 Ubiory Żydów polskich w XVII i XVIII wieku | |||
| Miejsce zamieszkania | Polska, tereny dawnejRzeczypospolitej | ||
|---|---|---|---|
| Język | |||
| Religia | |||
| |||
Historia Żydów w Polsce rozpoczęła się około 1000 lat temu, odkupców poszukujących na tych terenach głównie niewolników, sprzedawanych później w krajach muzułmańskich[1]. Pierwsze, niewielkie, wspólnoty żydowskie istniały w Polsce w XIII wieku, później powiększyły się, przyjmując wypędzonychŻydów z całej Europy, w tym z Niemiec (1346), Węgier (1349–1526 i 1686–1740), Francji (1394), Austrii (1420), Hiszpanii (1492), Portugalii (1497), Kijowa (1886), Moskwy (1891). KrólKazimierz III Wielki jest uznawany za protektora Żydów w Polsce. W 1334 Kazimierz Wielki wyłączył Żydów spod jurysdykcji prawa niemieckiego, od tego czasu gminy żydowskie zaczęły bezpośrednio podlegać sądom królewskim[2]. Po decyzji Kazimierza Wielkiego chroniącej bezpieczeństwo i interesy ŻydówKrólestwo Polskie stało się bezpieczną przystanią dla Żydów wypędzanych z innych państw w Europie. Od czasówpowstania Królestwa Polskiego, poprzez utworzoną w 1569 rokuRzeczpospolitą Obojga Narodów, aż do okresu klęsk wojennychpowstania Chmielnickiego ipotopu szwedzkiego, w XVII w. Polska była jednym z najbardziej tolerancyjnych państw Europy i stała się domem dla dużej społeczności żydowskiej. Nazywano (Samuel Adalberg) ówczesną Polskęrajem dla Żydów (łac.paradisus Iudaeorum)[3], a szesnastowiecznyrabinkrakowskiMojżesz ben Israel Isserles podkreślał, żejeśliby Bóg nie dał Żydom Polski jako schronienia, los Izraela byłby rzeczywiście nie do zniesienia[4]. Jednakże kiedyunia polsko-litewska zaczęła słabnąć z powodu wojen oraz konfliktów religijnych (pomiędzyprotestantami akatolicką kontrreformacją i międzyprawosławiem aunią brzeską), zanikała również tradycja polskiej tolerancji. W konsekwencji od 2. połowy XVII wieku pogorszyła się sytuacja Żydów polskich.
PoIII rozbiorze Polski w 1795 roku Żydzi ją zamieszkujący, podobnie jak ludność chrześcijańska, stali się poddanymi państw zaborczych. Warunki życia społeczności żydowskich różniły się w zależności od zaboru. Sytuacja Żydów była jednak szczególnie trudna wImperium Rosyjskim, w którym wzmagał sięantysemityzm, a ludności żydowskiej wyznaczono ograniczonąstrefę osiedlenia. W XIX wieku nastąpiły duże zmiany – nasilała sięmigracja Żydów do dużych miast, gdzie powstawał żydowskiproletariat, oraz emigracja poza Europę[5]. Pojawiły się zorganizowane tendencjeasymilacji ireformy religijnejjudaizmu, w latach 1812 (wPrusach) i 1822 (wRosji) przyznano Żydomprawa obywatelskie. Powstawały żydowskie ugrupowania polityczne –konserwatywne,socjalistyczne isyjonistyczne, część żydowskiego proletariatu wspierałakomunizm. Poodzyskaniu przez Polskę niepodległości zamieszkiwały ją ponad 3 miliony Żydów, co stanowiło jedną z największychdiaspor na świecie. Poważny problem stanowił umacniający się antysemityzm.
Wkrótce poinwazji nazistowskich Niemiec na Polskę Niemcy rozpoczęli zorganizowaną akcję eksterminacji ludności żydowskiej Europy i Polski, znaną jakoHolokaust. W wyniku tegoludobójstwa zginęło ponad 90% polskich Żydów. Wielu Żydów walczyło i zginęło jako oficerowie i żołnierzeWojska Polskiego w kampanii 1939 roku i w innych bitwach (np.o Monte Cassino)[6] czy jako ofiaryzbrodni katyńskiej. Zostali pochowani na wspólnych cmentarzach z polskimi chrześcijanami i muzułmanami.
