowani byli kolaboranci polscy (np.Igo Sym,Wacław Krzeptowski[123]), co miało na celu zniechęcenie społeczeństwa do podejmowania prób współpracy z okupantem. Szczególnie popularne było malowanie znaków i haseł podnoszących Polaków na duchu w przestrzeni miejskiej. Szczególną popularność zdobyła tak zwana„kotwica”.
W czerwcu 1943 roku Rowecki został aresztowany przez Niemców. Jego miejsce zajął generałTadeusz Komorowski, ps. „Bór”. Tego samego roku w stronę Polski ruszyła ofensywa Armii Czerwonej. W obawie przed wkroczeniem wojsk radzieckich, które podporządkowałyby powojenne państwo Stalinowi oraz wcieliły doZwiązku RadzieckiegoKresy Wschodnie, zdecydowano się opracować planakcji „Burza”. Miała to być operacja wojskowa, polegająca na wznieceniu powstania narodowego przez AK oraz podległe jej organizacje i przejęcie władzy w Polsce (lub przynajmniej w Generalnym Gubernatorstwie) przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Rozpoczęła się w styczniu 1944 roku, gdy wojska Stalina dotarły już do Polski. Jedną z najważniejszych operacji zrealizowanych podczas akcji byłaoperacja „Ostra Brama”, w wyniku której Polacy wraz z żołnierzami radzieckimi oswobodziliWilno. Stalin nie zamierzał oddawać swojej zdobyczy, za jaką uważał Polskę. Jego tajna policjaNKWD rozbroiła partyzantów i uwięziła ich oficerów, w tym dowódcę walk o Wilno, pułkownikaAleksandra Krzyżanowskiego.
Od 1 sierpnia do 3 października 1944 roku trwało największe wystąpienie zbrojne ruchu oporu w Europie –powstanie warszawskie, w którym, poza AK, udział wzięły także oddziały innych organizacji zbrojnych, takich jakNSZ,AL oraz ochotnicy z1. Armii Wojska Polskiego, którzyuchwycili ważne przyczółki na Wiśle. Celem zrywu było wyzwolenie stolicy i utworzenie rządu niepodległej od ZSRR Polski i zapobiegnięcie wkroczeniuArmii Czerwonej w roli wyzwoliciela, który mógłby z łatwością zainstalować w stolicy podległy sobie rząd. Choć propaganda radziecka usilnie namawiała Polaków do chwycenia za broń, toStalin nie zamierzał udzielić wsparcia AK. Ofensywa radziecka zatrzymała się na linii Wisły, lecz Polacy byli pewni, że gdy tylko zaatakują okupanta, Armia Czerwona iLudowe Wojsko Polskie pomogą im. Plan Stalina przewidywał jednak związanie walką AK i silnego garnizonu niemieckiego. W ten sposób podziemie niepodległościowe wykrwawiłoby się i nie byłoby w stanie przeciwstawić się skutecznie narzuceniu Polsce zwierzchnictwa ZSRR. Siły okupacyjne również zostałyby mocno uszczuplone i ich zniszczenie byłoby łatwiejsze. Powstańcy, słabo wyszkoleni, nieposiadający dostatecznej ilości broni lub amunicji, związali garnizon warszawski bardzo zaciętymi walkami ulicznymi. Powstanie upadło z powodu słabego przygotowania oraz braku pomocy z zewnątrz, której się spodziewano (poza dostawami sprzętu poprzez zrzuty z samolotów alianckich nikt nie wspomógł walczących). Partyzanci byli bezsilni wobec niemieckiego lotnictwa i czołgów. Ludność stolicy została wysiedlona, a miasto zburzone na osobisty rozkaz Hitlera. Do niewoli dostał się Komorowski, którego zastąpił generałLeopold Okulicki, ps. „Niedźwiadek”. Plan Stalina powiódł się – AK nie miała już sił na walkę z Armią Czerwoną, a Niemcy byli już w stanie wystawić przeciw niej tylko improwizowanąDywizję Forteczną Warszawa, która nie stanowiła poważnego zagrożenia dla wojsk radzieckich, arozbicie jej zajęło dwa dni. Stalin utworzył w Moskwie podległy sobie rząd polski, który następnie został przeniesiony doChełma, a kilka dni później doLublina (tzw.PKWN).
