 | Zobacz w indeksieSłownika geograficznego Królestwa Polskiego hasłoHrabstwo |
Hrabstwo – dawniejokręg administracyjny pod zarządemhrabiego, obecnie jednostkapodziału administracyjnego[1].
W państwieFranków od czasówMerowingów oraz w średniowieczu w państwach Europy Zachodniej terytorialna jednostka administracyjna podległahrabiemu (łac.comes,fr.comte,niem.Graf). W okresie feudalizmu we Francji oraz Niemczech hrabstwa uniezależniły się stanowiąc odrębne państwa.
Podział terytorialny na hrabstwa przetrwał do dziś naWęgrzech (komitat –węg.megye) i wkrajach anglosaskich, m.in. wWielkiej Brytanii,Irlandii,Stanach Zjednoczonych (ang.county), chociaż tymi hrabstwami nie zarządzają hrabowie.
Początkowo hrabia sprawował władzę tylko militarną, jako lokalny dowódca i zwołujący pospolite ruszenie, później był także przedstawicielem króla lub cesarza w sprawach sądowych, skarbowych i administracyjnych. System podziału na hrabstwa przyjął się we wszystkich krajach podległychŚwiętemu Cesarstwu Rzymskiemu, a poinwazji Normanów także w Anglii, Wielkiej Brytanii i innych krajach anglosaskich.
Hrabstwa leżące na rubieżach cesarstwa pełniące szczególną rolę, zwłaszcza militarną, nazywane byłymarchiami, a ich zwierzchnik nosił tytułmargrabiego, tj. hrabiego marchii, wyższy rangą od zwykłego hrabiego.
W okresie rozdrobnienia dzielnicowego wiele hrabstw, a prawie wszystkie marchie cesarstwa uzyskały częściową lub pełną suwerenność. Od XV w. hrabstwem zaczęto nazywać także dobra posiadane przez hrabiego, niezależnie od dawnych podziałów administracyjnych.
Od początków XVI w. wKoronie Królestwa Polskiego oraz wWielkim Księstwie Litewskim, które utworzyłyRzeczpospolitą Obojga Narodów w 1569, nie istniał podział administracyjny na hrabstwa z dziedzicznym tytułemhrabiego. Nazwą „hrabstwo” nazywano zorganizowane dominia magnackie, których właścicielem była osoba najczęściej legitymującą się tytułemhrabiego S.R.I., niekiedy wywodząc swój tytuł od piastowskichkomesów. Zwyczajowo nazywano też tak niektóre inne duże posiadłości (często dawne księstwa lub ich części) związane z tymirodami hrabiowskimi. Przyjęła się również praktyka przechodzenia tytułu hrabiowskiego na kolejnych właścicieli dóbr, co dotyczyło również książąt, którzy je kupili, odziedziczyli lub otrzymali w posagu i odtąd posługiwali się oboma tytułami[2].
W ten sposób nazywano hrabstawami głównie (z kolejnymi właścicielami):
- w Małopolsce
- hrabstwotenczyńskie (Tęczyńscy,Opalińscy),
- hrabstwowiśnickie (Kmitowie,Lubomirscy),
- hrabstwotarnowskie (Tarnowscy,Ostrogscy,Zamoyscy),
- hrabstwo naPieskowej Skale (Wielopolscy),
- hrabstwo szydłowieckie (Szydłowieccy,Radziwiłłowie nieświescy),
- w Wielkopolsce
- na Litwie
- hrabstwoszkłowskie (Chodkiewiczowie,Sieniawscy,Czartoryscy),
- hrabstwo naMyszy (Chodkiewiczowie, Sieniawscy),
- hrabstwo naBychowie (Chodkiewiczowie, Sapiehowie),
- hrabstwokodeńskie (Sapiehowie),
- hrabstwomirskie (Iliniczowie, Radziwiłłowie nieświescy),
- później także
- hrabstwojarosławskie (Ostrogscy,Sobiescy,Czartoryscy,Lubomirscy),
- hrabstwoczerejskie (Sapiehowie),
- hrabstwożywieckie (Komorowscy, Wielopolscy),
