Historia Polski (1795–1831) –historia Polski odIII rozbioru Polski (1795) i abdykacjiStanisława Augusta Poniatowskiego do upadkupowstania listopadowego (1831), w wyniku któregoKrólestwo Polskie utraciło autonomię.
W tym okresie dziejówPolski pod zaborami miały miejsce m.in. powstanieLegionów Polskich we Włoszech, utworzenieKsięstwa Warszawskiego, utworzenie Królestwa Polskiego, działalność pierwszych organizacji konspiracyjnych oraz wybuch powstania listopadowego, a w jego rezultacie utworzenie sięWielkiej Emigracji i działania konspiracyjnego.
Do upadku Rzeczypospolitej przyczyniła sięklęska powstania pod wodząTadeusza Kościuszki orazIII rozbiór Polski. Klęska insurekcji kościuszkowskiej została przypieczętowana po porażce wojsk powstańczych podMaciejowicami 10 października 1794 roku. Mimo starań ostatniego króla polskiegoStanisława Augusta Poniatowskiego doszło do kolejnego podziału ziem polskich pomiędzyRosję,Prusy orazAustrię.
Osobny artykuł:Rozbiory Polski.Sam król potwierdził upadek państwa, wyjeżdżając zWarszawy doGrodna oraz abdykując na rozkaz carycyKatarzyny II. Polska została wymazana z mapyEuropy. Zaborcy, czyli nowi zarządcy ziem polskich, starali się za wszelką cenę zatrzeć ślady istnienia państwa polskiego między innymi poprzez wywiezienie cennych skarbów zZamku Królewskiego wWarszawie oraz zamienienieZamku Wawelskiego w koszary po odniesionej przez Polakówklęsce szczekocińskiej. Początkowo zaborcy nie mieli spójnej koncepcji podziału państwa polskiego. Prusy chciałyKrakowa iSandomierza, na co nie chciały zgodzić się inne państwa zaborcze. Ostatecznie spory rozwiązała konwencja zawarta wPetersburgu26 stycznia 1797 roku. III rozbiór Polski zaborcy tłumaczyli potrzebą zduszenia niebezpiecznej polskiej rewolty. Podkreślał toMikołaj Repnin w swoim manifeście z dnia 28 grudnia 1794 roku:
Chytrość tych wyrodków, którzy odważyli się powstać przeciw bezpieczeństwu i spokojności ojczyzny swojej, dopuścili się wszelkich tyrańskich postępków i podnieść broń przeciwko wojsku rosyjskiemu, przymusiła Najmiłościwszą Imperatorową przeciw woli jej dobyć miecza dla chronienia granic swojej Imperii i na uśmierzenie buntu w przyległych jej krajach.
Polacy, wśród nich ludzie związani z powstaniem, musieli opuścić kraj bądź zostali aresztowani. Główne ośrodki emigracji popowstaniowej toSzwecja,Turcja,Włochy orazFrancja. Przywódcy powstania (Tadeusz Kościuszko,Julian Ursyn Niemcewicz,Ignacy Potocki,Ignacy Wyssogota Zakrzewski,Andrzej Kapostas,Jan Kiliński iStanisław Fiszer) trafili dotwierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Żołnierze powstańczy zostali wcieleni do wojska rosyjskiego. Wielu z nich trafiło też naSyberię (np.Ignacy Józef Działyński) lubKamczatkę (np.Ignacy Kopeć).Hugo Kołłątaj iJózef Zajączek zostali osadzeni przez Austriaków w twierdzy wOłomuńcu. Więzieni byli takżeStanisław Małachowski, generałAntoni Józef Madaliński orazJózef Niemojewski. Na wolności zostałJan Henryk Dąbrowski próbujący przekonaćFryderyka Wilhelma II do utworzenia państwa polsko-pruskiego z członkiem dynastiiHohenzollern na czele. Wskutek niepowodzenia tych rozmów dołączył do polskiej emigracji w Paryżu. Z kolei bratanek ostatniego króla PolskiJózef Poniatowski został w Warszawie, gdzie zamieszkał wPałacu pod Blachą, prowadząc hulaszcze życie. Na emigracji wParyżu przebywaliJózef Wybicki,Franciszek Barss,Józef Wielhorski orazJózef Sułkowski, adiutantNapoleona. We Włoszech byliMichał Ogiński,Stanisław Mokronowski iFranciszek Ksawery Dmochowski. Polacy utworzyli dwa ośrodki emigracyjne:Agencję iDeputację. Agencja z Wybickim i Barsem na czele dążyła do uzyskania pomocy w sprawie polskiej od państw europejskich. Deputacja zmierzała do wybuchu powstania, a wraz z nim rewolucji społecznej.