Marsz partyzantów jugosłowiańskich przezBośnię (kwiecień 1945 roku)
Po agresji wojsk Osi i kapitulacjiJugosławii w kwietniu 1941 roku, natychmiast rozpoczął się opór przeciwko okupantom. Już w połowie maja pułkownikDragoljub Mihailović, były dowódca jugosłowiańskiej 2 Armii, zaczął organizować w rejonieRavnej Gory w środkowejSerbii ruch konspiracyjny znany jakoKrólewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie, choć częściej używana jest nazwa czetnicy. Czetnicy byli wiernidynastii Karadziordziewiciów i opowiadali się za przywróceniemmonarchii po wojnie. Głosili jednak hasławielkoserbskie, które nie odpowiadały innym narodom Jugosławii.Mihailović prędko objął dowodzenie nad wszystkimi organizacjami czetników[124].
Obok nich wyrosła druga, jeszcze potężniejsza organizacjaNarodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii (NOVJ), podporządkowanaZwiązkowi Komunistów Jugosławii. 22 czerwca 1941 roku w lesie Brezovica kołoSisaku założony został pierwszy oddział partyzancki, który dał początek NOVJ. Była to pierwszaantyfaszystowska formacja naBałkanach. W przeciwieństwie do serbskich nacjonalistów czetniknów, NOVJ głosiła hasła odbudowy Jugosławii na zasadzie federacji i zniesienia monarchii. Była organizacją wielonarodową. Zorganizował ją i dowództwo objąłChorwatJosip Broz posługujący się pseudonimem Tito, który przyjął stopień marszałka. Do powstania wezwano 4 lipca wówczas na znak rozpalono ogniska co wedługprasłowiańskiego zwyczaju było wezwaniem do wojny[125].
Czetnicy uznali za wrogów dążących do powstania państwa wielonarodowego żołnierzy NOVJ i to głównie z nimi podejmowali walkę. W tym celu często kolaborowali z Osią. Ponadto w październiku 1941 roku Mihailović zawarł porozumienie sojusznicze z generałemMilanem Nediciem, przywódcą marionetkowejSerbii[126].
Tereny wyzwolone przez partyzantów do września 1941 roku
Już 13 lipca rozpoczęło się powstanie w Czarnogórze i w ciągu kilku dni region został prawie w całości wyzwolony. Dziewięć dni później wybuchło powstania w Słowenii, 27 w Chorwacji oraz w Bośni i Hercegowinie, najpóźniej, bo 11 października w Macedonii. Walki sił Osi z partyzantami często przypomniały regularne bitwy. Już we wrześniu wyzwolone zostały rejonyŠabaca iUžice. Partyzanci powołali na tych obszarachRepublikę Užičką. Na jej tereny przybyły całe rzesze uchodźców. Z mężczyzn przybyłych na ten teren po przeszkoleniu wojskowym utworzono oddziały. Na wyzwolonym terenie powołano komitety narodowowyzwoleńcze, otwierane były szkoły, rozdawano broń i żywność, budowano szpitale polowe i przygarniano sieroty po zabitych partyzantach. Niemcy przystąpili do ataku na republikę. Na Bałkany sprowadzono dywizje z całej Europy oraz licznych kolaborantów. Atak na Republikę Užičką przerwał negocjacje Tity z czetnikami, które mogły doprowadzić do pojednania między nimi. ZUžic ewakuowano fabryki, magazyn broni, dokumenty, rannych i chorych oraz wywieziono zapasy żywności i leków. Pokaźne sumy pieniężne partyzantów spakowano w worki, które ukryto. Broz opuścił miasto w obliczu nieuchronnej porażki broniących wojsk partyzanckich. Wraz z częścią oddziałów wycofał się doZlatiboru. 1 grudnia 1941 roku państwo przestało istnieć. NOVJ kontynuowała jednak walkę zbrojną. 4 października 1942 roku partyzanci w okolicach miastaBihać utworzyli kolejne państwo,Republikę Bihacką. Została ona zniszczona w wyniku dużejbitwy nad Neretwą. 29 stycznia 1943 roku i to państwo przestało istnieć. Niemcy i ich sojusznicy aktywnie prowadzili operacje przeciwpartyzanckie, prowadzące często do bitew, jak tanad Sutjeską.
Na wyzwolonych przez siebie terenach organizowano komitety ludowe, które miały działać jako rządy cywilne. Organem naczelnym byłaAntyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii – AVNOJ, która zebrała się wBihaciu 26 listopada 1942 roku i wJajcach 29 listopada 1943 roku. Podczas sesji zostały określone podstawy powojennegofederacyjnego państwa jugosłowiańskiego. Prezydentem AVNOJ wybrano Broza. 4 grudnia 1943 roku proklamowano tymczasowy demokratyczny rząd Jugosławii. W Jajcu wybrano „prezydencję” i ustanowiono liczący dziewięć osób Komitet Wyzwolenia Narodowego pełniący funkcję rządu tymczasowego. Prezesem Narodowego Komitetu Wyzwolenia został Broz. W 1943 roku powołana została na zajętych ziemiachDemokratyczna Federacyjna Jugosławia, trzecie państwo, którego już nie dali rady zniszczyć Niemcy.