Po wojnie wielu z ok. 180–240 tys. ocalonych zdecydowało się na emigrację zrządzonej przez komunistów Polski do nowo powstałegopaństwa Izrael,USA lubAmeryki Południowej. Większość tych, którzy pozostali, zmuszono do emigracji w późnych latach 60., w wyniku inspirowanej przezPZPRantysemickiej kampanii (czerwiec 1967, marzec 1968). Po upadku komunizmu w Polsce w 1989 roku sytuacja Żydów uległa normalizacji, a ci, którzy byli polskimi obywatelami przedII wojną światową lub utracili obywatelstwo w latach komunizmu, uzyskali możliwość jego odzyskania. Ocenia się, że polska społeczność żydowska liczy obecnie od 8 do 12 tys. członków, choć liczba osób mających żydowskie korzenie, ale niezwiązanych z judaizmem czy kulturą żydowską, może być wielokrotnie większa.
PierwsiŻydzi, którzy pojawili się na ziemiach polskich w X wieku, byli wędrownymi handlarzaminiewolnikówsłowiańskich. Handlarze ci, zwaniRadanitami, dostarczali niewolników doEuropy Zachodniej i krajówarabskich, a ich szlak przebiegał zBuchary przez wybrzeżaMorza Kaspijskiego,Itil,Kijów iPragę, i dalej przezŚląsk,Niemcy iFrancję na muzułmańskiPółwysep Iberyjski. Jeden z Radanitów,sefardyjski kupiec zTortosyIbrahim ibn Jakub, w 966 roku pozostawił pierwszy historyczny opis państwaPolanMieszka I[7][8][9].
Pierwsze wzmianki o Żydach mieszkających w Polsce pochodzą z XI wieku.RabinJehuda ha-Kohen zMoguncji około 1050–1070 pisał o Żydach wPrzemyślu na terenieGrodów Czerwieńskich, którzy mieli zostać uprowadzeni przez nieznanych napastników[10].Kronika polska (Anonima tzw. Galla) podaje, żeJudyta czeska, żonaWładysława Hermanawielu chrześcijan wykupywała za własne pieniądze z niewoli u Żydów[11]. KronikarzKosmas z Pragi pisał o pierwszej migracji Żydów do Polski i Węgier zCzech w 1098 roku, spowodowanej prześladowaniami w czasiepierwszej wyprawy krzyżowej[12]. Dołączyły do nich także grupy wyznawców judaizmu wygnanych zRusi Kijowskiej w latach 1113–1158, będących częściowo potomkamiChazarów, koczowniczego ludu pochodzenia tureckiego, którego część przeszła najudaizm, tzw.żydów chazarskich[8][12][13][14][15].
W 1187 roku, po seriipogromów związanych zwyprawami krzyżowymi, niewielka liczba żydowskich osadników dotarła naŚląsk, zakładając pierwsze stałe osady żydowskie, np. wTyńcu Małym (1150),Bolesławcu (1190) czy dzisiejszej częściWrocławia –Sokolnikach (o czym świadczy najstarsza zachowanamacewa nakirkucie we Wrocławiu – kamień nagrobny Dawida, syna Sar Szaloma, zmarłego 4 sierpnia 1203 roku). W 1227 roku wBytomiu pojawili się po raz pierwszy Żydzi-chłopi, zajmujący się rolnictwem. Żydzi mieszkający pierwotnie na Śląsku migrowali doWielkopolski – założyli tam wieśŻydowo (1205) w pobliżuGniezna oraz Żydowo kołoKalisza (1213), a w 1237 roku gminę wyznaniową wPłocku naMazowszu[8][15][16]. Żydzi byli zarządcamimennic lubmincerzami na dworach m.in.Kazimierza II Sprawiedliwego iMieszka III Starego[17]. Książę wielkopolski Mieszko III Stary oddawał Żydom w dzierżawęcła oraz mennicę, o czym świadczy seriabrakteatów – drobnych monet wybitych w 1181 roku dla Mieszka III, które znaleziono pod Włocławkiem[18]. Monety te posiadają napisy wjęzyku hebrajskim, a także wjęzyku polskim iknaan, zapisane literami hebrajskimi[8][19].