W Polsce zaborcy starali się uzasadnić swoje prawo do ziem polskich poprzez akty hołdownicze składane przez ludność polską, często nieświadomą swoich czynów. Upadek Polski przyczynił się do zachwiania równowagi europejskiej, a zaangażowanie monarchów środkowoeuropejskich w Polsce pozwoliło osiągnąćFrancji duże sukcesy, potwierdzone pokojem w Bazylei w 1795 roku. Granice dzielące Rzeczpospolitą zostały wytoczone na zasadzie wykreślenia linii na mapie. Upadł ukształtowany za czasówKazimierza Wielkiego rynek wewnętrzny oparty na odwiecznych szlakach handlowych. Mocarstwa traktowały ziemie polskie jak kolonie. Nowe władze konfiskowały i zabierały majątki wielu Polakom i osadzały na nich swoich rodaków (np. Fryderyk Wilhelm II na ziemiach polskich chciał utworzyć silną warstwę junkierstwa w celu opanowania nowo zdobytych ziem). Zostały wprowadzone nowe systemy administracyjne i zmiany w nazewnictwie poszczególnych ziem: prowincje zabrane przez Rosję zostały nazwane Ziemiami Zachodnimi, Austria nazwała swoją zdobyczKrólestwem Galicji i Lodomerii oraz Galicją Zachodnią (ziemie wcielone w 1795 roku). Prusy z ziem polskich utworzyłyPrusy Wschodnie, w skład których weszłaWarmia,Prusy Zachodnie zGdańskiem jako stolicą orazPrusy Południowe zePoznaniem stolicą w Poznaniu. Warszawa stała się miastem prowincjonalnym.ziemia siewierska została wcielona bezpośrednio doŚląska. W skład nowej administracji wchodzili ludzie dążący do uzyskania jak największych korzyści z możliwości zarządu nowo podbitych ziem. Szlachta polska utraciła swoje prawa polityczne. Polacy, którzy podjęli współpracę z zaborcami, zostali skazani na pogardę. Ludzie związani ztargowicą nie wyciągnęli szczególnych korzyści z rozbiorów. Zniknęli oni ze sceny politycznej (m.in.Szczęsny Potocki,Seweryn Rzewuski,Franciszek Ksawery Branicki,Adam Poniński).
Ziemie polskie po upadku Rzeczypospolitej przeszły pod panowanie państw, w których panował inny status wyznaniowy. W Cesarstwie Rosyjskim wyznaniem panującym byłoprawosławie.Katolicyzm miał miano wyznania tolerowanego, podobnie jak w Królestwie Pruskim, gdzie głównym wyznaniem byłprotestantyzm. Jedynie w cesarstwie austriackim katolicyzm miał status wyznania panującego, mimo tego duchowieństwo polskie nie zyskało dzięki temu żadnych korzyści. Carat realizował politykę podporządkowania kościoła rzymskokatolickiego bezpośrednio swojej władzy, czemu miała służyć nominacja biskupaStanisława Bohusza-Siestrzeńcewicza na metropolitę kościoła rzymskokatolickiego na terenie Rosji. Kontroli w zaborze rosyjskim zaczął podlegaćkościół unicki, utworzony na mocyunii brzeskiej z 1596 roku jako alternatywa dla prawosławia na wschodnich obszarach wielonarodowej Rzeczypospolitej. Nie pomógł nic opór metropolity greckokatolickiegoJazona Smogorzewskiego, bowiem Rosja dążyła do nawrócenia unitów na prawosławie. W zaborze pruskim, mimo że obowiązywała swoboda wyznania, Kościół katolicki został poddany kontroli, a kontakty z Rzymem były możliwe jedynie przy pomocy dyplomacji pruskiej. Wśród otoczenia króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II istniały plany przeniesienia obrazu Królowej Korony Polskiej zCzęstochowy doKrakowa. W Austrii postąpiono inaczej: ograniczono swobodę polityczną Kościoła oraz wszelkie kontakty zRzymem. Dokumenty i bulle wydawane przez papieża musiały zostać potwierdzone przez władze państwowe. CesarzJózef II w ramach swoich reform zlikwidował wiele klasztorów oraz ograniczył dochody Kościoła. Wprowadzano też mniejsze, ale istotne zmiany (np. zmieniono werset litanii loretańskiejKrólowo Korony Polskiej módl się za nami naKrólowo Galicji i Lodomerii módl się za nami).