Dowódcy wojsk okupacyjnych uważali, że dadzą radę zniszczyć ducha bojowego Jugosłowian, jeśli zabiją Broza. W tym celu w dniach od 25 maja do 3 czerwca 1944 roku generałLothar Rendulic przeprowadziłoperację „Rösselsprung”, która miała na celu zniszczenie Sztabu Naczelnego NOVJ i zgładzenie marszałka. Zakończyła się ona niepowodzeniem. Tymczasem wojska Broza zajmowały coraz to większe tereny. Ostatecznie, na mocykonferencji w Teheranie, Broz otrzymał poparcie zarówno ze strony Stalina, jak i zachodnich mocarstw. Jesienią 1944 roku jegoNarodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii liczyła 500 tysięcy ludzi i kontrolowała znaczną część kraju, dysponując nawet własnym lotnictwem oraz marynarką wojenną. Choć Armia Czerwona wkroczyła do Jugosławii, niemal całe terytorium kraju zostało wiosną 1945 roku opanowane przez siły NOVJ, których liczebność pod koniec wojny wzrosła do 800 tysięcy żołnierzy[127]. Dzięki temu po wojnie Jugosławia zachowała niezależność[128].
Za początek ruchu oporu we Francji uznaje się manifestacje studentów i uczniów w Paryżu w 1940 roku. Ruch Oporu rozwinął się silniej wstrefie południowej, a słabiej wstrefie północnej. We Francji całyruch oporu stopniowo podporządkował się emigracyjnym władzom Francji (Komitet Wolnej Francji, następnieCFLN), kierowanym przezCharles’a de Gaulle’a. Organizowano pomoc jeńcom wojennym, propagandę, sabotaż i dywersję, partyzantkę (zwanąmaquis) oraz akcje zbrojne przy wsparciu państwalianckich, w tym brytyjskiegoSOE i amerykańskiegoOSS. Ruch oporu często angażował się w ratowanie Żydów. W 1944 roku, gdy sprzymierzeni przygotowywaliinwazję w Normandii iProwansji, danych o plażach, na których mieli lądować, dostarczył francuski ruch oporu.
Bojownicy FFI na barykadzie w Paryżu (25 sierpnia 1944 roku)
Podejmowano próby zjednoczenia Francuskiego Ruchu Oporu w jedną organizację. Proces scaleniowy rozpoczął się dzięki delegatowi de Gaulle’aJeanowi Moulinowi. W maju 1943 roku w składKrajowej Rady Ruchu Oporu weszli walczący komuniści, socjaliści, chrześcijańscy demokraci i konserwatyści. W lutym 1944 roku, w ślad za zjednoczeniem politycznym, nastąpiło zjednoczenie militarne przez scalenie wszystkich organizacji, w tymAS,FTP iORA, weFrancuskie Siły Wewnętrzne (FFI) pod dowództwem generałaMarie Pierre’a Kœniga. Partyzanci z FFI paraliżowali ruchy przerzucanych przez Niemców w stronę miejsc desantów posiłków, atakując linie komunikacyjne i zaopatrzeniowe, a następnie wzięli aktywny udział w wyzwalaniu kraju, wzniecającpowstanie narodowe (m.in. w sierpniu rozpoczęli udanepowstanie w Paryżu)[130]. W październiku ich siły osiągnęły liczbę 400 tys. członków i zostały włączone w skład odtwarzanych francuskich sił zbrojnych.
W działalność ruchu aktywnie angażowały się kobiety. Szacuje się, że stanowiły one 15–20% składu osobowego wszystkich organizacji oporu. Walka Francuzek oprócz antyfaszyzmu i patriotyzmu niosła za sobą emancypację. WIII Republice nie posiadły one praw wyborczych, które zostały im przyznane dopiero 21 kwietnia 1944 roku przezFrancuski Komitet Wyzwolenia Narodowego (potwierdzone dekretemRządu Tymczasowego z 5 października 1944 roku)[131].