- hrabstwobialskie (Radziwiłłowie),
- hrabstwokojdanowskie (Radziwiłłowie),
- hrabstwogieranońskie (Gasztołdowie, Radziwiłłowie),
- hrabstwo naKrożach (Kieżgajłowie, Radziwiłłowie nieświescy),
- hrabstwoprzerembskie (Przerębscy),
- hrabstwo naŁasku (Łascy),
- hrabstwo naLewartowie (Firlejowie,Sanguszkowie),
- hrabstwo naKrasiczynie (Krasiccy),
- hrabstwo naHłusku (Chodkiewiczowie, Radziwiłłowie)[2],
- hrabstwoilskie[3] (Sołłohubowie),
- hrabstwo iwienieckie (Sołłohubowie)[4],
- hrabstwo hory-horeckie (Sołłohubowie)[5],
- hrabstwokamieńskie (Judyccy)
- hrabstworakowskie (Sanguszkowie)[6],
- hrabstwoBranickich (Braniccy)[7],
- hrabstwotyczyńskie (Braniccy)[7][8],
- hrabstwotykocińskie (Braniccy)[8],
- hrabstworóżańskie (Pacowie),
- hrabstwodowspudzkie (Pacowie)[9],
- hrabstwozabłudowskie (Radziwiłłowie),
- hrabstwoczarnawczyckie (Radziwiłłowie),
- hrabstwosieleckie (Radziwiłłowie),
- hrabstwowołczyńskie (Sapiehowie,Flemmingowie,Czartoryscy,Poniatowscy),
- hrabstwowysockie (Jabłonowscy, Sapiehowie),
i inne.
48 z 50 stanów USA dzieli się na hrabstwa[a], chociaż nigdy nie istniał tam urząd hrabiego. Hrabstwa były tworzone jako jednostki administracyjne władzy samorządowej, a ich nazwa (ang. county) została zaczerpnięta z tradycyjnego podziału administracyjnego Anglii[10]. Z tego względu na równi z terminem „hrabstwo” stosowany jest „okręg”, zasadniczo będąc formą bardziej poprawną ze względów historycznych.
Dwa wyjątki toAlaska iLuizjana: w Luizjanie bezpośrednim odpowiednikiem hrabstwa jestparafia cywilna (ang.parish), a na Alasce są tzw.boroughs („obszary”) z administracją lokalną orazunorganized boroughs („obszary bez organizacji”), które ze względu na małą gęstość zaludnienia pozostają bez administracji lokalnej odpowiadającej kompetencjom hrabstwa/borough.
Zasady powstawania, likwidowania, dzielenia i łączenia hrabstw są ustalane przez poszczególne parlamenty stanowe, podobnie jak i zakres ich kompetencji.
- ↑hrabstwo, [w:]Encyklopedia PWN [online],Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-07-09] .
- ↑abMariusz Kowalski: Księstwa Rzeczpospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny. Warszawa: IGiPZ PAN, 2013, s. 73, 89, 91–92, 184, 185, 191, 243.
- ↑Ilia, [w:]Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 258 .
- ↑Bronisław Władysław Król: Szkoła jako instytucja wychowawcza w środowisku małomiasteczkowym na tle konkretnego środowiska małomiasteczkowego (Iwieniec). Warszawa: PIN, 1938, s. 10.
- ↑Horki, Słownik Geograficzny [online] .
- ↑Raków, [w:]Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 508 .
- ↑abKarol Łopatecki. O instytucji dożywocia na przykładzie małżeństwa Jana Klemensa i Izabeli Branickich. „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”. 2016/9 (1). s. 44, 49.
- ↑abTyczyn miastem Jana Klemensa Branickiego. Dzieje i znaczenie fundacji artystycznych. Rzeszów-Tyczyn: Libra, 2009, s. 43.
- ↑Jerzy Wiśniewski. Z dziejów Dowspudy i jej właścicieli. „Rocznik Białostocki”. T. XIII/1976, s. 378. PWN.
- ↑http://www.nvnaco.org/wp-content/uploads/History-and-Overview-of-County-Government-n-the-U.S.-NACo.pdf