Po III rozbiorze Polski, a nawet już zaraz po upadku insurekcji kościuszkowskiej, utworzyły się organizacje o charakterze konspiracyjnym zmierzające do wybuchu powstania i utworzenia republiki opartej na zasadach demokratycznych. Już w 1793 roku wGalicji twórcy projektuCharty Leopoldina wysuwali pomysł rozwiązania sprawy polskiej poprzez powołanieHabsburga na tron polski. Plany te nie zostały zrealizowane wobec upadku insurekcji. 6 stycznia 1796 roku wraz z opuszczeniem przez wojska pruskieKrakowa została tam zawiązana konfederacja. Jej program opierał się na walce zbrojnej w przymierzu zFrancją iTurcją przeciwko Austrii. Wodzem nowego powstania miał zostaćKarol Kniaziewicz. W tym celu utworzono Zgromadzenie Centralne z siedzibą weLwowie, na czele którego stanąłPius Raciborski.Centralizacja nawiązała kontakty z emigracyjną Deputacją i zakonspirowanymi organizacjami w pozostałych zaborach. WWielkopolsce swoją działalność prowadziłErazm Mycielski, wWarszawie iWilnie ksiądzFaustyn Ciecierski. Jedyną siłą zbrojną organizacji był oddziałJoachima Deniski, posiadający mgliste poparcie ze strony Francji oraz Turcji. Denisce pomagałKsawery Dąbrowski o pseudonimie „Powała”, który wkrótce przeszedł na stronę rosyjską. W marcu 1797 roku został ogłoszonyAkt powstania narodowego. Emisariusze Deniski propagowali hasłoKto kocha ojczyznę, niech idzie naWołoszczyznę. Ambitne plany Deniski pokrzyżował pokój wLeoben. Mimo tego podjął on walkę zbrojną, ponosząc klęskę 30 czerwca 1797 roku podDobronowcami. Klęska spowodowała upadek ruchu. Centralizacja przestała istnieć. Zamiary organizacji lwowskiej kontynuował naPodlasiuFranciszek Gorzkowski, prowadząc agitacje wśród chłopstwa. W swoich broszurach udowadniał mu przewagę nad szlachtą i władzą zaborcy. Dążył do utworzenia wojska składającego się z dawnych powstańców i chłopów. Plany te wobec aresztowań nie zostały zrealizowane.
Wybuch powstania planowano również naPomorzu wGdańsku, zakładając związek pod wodzą Bartholdiego jako protest ludności przeciwko rządom pruskim w mieście, które powodowały złe nastroje. Warszawa nie została objęta aresztowaniami. Działali tamErazm Mycielski,Alojzy Orchowski,Antoni Kriegier i inni. W 1798 roku zostało tam utworzoneTowarzystwo Republikanów Polskich, zmierzające do odbudowania Polski z ustrojem opartym na ustrojuStanów Zjednoczonych i Francji. Organizacja nie dążyła do szybkiego wybuchu powstania, a z czasem, od 1801 roku, przestała odgrywać poważniejszą rolę polityczną.