Silneoddziały partyzanckie, szczególnie na terenieBiałorusi, mniej liczne naUkrainie, tworzyli Sowieci (w sumie ponad 500 tys. ludzi). Były one podporządkowane trzem ośrodkom dyspozycyjnym:Centralnemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego w Moskwie, dowództwu frontu iKPZR i zaopatrywane drogą lotniczą. Od 1942 roku konne i piesze zgrupowania partyzanckie dokonywały głębokich rajdów na terenach okupowanych (np. rajd konnicySidora Kowpaka z okolicKijowa doKarpat). Głównym ich zadaniem było paraliżowanie linii komunikacyjnych na zapleczu frontu poprzez niszczenie torów, mostów i wykolejanie pociągów, a pod koniec wojny także zwalczanie niekomunistycznej partyzantki.
MianemHolocaustu lub teżSzoa określa się zagładę Żydów, jaka miała miejsce na terenach III Rzeszy, państw z nią sprzymierzonych i przez nią okupowanych[132]. Jej ofiarą padło około 6 milionów europejskichŻydów, w większości przeprowadzona została naokupowanych przez III Rzeszę ziemiach polskich. Stanowiła, łącznie z Zagładą Cyganów[an] (Porajmos), która pochłonęła 500–600 tysięcy ofiar[133], bezprecedensową próbę wymordowania całych narodów przy użyciu metod przemysłowych (obozy koncentracyjne), która nigdy wcześniej i później nie była przeprowadzona w takiej skali. Obie zbrodnie stanowiły systematyczny i realizowany przez aparat państwowy proces likwidacji całych narodów.
Upadek Polski i Francji, jednych z głównych państw alianckich w pierwszej fazie wojny, sprawił, że główny ciężar działań wojennych w Europie spoczął na Wielkiej Brytanii, która w pojedynkę nie była zdolna do przeprowadzenia poważnej operacji przeciwko panującym na kontynencie Niemcom. Nadzieję na zmianę sytuacji przyniosły pogłoski o planowanym ataku niemieckim na Związek Radziecki. Brytyjczycy starali się już wiosną 1941 roku nawiązać kontakty z Kremlem w celu przedsięwzięcia zbrojnej akcji przeciwko III Rzeszy, jednak rozmowy nie przyniosły skutku aż do chwili ataku Niemiec na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku. W tym dniu Związek Radziecki znalazł się w sytuacji całkowitego osamotnienia. Nie wiązały go z Zachodem żadne układy gwarantujące jego bezpieczeństwo – Sowieci byli sceptycznie nastawieni do wiązania się z zachodnimi„imperialistami”. Plan „Barbarossa” przesunął jednak wzajemną niechęć ideologiczną na dalszy plan, czego wyrazem było m.in. brytyjskie pośrednictwo w rozmowach polsko-radzieckich, zwieńczonych tzw.układem Sikorski-Majski.Kolejnym krokiem do budowy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej było podpisanieKarty Atlantyckiej 14 sierpnia 1941 roku na pancernikuHMS„Prince of Wales” przezWinstona Churchilla iFranklina Delano Roosevelta. Określała ona cele polityki Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu oraz zasady powojennych stosunków międzynarodowych. Za jej najważniejsze cele uznano prawo wszystkich narodów do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, do rozwoju gospodarczego i życia w pokoju po pokonaniu tyranii faszystowskiej. Zdecydowanie eksponowała zasadę pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, wyrażała nadzieję na ustanowienie po ostatecznym zniszczeniu „tyranii nazistowskiej” trwałego pokoju, wspominała o potrzebie zaprowadzenia w przyszłości „stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę” oraz o potrzebie zmniejszenia zbrojeń. 24 września 1941 roku na konferencji międzynarodowej w Londynie została podpisana przez członkówkoalicji antyhitlerowskiej, m.in. Związek Radziecki (z zastrzeżeniem uznania przez Sprzymierzonych granic istniejących w czerwcu 1941 roku).
Winston Churchill i Franklin Delano Roosevelt na pokładzie pancernikaHMS „Prince of Wales” (10 sierpnia 1941 roku)
Pierwszy okres trwania koalicji polegał głównie na wspieraniu zaopatrzeniowym walczących państw, w szczególności Związku Radzieckiego, gdyż aż do początku 1943 roku sytuacja nafroncie wschodnim była dla aliantów nad wyraz niekorzystna. W dniach 22–26 listopada 1943 roku wKairzemiała miejsce konferencja Churchilla, Roosevelta i chińskiego przywódcy,generalissimusaCzang Kaj-szeka. Debatowano nad powojennym ładem w Azji. Zapadła decyzja o zwrocieChinom wszystkich zajętych przez Japonię ziem, w tymMandżukua, a takżeTajwanu iPeskadorów. Zdecydowano też o powołaniu do życia niepodległego państwa koreańskiego.