Decydujące zmiany dla polskich Żydów przyniosłaseria najazdów mongolskich, które zniszczyły dużą część ziem polskich w połowie XIII wieku.Książęta polscy dążyli do odbudowy zniszczonych miast, sprowadzając osadników z zagranicy, głównie z ziem niemieckich. Osadnicy ci zasiedlali wiele z polskichmiast królewskich, ustanawiająclokacje wedługprawa niemieckiego. Duża liczba napływowych mieszczan tworzyła na wzór niemiecki organizacjecechów rzemieślniczych, do których Żydzi nie mogli przynależeć. Osadników tych cechowała też niekiedy nietolerancja wobec Żydów, która w XII wieku była przyczyną pogromów w Niemczech. Zmiana społeczna i organizacyjna obejmująca miasta królewskie była początkiem konfliktów pomiędzy chrześcijańskimi mieszczanami a Żydami mieszkającymi w miastach, które trwały przez wiele kolejnych wieków[18].
Wypychani z zawodów rzemieślniczych Żydzi zostali objęci ochroną władców – w 1264 roku książę kaliskiBolesław Pobożny wydał dla Żydów mieszkających w jego księstwiestatut kaliski, który gwarantował ich prawa. Bolesław wyjął Żydów spodjurysdykcji miejskiej i bezpośrednio poddał sądom książęcym, czyniąc z nich „sługów skarbu królewskiego” –servi camerae regis, bezpośrednich poddanych księcia. Statut kaliski częściowo wzorowany był na podobnych przywilejach dla Żydów, które powstawały w połowie XIII wieku w Austrii, Czechach i na Węgrzech. Potwierdzał on wolność handlu i finansów, regulował sprawy jurysdykcji, kar i przysiąg składanych przez Żydów. Precedensu w przywilejach dla Żydów z innych krajów nie miał brak określenia wysokościlichwy – procentu od pieniędzy pożyczanych przez Żydów, którzy jako niechrześcijanie, jedyni mieli prawo pożyczać „na procent”[16][20][21][22].
W 1334 roku królKazimierz III Wielki potwierdził, a w 1364 roku rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całeKrólestwo Polskie[16][23]. W 1368 roku Kazimierz Wielki mianował pierwszymżupnikiemżupy krakowskiej swojego żydowskiego bankieraLewkę[24].Kazimierz Wielki był szczególnie przyjazny Żydom i jego rządy uważane są za okres ich wielkiej pomyślności, co sprawiło, że uzyskał przydomekKróla chłopów i Żydów[25].
Kiedy Polacy wwojnie o księstwo halicko-włodzimierskie w 1349 roku zajęliLwów iPrzemyśl, zastali tam dwie gminy żydowskie, do których prawdopodobnie należeli Żydzi pochodzący ze wschodu, z Kijowa[15]. Do końca XIV wieku doAustrii,Czech,Węgier, a także Polski napłynęła fala uchodźców żydowskich zAnglii (wszystkich 16 511 wypędzono stamtąd w 1290 roku),Niemiec (pozostała tam jedna gmina weFrankfurcie nad Menem), Czech (pozostał jedenkahał w stolicy) iFrancji (w latach 1306–1372–1394 Żydzi zostali stamtąd całkowicie usunięci). Było to spowodowane rozprzestrzenianiem sięepidemii dżumy, o wywołanie której w tych krajach oskarżano Żydów[8][16][26].
Podobne zajścia miały miejsce również weWrocławiu, gdzie wypędzono Żydów z powodu głodu w 1319 roku, oraz wKrakowie, gdzie w 1339 roku spalono na stosie 13 Żydów skazanych za zbezczeszczenie hostii. Pomimo tych wystąpień wzrastała liczba gmin żydowskich, gdyż ci, wraz zNiemcami, zasiedlali wyludnione ponajazdach mongolskich polskie miasta. Początkowo zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem, rywalizując z niemieckimi i polskimi mieszczanami, którzy zaczęli organizować się wcechy rzemieślnicze. W kolejnych latach Żydzi eliminowani byli z rzemiosła i zmuszeni zająć siębankowością orazpożyczaniem pieniędzy[8][16][26].