Osobny artykuł:Księstwo Warszawskie.WTylży w roku 1807 podpisano pokój między Francją a Rosją i Prusami. Na mocy tego pokoju zostało utworzone Księstwo Warszawskie. 22 lipca 1807 roku Napoleon ogłosiłKonstytucję. Księstwo stało sięmonarchią konstytucyjną z królem saskimFryderykiem Augustem I na tronie. Księstwo liczyło 104 tysiące kilometrów kwadratowych, zamieszkiwane było przez 2,6 miliona ludzi. Władcy przysługiwały następujące uprawnienia: władza wykonawcza, inicjatywa ustawodawcza, powoływał rząd, ustanawiał i odwoływał funkcjonariuszy administracji państwowej, mianował senatorów. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy parlament. W skład senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelani, początkowo w liczbie sześciu, a od 1809 roku dziesięciu. Izbę poselską tworzyło 60 posłów, po 1809 roku 100, wybieranych na sejmikach szlacheckich oraz 40 deputowanych, po 1809 – 66. Poddaństwo chłopów znosiła konstytucja głosząca równość wobec prawa. Udział w zgromadzeniach gminnych był ograniczony cenzusem majątkowym, jednak mogły się w nim znaleźć osoby zasłużone dla kraju. Na równych prawach w parlamencie zasiadali szlachta i mieszczanie. Na mocy konstytucji został wprowadzony zmodyfikowanyKodeks Napoleona. Oddzielono sądy cywilne od karnych oraz utworzono Sąd Apelacyjny w Warszawie. Ustanowiono równość wszystkich wobec prawa. Wszelkie urzędy mogli sprawować jedynie polscy obywatele, wszystkie dokumenty spisywano w języku polskim. Obszar księstwa został powiększony w roku 1809 po podpisaniupokoju w Schönbrunnie. Na jego mocy do księstwa przyłączono ziemie III zaboru austriackiego i okręg zamojski. Wspólną własnością księstwa i Austrii miała być kopalnia soli wWieliczce. Armia księstwa liczyła 100 tysięcy żołnierzy, jednak w kampanii rosyjskiej zginęło 70 tysięcy żołnierzy armii Księstwa. Po klęsce Napoleonapod Lipskiem w 1813 roku i pod Waterloo w 1815 roku Księstwo zniknęło z mapy Europy.
Prusy i Rosja zawarły 3 maja 1815 roku traktat specjalny, który głosił m.in., żePolacy, poddani obu stron kontrahujących, otrzymają instytucje, zapewniające zachowanie ich narodowości podług form ustroju politycznego, jaki im nadać każdy z rządów uzna za stosowne[1].
Większość ziem byłego Księstwa Warszawskiego zgodnie z decyzją kongresu wiedeńskiego otrzymała Rosja.
Prusy otrzymały część Wielkopolski, na obszarze której powstało Wielkie Księstwo Poznańskie o powierzchni 29 tysięcy kilometrów kwadratowych. W Wolnym Mieście Krakowie (powierzchnia 1164 kilometrów kwadratowych) władzę sprawowali trzej zaborcy.
Utworzone przez nich Królestwo Polskie nazywane jest potocznie „Kongresówką”. Obszar Kongresówki wynosił 127 tysięcy kilometrów kwadratowych. CarAleksander I nadał jej konstytucję, pomijając przy tym parlament. Królestwo było związane z Rosją unią personalną, posiadało wojsko, administrację, prawo oraz własny system monetarny i oświatowy. Król (car) był nietykalny, kontrolował władzę wykonawczą, podlegała mu armia. Car mianował też namiestnika, który zastępował go w czasie nieobecności. Również do cara należała inicjatywa ustawodawcza, tylko on mógł zgłaszać projekty nowych praw na forum parlamentu. Miał prawo wydawania dekretów z pominięciem parlamentu, prawo weta wobec uchwał sejmowych i prawo zwoływania i rozwiązywania parlamentu. Organem władzy wykonawczej była Rada Stanu, w skład której wchodziło Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu i Rada Administracyjna. Rada Administracyjna, składająca się z ministrów, była organem doradczym króla i namiestnika. O ograniczonej niezależności Królestwa świadczył fakt braku komisji spraw zagranicznych, gdyż dyplomacja należała do cara. W skład Zgromadzenia Ogólnego Rady Stanu wchodzili członkowie Rady Administracyjnej oraz radcy stanu i referendarze. Sejm składał się z króla, senatu i izby poselskiej. W senacie, który składał się z 64 senatorów, zasiadali biskupi, wojewodowie i kasztelani. W skład izby poselskiej wchodzili posłowie, których było 77, i deputowani (51). Kadencja senatorów, posłów i deputowanych trwała 6 lat.
Osobny artykuł:Powstanie listopadowe.Wybuchło w nocy z 29 na30 listopada 1830 roku. Pierwszym dyktatorem został Józef Chłopicki. Pierwsze potyczki, czylipod Stoczkiem,Dobrem,Wawrem iBiałołęką, udowodniły wysoką wartość bojową powstańców. 25 lutego 1831 roku rozegrała siębitwa pod Grochowem. Oddziały polskie stawiały opór, lecz w wyniku 2-krotnej przewagi wroga musiały się wycofać. Największą klęskę oddziały polskie poniosły pod Ostrołęką na skutek działańJana Skrzyneckiego.8 września stolica skapitulowała. W październiku 1831 ostatnie oddziały powstańców przekroczyły granice Prus, gdzie zostały rozbrojone i internowane oraz kapitulowały przed armią rosyjską.