W drugiej połowie 1943 roku, gdyArmia Czerwona przejęła inicjatywę strategiczną, pojawiły się problemy dotyczące czasu po zakończeniu wojny. Wyrazem tego stało się zwołanie konferencji przedstawicieli trzech walczących mocarstw wTeheranie w dniach 28 listopada-1 grudnia 1943 roku.
Dalsza współpraca doprowadziła do marginalizacji pozostałych sojuszników, takich jak Francja, Polska, czy Czechosłowacja. Rozbieżne cele trzech przywódców wpływały niekorzystnie na losy powojennej Europy. Determinacja Stalina i względna uległość Churchilla oraz obojętność Roosevelta na losy państw Europy Wschodniej wpłynęła na tworzenie radzieckiej strefy wpływów, która miała sięgać tak daleko, jak daleko zajdzie Armia Czerwona.
Winston Churchill, Franklin Delano Roosevelt i Józef Stalin na konferencji w Jałcie (9 lutego 1945 roku)
W czasie ogromnych sukcesówoperacji wiślańsko-odrzańskiej w styczniu i lutym 1945 roku odbyła się kolejna konferencja Wielkiej Trójki. Tym razem miejscem spotkania byłkrymski kurortJałta.
Schyłek wojny odznaczył się wyraźnie pogłębiającą się przepaścią pomiędzy zachodnimi aliantami a Związkiem Radzieckim. Stalin, posiadając argument w postaci wielomilionowej Armii Czerwonej, nadawał ton działaniom dyplomatycznym Wielkiej Koalicji. Ostatecznym tego skutkiem było zrezygnowanie Anglosasów z walki o wpływy na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a więc w Polsce, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii i republikach nadbałtyckich. Ostatnim spotkaniem Wielkiej Trójki (chociaż już w innym składzie) byłakonferencja poczdamska, która przypieczętowała kształtujący się już od Teheranu porządek powojenny.
II wojna światowa miała tragiczne skutki dla obywateli państw biorących udział w wojnie. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły łącznie prawie 33 miliony ludzi. Wojna (zarówno bezpośrednie działania wojenne, jaknaloty dywanowe czy zaplanowane akcje pacyfikacyjne ze strony Niemców) doprowadziła do wielkich zniszczeń w miastach – wśród najciężej dotkniętych aglomeracji znajdowały sięWarszawa (85% zniszczonej zabudowy lewobrzeżnej części miasta),Leningrad,Stalingrad,Cherbourg,Caen,Hamburg,Drezno,Manila,Tokio czyBerlin. Konflikt przyczynił się do powstania nowejbroni masowego rażenia –broni jądrowej. Użyli jej Amerykanie przeciwko ludnościHiroszimy iNagasaki, wskutek czego bezpośrednio zginęło co najmniej 150 tysięcy osób, kilkadziesiąt tysięcy zostało ciężko rannych (znaczna ich część wkrótce potem zmarła), a dalsze zgony nastąpiły wskutekpromieniowania.
Niektóre walczące strony dopuściły się licznych zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości. Szczególnie dobrze udokumentowana jest zbrodnicza działalność Niemców zakładającychobozy koncentracyjne, będące narzędziem ludobójstwa podbitych narodów.
Pokonferencji w Jałcie w lutym 1945 roku nastąpił polityczny podział Europy na blok zachodni i blok wschodni (początekzimnej wojny). Na zebraniu Wielkiej Trójki potwierdzającymspotkanie w Teheranie ustalono, że terytoria, zdobyte przez Armię Czerwoną znajdą się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, a te wyzwolone przez aliantów zachodnich – w strefie wpływów państw zachodnich. W ten sposób Polska i pozostałe kraje Europy środkowo-wschodniej stały się zależne od Związku Radzieckiego, natomiast Grecja, Włochy, Francja iBenelux, a po kilku latach także cała Austria – w bloku zachodnim.Jugosławia iAlbania, opanowane po wycofaniu się Niemców i Włochów przez armię partyzantówJosipa Broza Tity, pozostały po wojnie zasadniczo niezależne od Związku Radzieckiego, choć oba te kraje poszły w następnych latach drogą komunistyczną.
Alianci podjęli działania mające na celu zapobiec powstawaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. W miejsceLigi Narodów powołana zostałaOrganizacja Narodów Zjednoczonych mająca przeciwstawiać się przejawom łamania praw człowieka. Państwa należące do ONZ zobowiązały się nie dopuszczać do władzy partii o poglądachnazistowskich, a nawet je delegalizować[135]. Zakazano propagowania symboliswastyki.