W 1388 królWładysław Jagiełło rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całeWielkie Księstwo Litewskie. W tym czasie pojawiły się w Polsce pierwsze prześladowania Żydów wywołane m.in. oskarżeniami o profanację hostii i posługiwanie się krwią chrześcijańską w celach religijnych. Pomimo tego, że podobne prześladowania były na porządku dziennym na zachodzie Europy, władcy polscy nie przeciwdziałali oskarżeniom wobec Żydów, często inspirowanym przez duchowieństwo. W 1399 np.posądzono Żydów poznańskich o profanację hostii[27].
W 1454 nastąpiło przyznaniestatutów nieszawskich przez królaKazimierza Jagiellończyka – pod naciskiemszlachty, władca zmuszony był cofnąć część praw przyznanych Żydom[28]. Kolejni królowie prowadzili podobną, niekonsekwentną politykę względem Żydów.
W latach 1495–1501 Żydzi zmuszeni byli do emigracji zLitwy przezwielkiego księcia litewskiegoAleksandra Jagiellończyka, co było elementem politycznej gry o tron Polski. Zezwolił im na powrót, pod warunkiem obietnicy wystawienia 1000 zbrojnych jeźdźców w wypadku wojny[29].
Zobacz też kategorię:Miasta I Rzeczypospolitej posiadające przywilej de non tolerandis Judaeis.
Na początku XVI wieku do Rzeczypospolitej ściągali Żydzi, wygnani zHiszpanii,Portugalii,Niemiec,Austrii iCzech. W połowie XVI wieku na ziemiach polskich żyło już ok. 80% ogółu Żydów świata[30]. Gwałtowny rozwój kultury i sztuki żydowskiej na ziemiach polskich sprawił, że Polska stała się w tym czasie centrum świata żydowskiego.
Od lat dwudziestych XVI wieku w związku z wypędzeniem Żydów z wielu miastWielkopolski,Mazowsza iMałopolski, które uzyskałyprzywilejede non tolerandis Judaeis zaczęły napływać dowojewództwa ruskiego ibełskiego rzesze wyznawców religii mojżeszowej[31]. Wzmożonemu osadnictwu ludności żydowskiej naRusi Czerwonej sprzyjały przywileje wydawane przez monarchów poszczególnym gminom żydowskim[32].
Najbardziej pomyślny okres w dziejach Żydów polskich to jednak panowanie królaZygmunta I Starego[potrzebny przypis], który starał się ich ochraniać, a często i wyróżniać zasłużonych wyznawców judaizmu (np. w 1525 król po raz pierwszyprzyznał Żydowi tytuł szlachecki[potrzebny przypis][33]), a w 1534 król Zygmunt zniósł prawo nakazujące Żydom noszenie wyróżniającego ich ubioru.
W 1547 wLublinie została otwarta pierwsza żydowska drukarnia[34]. W czasiewojny litewsko-rosyjskiej 1558–1570, po zdobyciuPołocka przez wojska moskiewskie w 1563carIwan Groźny rozkazał utopić wDźwinie wszystkich żydowskich mieszkańców tego miasta.
W 1563 rokusejm wPiotrkowie wprowadziłpogłówne żydowskie w wysokościflorena. W drugiej połowie XVI wieku zwalniano z tego podatku zubożałą ludność żydowską, niższe składki płaciłaczeladź żydowska[35].
Zygmunt II August kontynuował tolerancyjną politykę swojego ojca, m.in. nadając Żydom autonomię w dziedzinie administracji gminnej. W 1567 miało miejsce ufundowanie pierwszejjesziwy. Tolerancyjna polityka władców Polski przyczyniła się do tego, że Polskę określano jakoniebo dla szlachty, czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów i raj dla Żydów[36]. W 1568 Zygmunt II August wystawił serię przywilejówde non tolerandis Christianis dla miast żydowskich, zakazującychchrześcijanom zamieszkania m.in. na podkrakowskimKazimierzu[37] i do żydowskiej dzielnicy w Lublinie.