Zajęto się także sprawą części narodu żydowskiego okaleczonego przezszoa. Zdecydowano się na podział brytyjskiegoMandatu Palestyny na dwa niepodległe państwa,żydowskie iarabskie. W 1947 roku w Palestynie wybuchło powstanie sił żydowskich i arabskich, które próbowały utworzyć własne kraje. 14 maja 1948 roku wTel Awiwie Żydzi proklamowali powstaniePaństwa Izrael, pominięta została jednak niezależnośćPalestyńczyków. Pobratymcom przyszła więc na pomoc koalicja państw arabskich i w ten sposób wybuchławojna. Izrael zwyciężył, ajego konflikt z Arabami trwa po dziś dzień[136].
Niemcy iAustria zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne:brytyjską (która zawierała w sobie również nieoficjalnąpolską),francuską,amerykańską (gdzie w 1946 roku wNorymberdze odbyły sięprocesy norymberskie skazujące zbrodniarzy wojennych) iradziecką. Według takiej samej zasady podzielonoBerlin iWiedeń. Stany Zjednoczone dodatkowo przejęły kontrolę nad miastamiBremą iBremerhaven w strefie brytyjskiej. W 1947 roku utworzony został ponadtoProtektorat Saary pod zarządem francuskim, który miał zostać w przyszłości anektowany przez Francję, co uniemożliwił jednak opór ludności niemieckiej. W 1947 roku strefy amerykańska i brytyjska zjednoczono wBizonię, którą w 1949 roku poszerzono o strefę francuską i przekształcono wTrizonię[139]. 7 września 1949 roku z Trizonii powstałaRepublika Federalna Niemiec (RFN). 7 października ze strefy radzieckiej utworzonosatelickąNiemiecką Republikę Demokratyczną (NRD).
Włoska Republika Socjalna została rozwiązana. Nowe władze tymczasoweWłoch zgodziły się na przekazanie włoskiej częściDalmacji Jugosławii orazDodekanezu Grecji. Anektowana wcześniejAlbania stała się ponownie niepodległym państwem. Zdominowane etnicznie przez Włochów miastoTriest, do którego prawa rościła sobie Jugosławia, wraz z przylegającymi do siebie ziemiami zostało przekształcone wWolne Terytorium Triestu, państwo, pod zarządem alianckim. Uległo likwidacji w roku 1954, podzielone między Włochy (miasto Triest) i Jugosławię (reszt ziem)[140].
Znacznie zmieniono granice państw w radzieckiej strefie wpływów. Zachodnia granicaPolski miała przebiegać wzdłuż biegu rzekOdry iNysy Łużyckiej, południowa granicami wSudetach i dalej na wschód według stanu z 1938 roku, wschodnia rzekąBug i wzdłuż tzw.linii Curzona oraz północna na północnychMazurach. Polacy zyskali także miastoGdańsk kontrolowane przed wojną przezLigę Narodów. Związek Radziecki zajął ponadto północnePrusy Wschodnie.
Na Dalekim WschodzieJaponia, okupowana przez Stany Zjednoczone do 1952 roku, straciła, oprócz zdobytych od Amerykanów archipelagów, wszystkie swoje zamorskie terytoria, począwszy odTajwanu,Hajnanu,Mandżurii i wschodnich Chin na rzeczRepubliki Chińskiej,Sachalinu iKuryli na rzecz Związku Radzieckiego (zajęcia Kuryli dokonanego już po zakończeniu wojny Japonia nie uznała po dziś dzień, przez co nigdy nie podpisała pokoju z ZSRR, ani jego sukcesorem,Rosją[142]),Birmę iMalaje na rzecz Wielkiej Brytanii,Indochiny na rzecz Francji,Indie Wschodnie na rzeczHolandii,Timor Portugalski na rzeczPortugalii, kończąc na stracieKorei, którą podzieliły między siebie USA i ZSRR. CesarzHirohito musiał zrzec się statusuboga, w 1946 roku uchwalono konstytucję zmieniającą diametralnie ustrój kraju. Zbrodniarze wojenni zostali skazani wMiędzynarodowym Trybunale Wojskowym dla Dalekiego Wschodu wTokio w 1948 roku. Japonii narzucono pacyfistycznąkonstytucję i zakazano posiadaniasił zbrojnych[ao]. Wszystkie utworzone z inicjatywy japońskiej państwa zależne[ap] uległy likwidacji. Wojna stworzyła sprzyjające warunki do uzyskania niepodległości przezWietnam Północny (1945 rok),Indonezję (lata 1945–1949),Filipiny (1946 rok) iBirmę (1948 rok).
W Afryce PółnocnejLibia iSomalia, dawne posiadłości włoskie, dostały się pod okupację aliantów zachodnich (w 1951 roku Libia, kontrolowana przez Francję i Wielką Brytanię, ogłosiła niepodległość, a w 1950 roku Somalia znalazła się pod władząONZ). W 1941 roku niepodległość odzyskałaEtiopia (od 1936 roku włoska). Na Bliskim Wschodzie niezależność względem Francji uzyskałyLiban (1943 rok) iSyria (1946 rok).
II wojna światowa zebrała najobfitsze żniwo życia ludzkiego w historii świata. W ciągu 6 lat wojny zginęło ponad 60 milionów ludzi, co stanowiło około 2,6% całkowitej liczby ludności na świecie (ok. 2,3 miliarda)[143].
↑Główną posiadłość,Holenderskie Indie Wschodnie utracili już w 1949 roku, a ich pozostałości,Nową Gwineę Holenderską, w roku 1962. Ponadto, do 1975 roku utrzymaliGujanę Holenderską. Pozostałości imperium kolonialnego do 2010 roku nosiły nazwęAntyle Holenderskie, później zostały podzielone na mniejsze jednostki administracyjne, wciąż pod władzą niderlandzką.
↑Główną posiadłość,Kongo Belgijskie, utracili w roku 1960. Pozostałości,Ruanda-Urundi, usamodzielniły się dwa lata później.
↑Jako pierwszy obiekt zbombardowano most wTczewie„Jednostki Wehrmachtu, Luftwaffe i Kriegsmarine ruszyły do natarcia rankiem 1 września. Aby w pełni wyzyskać zaskoczenie, o 4.34, a więc na 11 min. przed oficjalnym terminem ataku na Polskę, 3 eskadra 1 pułku bombowców nurkowych („Stukasów”) por. Bruno Dilleya zbombardowała przyczółki mostu kolejowego w Tczewie, co miało sterroryzować ich obsadę i umożliwić przejęcie obiektu w nienaruszonym stanie” – Paweł Piotr Wieczorkiewicz,Kampania 1939 roku,Krajowa Agencja Wydawnicza, wydanie pierwsze, Warszawa 2001.
↑Rząd Węgier na czele z regentemHorthym odmówił Niemcom wykorzystania linii kolejowych biegnących przez terytorium Węgier dla agresji na Polskę, zaminował tunele i zagroził ich wysadzeniem w przypadku próby użycia siły przezIII Rzeszę.
↑Aby wymazać z pamięci wcześniejszy sojusz Hitlera i Stalina. Było to pierwotnie określenie propagandowe nawiązujące świadomie dowojny z 1812 roku prowadzonej przezRosję z koalicją napoleońską tak określanej w tradycyjnej historiografii rosyjskiej.
↑Stacjonujący w tym czasie na południowym PacyfikuSaburō Sakai – jeden z najsłynniejszych japońskichasów myśliwskich, pisał o listach od członków rodziny w Japonii, którzy pisali mu, że „życie zmieniło się odtąd, a front domowy niczym nie różni się od prawdziwego frontu”[73]. Po raz pierwszy bowiem w historii, Japonia została zaatakowana na własnej ziemi[73].
↑Cięzko uszkodzony w pierwszym dniu bitwy pod Midway „Yorktown”, dwa dni później otrzymał podczas próby uratowania okrętucoup de grâce od japońskiego okrętu podwodnegoI-168 i zatonął 7 czerwca[79].
↑Adm. King objął swoją funkcję na miejsce zdymisjonowanego po Pearl Harbor admirałaHarolda Starka.
↑Nazwa „Cactus” była amerykańskim kryptonimem wyspy Guadalcanal.
↑W iluś przypadkach, ranni japońscy żołnierze wzywali pomocy, po czym strzelali do śpieszących im z pomocą amerykańskich sanitariuszy[99]. Inni udawali martwych, ukrywając odbezpieczony granat, po czym detonowali go po zbliżeniu się amerykańskich żołnierzy, usiłujących sprawdzić ich stan.[99]
↑Przed II wojną światową i w jej trakcie mianem Cyganów określano nie tylkoRomów, ale iSinti.
↑Na straży japońskich granic stojąJapońskie Siły Samoobrony, nie będącede iure wojskiem (ich członkowie są cywilami, choć posiadają stopnie, mundury, nowoczesną broń itp.). Do 2014 roku JSS nie mogły być wykorzystywane poza granicami kraju i w celach ofensywnych, co zmieniła „reinterpretacja” artykułu 9konstytucji. – Jarosław Giziński,Japonia zmienia konstytucję i zegna się z pacyfizmem,„Rzeczpospolita”, 03.07.2014 rok.