W okresie XVI–XVII w. do Polski napływała ludność żydowska uchodząca przed prześladowaniami z zachodu Europy, tworząc w miarę upływu czasu największe skupisko Żydów na kontynencie – na początku XV w. ich liczba szacowana jest na ziemiach polskich i litewskich na 10–24 tys., na przełomie XV i XVI w. było ich w Rzeczypospolitej ok. 150 tys. (2% ogółu mieszkańców), a w 1600 już 300 tys. Inne szacunki mówią o 80–100 tys. Żydów na początku XVII w. i 200 tys. w połowie tego stulecia.
W Polsce nadzór nad Żydami sprawowali wojewodowie, którzy dwa razy do roku ustalali ceny. Stało się to powodem wielu nadużyć (np.wojewoda krakowskiPiotr Kmita Sobieński brał od Żydów krakowskich podarki w srebrze, złocie i innych kosztownościach, otrzymując jednocześniejurgielt od ich konkurentów kupców i rzemieślników krakowskich). Sądownictwo nad Żydami prawdopodobnie też musiało przynosić niemałe dochody uboczne ponad wyznaczonymi stawkami[38].
Na ziemiach tych spotkać można bardzo wielu Żydów, którzy nie są znienawidzeni tak, jak gdzie indziej. Nie żyją w poniżeniu i nie są zmuszani do wykonywania nikczemnych prac. Są właścicielami ziemskimi, zajmują się handlem, studiują medycynę i astronomię. Posiadają wielkie bogactwa i są zaliczani nie tylko do porządnych ludzi, ale czasami zajmują nawet wyższą od nich pozycję. Nie noszą żadnego znaku wyróżniającego i zezwala się im nosić broń. Krótko mówiąc, korzystają ze wszystkich praw obywatelskich, legat papieskiGiovanni Francesco Commendone o położeniu Żydów w Polsce w 1565 roku[39].
W dawnej Rzeczypospolitej Żydzi tworzyli oddzielny stan, który jednak nie posiadał ram prawnych. Podobnie jakszlachta miała własne sądownictwo,sejmiki isejm a duchowieństwo odrębną jurysdykcję tak i Żydzi mieli swoje sądownictwo, sejmiki i własny sejm[40].
Po bezdzietnej śmierci Zygmunta Augusta i krótkim panowaniuHenryka III Walezego na tron Polski został wybranyStefan Batory, który, jak się później okazało, był władcą tolerancyjnym i przyjaźnie nastawionym wobec Żydów. Zezwolił np. starozakonnym prowadzić wszelki handel bez ograniczeń, nawet w święta chrześcijańskie[41].
Wraz ze wzrastającą liczbą ekscesów antyżydowskich niektóre kahały występowały do władz miejskich o zgodę na odgrodzenie ich dzielnicy parkanem lub murem od reszty miasta[42].
Żydzi izolowali się od swoich chrześcijańskich sąsiadów. Było to na rękę zarówno rabinom przewodzącym poszczególnymkahałom, jak i duchowieństwu katolickiemu, gdyż uniemożliwiało asymilację i głębsze wzajemne poznanie między obiema wspólnotami. Chociaż Żydzi, podobnie jak inni zamieszkiwali miasta, to jednak nie brali udziału w powoływaniu władz miejskich (co było skutkiem tego, że spod ich jurysdykcji byli wyłączeni), a w swoich wewnętrznych sprawach podlegali władzyrabinów, starszych lub sędziów (dayyanim). Pewne ograniczenia dla osadnictwa żydowskiego występowały jedynie w miastachPrus Królewskich, spośród których faktycznie realizowano je tylko wToruniu. We wspólnotach żydowskich pojawiały się czasem konflikty i nieporozumienia, dla rozwiązywania których zwoływano spotkania rabinów. W 1580 roku król Stefan Batory powołałSejm Czterech Ziem (Waad), centralną organizację samorządu żydowskiego w Koronie[43]. Żydzi byli wówczas postrzegani jako piąty stan Rzeczypospolitej – obok duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i chłopów.