↑„II wojna światowa rozpoczęła się w zeszłym tygodniu (!), w piątek 1 września o godzinie 5:20 (polskiego czasu); niemiecki bombowiec zrzucił bomby na wioskę rybacką i bazę lotniczą Puck, oraz na umocniony półwysep Hel”World War: Grey Friday, „Time”, 11 września 1939].
↑HenrykH.PiątkowskiHenrykH.,Kampania wrześniową w Polsce 1939 r., Wydawnictwo Swiatowego Związku Polaków z Zagranicy, 1946 [dostęp 2020-12-04]. Brak numerów stron w książce
↑Kampania wrześniowa 1939, Inst. Historyczny im. Gen. Sikorskiego [dostęp 2020-12-04]. Brak numerów stron w książce
↑Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 września 1939 r. o wyznaczeniu następcy Prezydenta Rzeczypospolitej (M.P. z 1939 r. nr 214-217, poz. 3).
↑TadeuszT.WrońskiTadeuszT.,Kronika okupowanego Krakowa, 1974, s. 39.
↑JohnJ.BroichJohnJ.,Blood, Oil, and the Axis: The Allied Resistance against a Fascist State in Iraq and the Levant, 1941, 2019. Brak numerów stron w książce
↑Trent Hone: Mastering the Art of Command: Admiral Chester W. Nimitz and Victory in the Pacific. Naval Institute Press, 2022, s. 35.ISBN 978-1682475959. (ang.).
↑Lisle A. Rose: The Ship that Held Line: The USS Hornet and the First Year of the Pacific War. Naval Institute Press, 2012, s. 107–111, seria: Bluejacket Books.ISBN 978-1557500083. (ang.).
↑WacławW.FelczakWacławW.,TadeuszT.WasilewskiTadeuszT.,Historia Jugosławii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985,ISBN 978-83-04-01638-5 [dostęp 2020-12-04]. Brak numerów stron w książce
↑Josip BrozJ.B.TitoJosip BrozJ.B.,Walka narodów okupowanej Jugosławji, Wydawnictwo literatury z jezykach obcych, 1944 [dostęp 2020-12-04]. Brak numerów stron w książce
↑France Secrétariat d’État aux anciens combattants (1974–1981), Pologne Ministerstwo do spraw kombatantów,Polska i Francja w wojnie i ruchu oporu w latach 1939–1945, Sekretariat stanu ds. byłych kombatantów, 1978 [dostęp 2020-12-04]. Brak numerów stron w książce
Stanley Sandler: World War II in the Pacific An Encyclopedia. New York & London: Garland Publishing, 2001.ISBN 0-8153-1883-9. (ang.).
Mark Stille: Guadalcanal 1942–43: America's first victory on the road to Tokyo. Cz. 284. Osprey Publishing, 2015, seria: Campaign.ISBN 978-1472806932. (ang.).
Mark Stille: Pacific Carrier War: Carrier Combat from Pearl Harbor to Okinawa. Osprey, 2021.ISBN 1-4728-2633-7. (ang.).
Mark Stille: The naval battles for Guadalcanal 1942: Clash for supremacy in the Pacific. Cz. 255. Osprey Publishing, 2013, seria: Campaign.ISBN 978-1780961545. (ang.).
Ian W. Toll: Pacific Crucible. T. War at Sea in the Pacific, 1941-1942. Nowy Jork: Norton & Company, 2011, seria: Pacific War Trilogy.ISBN 978-0393068139. (ang.).
Ian W. Toll: The Conquering Tide: War in the Pacific Islands, 1942–1944. T. 2. Nowy Jork: Norton & Company, 2016, seria: The Pacific War Trilogy.ISBN 978-0393353204. (ang.).
Alan Zimm: The Attack on Pearl Harbor: Strategy, Combat, Myths, Deceptions. Casemate Publishers, 2011.ISBN 978-1-61200-010-7. (ang.).
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_burning_on_15_September_1942_(80-G-16331).jpg)
_under_attack_during_Battle_of_Santa_Cruz_1942.jpg)
.jpg)
.png)
.png)
.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_Fondo_Car-Kutxa_Fototeka.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_during_Operation_Magic_Carpet_1945.jpg)
.jpg)
_(22947116425).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(64).JPG)
.jpg)
.jpg)
_View_from_Riesenrad_to_Gefechtsturm_Augarten%2c_Vienna%2c_Austria.jpg)
.jpg)