Po śmierci Batorego, w czasiebezkrólewia, w 1587 roku – według żydowskiej legendy, niepotwierdzonej przez źródła historyczne –Saul Wahl został rzekomo ogłoszony przez niezdecydowanąszlachtętymczasowym królem Polski[44].
Rozpowszechniony pogląd, jakoby chrzest zapewniał neofitomnobilitację, jest błędny. Przytaczany na uzasadnienie fragmentIII Statutu Litewskiego z roku 1588„jeśliby Żyd który albo Żydówka do wiary chrześcijańskiej przystąpili, tedy każda osoba i potomstwo ich, za szlachcica poczytywani być mają” pochodzi z art. VII„o główszczyznach i nawiązkach żydowskich” w rozdziale XII„O główszczyznach i nawiązkach ludzi prostych”. Interpretacja mówiąca o nabyciu tą drogą szlachectwa kolidowałaby z dyrektywąIncivile est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere (Błędem jest wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, na podstawie jednego jej fragmentu). „Trudno dopuścić, by prawodawca w tej kategoryi przepisów, określał sposoby zyskiwania szlachectwa, tem więcej, że w rozdz. III. statutu, pod tyt.: 'O szlachcie i jej przywilejach’, niema żadnej wzmianki o neofitach. Zasada interpretacyj prawa polega na dokładnem rozmnieniu całości przepisów, ich pobudek i celów, a nie na cząstkowem i oderwanem od całości ich stosowaniu. Mając na względzie, że dodatek do 3-go statutu odnosił się wyłącznie do wypadków w artykule VII wzmiankowanych, a mianowicie do następstw karnych, zabicia żyda przez żyda, lub żyda przez chrześcianina, łatwo przyjść do przekonania, że prawodawca, w dodatku spornym, określił jedynie następstwo zamordowania nawróconego żyda, stanowiąc, że w tym ostatnim wypadku, sprawca ulegnie takiej karze, jak gdyby się zbrodni na osobie szlachcica był dopuścił.”[45]
Osobny artykuł:Oskarżenia o mord rytualny wobec Żydów w Polsce.W XVII w. Rzeczpospolita była drugim po Turcji skupiskiem Żydów w Europie. Ich liczebność w 1648 roku szacuje się na około pół miliona. Mniejszość żydowska w tym okresie coraz szerzej rozwijała działalność gospodarczą, skutecznie konkurując z polskim i niemieckim mieszczaństwem. To z kolei spowodowało, że propaganda kleru katolickiego oskarżająca Żydów o bezczeszczeniehostii,mordy rytualne iwytaczanie krwi z dzieci chrześcijańskich namacę zyskała szeroki odbiór przede wszystkim wśród pospólstwa miejskiego. Zazwyczaj nie można się doszukać podobnych tez w opiniach przedstawicieli bogatej szlachty czy patrycjatu miejskiego. W miastach dochodziło dotumultów antyżydowskich i procesów o mordy rytualne. Dla przykładu w Lublinie tumulty miały miejsce w latach: 1620, 1627, 1634 i 1646. W roku 1646 zniszczono 19 domów żydowskich, 8 osób poniosło śmierć a 50 zostało rannych. W roku 1636 w Lublinie miały miejsce dwa procesy o mordy rytualne. Wyroki śmierci, jakie zapadały w sprawach o mord rytualny wykonywano z wyszukanym okrucieństwem, najczęściej w szabat i przed Wielką Synagogą[46].
Królowie polscy i magnaci niezmiennie otaczali Żydów szczególną protekcją prawną. JużAleksander Jagiellończyk wprowadził karę śmierci za niesłuszne oskarżenie o mord rytualny, aZygmunt III Waza zakazał w 1618 roku druku i rozpowszechniania broszur mogących wywołać rozruchy antyżydowskie. W miastach prywatnych na obszarzeordynacji magnackich Żydzi posiadali wyjątkowe przywileje, często nie tylko uczestniczyli w wyborze władz miejskich, ale i sami zasiadali w radach miejskich. Na dworach magnackich pełnili funkcje faktorów,arendarzy, bankierów, sekretarzy, tłumaczy,cyrulików i szpiegów.
W 1621 roku synod diecezji krakowskiej, zwołany przez biskupaMarcina Szyszkowskiego uznał, że sytuacja Żydówwymagała bardziej współczucia niż prześladowania, potępił tych, którzyźle obchodzą się z Żydami, postępując z nimi niegodnie…, narodem tak bardzo uciśnionym. Synod wezwał wiernych,aby nie krzywdzili Żydów ani słownie ani rzeczowo[47].
W 1623 roku miało miejsce pierwsze posiedzenie Waadu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1632 roku król Władysław IV potwierdził zakaz drukowania i rozpowszechniania treści antysemickich. W 1633 roku Żydzi wPoznaniu otrzymali od monarchy prawode non tolerandis Christianis[48].
Żydzi w Rzeczypospolitej posiadali specjalny funduszhocaoth sejmiks, przeznaczony na opłacanie interwencji nasejmikach, w przypadku gdyby te chciały podjąć uchwałę dla nich niekorzystną. W Polsce rozpowszechniło się mniemanie, żekto o Żydach dobrze mówi, ten jest już przekupiony; kto na nich wygaduje – chce nim dopiero zostać[49].
Osobny artykuł:Powstanie Chmielnickiego.
Około 1648 roku w Rzeczypospolitej żyło 450 tys. Żydów, co stanowiło 4,5% populacji kraju. W tym czasie Rzeczpospolita znacznie ucierpiała na skutek szeregu konfliktów zbrojnych, w których utraciła ponad 1/3 ludności (ok. 3 mln osób). W czasiepowstania Chmielnickiego[50] część biedoty żydowskiej przeszła na stronę powstańców, ogromna jednak część ludności żydowskiej uczestniczyła czynnie w walkach z kozakami i Tatarami krymskimi[51]. W czasie powstania kozaków pod przywództwemBohdana Chmielnickiego zamordowano dziesiątki tysięcy Żydów i Polaków. Sam Chmielnicki miał powiedzieć, że Polacy sprzedali jego ludzi jako niewolnikóww ręce tych przeklętych Żydów. Dokładna liczba ofiar żydowskich nie jest znana, ale spadek liczebności populacji żydowskiej ocenia się na 100–200 tys., wliczając w to emigrację, śmierć w wyniku chorób zakaźnych ijasyr. W czasie samego powstania Chmielnickiego zginęło ok. 100[52] – 150[53] tys. wyznawców judaizmu. Wydarzenie to (nazywaneGezerah – „wielka katastrofa”) uznawane jest przez historyków żydowskich za symboliczną datę zakończenia pomyślnego okresu w historii polskich Żydów.
Osobny artykuł:Potop szwedzki.Na osłabioną Rzeczpospolitą ruszyła szwedzka inwazja. Wkrótce potem Szwedzi opanowali terytorium całego kraju. Polacy walczący z tą nawałą bardzo często oskarżali Żydów o współpracę z najeźdźcą. Żydów oskarżono i skazano za wskazanie szwedzkiemu komendantowiKrakowa miejsca ukryciasrebrnego ołtarza Świętego Stanisława, zniszczenie go i przetopienie nasrebro[54]. Wielu zginęło także z powodu szalejących w tym czasie epidemii, jak również w wyniku oblężeń m.in.Kalisza, Krakowa,Poznania,Piotrkowa iLublina.
Iż luboście dla jawnej z nieprzyjacielem naszym korrespondencyjej i zdradziectwa tych Żydów, którzy nieprzyjacielowi za sołdatów przeciwko nam służyli i służą i na wszystko złe onego nawodzą, zasłużyli to byli, aby imię wasze z Korony Polskiej, od której żeście tak wielkie zawsze dobrodziejstwa mieli, wykorzenione było. Którego rozkazania naszego i postanowienia wiernych rad naszych jeślibyście nie usłuchali, bądźcie tego pewni, że was ostali z Polski, dobra wszystkie wasze konfiskowawszy, wypędzić rozkażemy i tym, którzy się za granicę wyprowadzili, więcej do Korony powracać się nie dopuścimy i żaden Żyd już na wieki w państwach naszych nie będzie mógł mieszkać ani bywać uniwersał królaJana II Kazimierza Wazy do Żydów koronnych z wiosny 1657 roku[55]
.
Jednakże kiedy sytuacja się uspokoiła, wielu Żydów powracało do swoich domów.Pomimo strat Polska pozostawała duchowym centrum żydowskiego świata, a zamieszkiwała ją żydowska wspólnota większa niż te w zachodniej Europie. Mimo niechęci duchowieństwa i szlachty kolejni władcy Polski byli wciąż raczej przychylni Żydom polskim.[potrzebny przypis]
Osobne artykuły:Historia Polski (1697–1763), Oskarżenia o mord rytualny wobec Żydów w Polsce, A quo primum, Zgromadzenie Sióstr Życia Maryi i Frankiści.bez świątyń Żydzi, a bez nich miasteczka nasze być nie mogą.
Ataki na Żydów ze strony uczniów i studentów, nazywaneSchüler-Gelauf stały się tam codziennością[57]. Odpowiedzialni za utrzymanie porządku patrzyli na nie z obojętnością.
W Polsce między 1547 a 1787 rokiem miały miejsca 82 oskarżenia omord rytualny, z tego w XVIII wieku 32. Po wyroku o mord przeciwko Żydom wSandomierzu królAugust II Mocny zlecił w 1714 rokuUniwersytetowi Lipskiemu zbadanie słuszności mitu o zbrodniach rytualnych. Teologowie lipscy uznali, że wjudaizmie nie ma uzasadnienia dla posługiwania się Żydów krwią chrześcijańską dla celów praktycznych i kultowych. Stanowisko to poparł w rozprawie z 1760 roku biskup kijowskiJózef Andrzej Załuski.
W 1737 roku wdiecezji wileńskiej powstał istniejący do 1774 roku zakonmariawitek, który zajmować miał się małoletnimi neofitkami. Biskup łuckiFranciszek Antoni Kobielski polecił w 1742 roku duchownym wygłaszać w 54 miastach kazania do Żydów.
Sejm niemy 1717 roku powiększyłpogłówne żydowskie do 220 tysięcydobrej pruskiej monety. Samorządowy żydowskiSejm Czterech Ziem przyczyniał się zakulisowo do paraliżowania działań sejmu polskiego. Żydzi doprowadzili do zerwaniasejmu 1740 roku, który zamierzał powiększyć czterokrotnie wysokość tego podatku, ściąganego z ludności żydowskiej i przeznaczanego na utrzymaniewojska I Rzeczypospolitej. Wedługpruskiego dyplomatyGédéona BenoîtŻydzi stale pomagali składką do zrywania sejmów w latach 1740–1748[58].
W 1750 roku populacja żydowska osiągnęła liczbę 750 tys., co stanowiło 8% ludności Polski. W przeddzień zaborów było to już prawie 800 tys.[59] W 1753 rokukoadiutor kijowskiKajetan Ignacy Sołtyk wszczął wŻytomierzu proces przeciwko 33 Żydom, oskarżając ich niesłusznie omord rytualny dziecka chrześcijańskiego. Oskarżeni bylitorturowani, co było w owych czasach standardową metodą przesłuchiwania (w Polsce i na Litwie zakazano takich metod śledczych ustawą z 23 października 1776 roku)[60]. 13 z nich skazano na męki i śmierć[61].
W 1757 roku biskup kamienieckiMikołaj Dembowski doprowadził do dysputy przywódcysabataistówJakuba Franka z rabinami zKamieńca Podolskiego, która skończyła się potępieniem i spaleniemTalmudu przez Franka. Po drugiej dyspucie, zorganizowanej przez biskupa lwowskiegoWładysława Łubieńskiego, Frank i 500 wyznawców przyjęlikatolicyzm.
W Rzeczypospolitej miało miejsce lokowanie kapitałów kościelnych wkahałach na stosunkowo wysoki procent (np. udział kwot kościelnych w całości funduszów powierzonych kahałowiopatowskiemu wynosił w 1758 roku 85%[62]).
 | Zobacz w Wikiźródłach tekst Encyklopedia staropolska/Izraelscy ochotnicy |
W 1772, za panowania ostatniego królaStanisława Augusta Poniatowskiego, miał miejsceI rozbiór Polski. W jego wyniku najwięcej Żydów polskich trafiło pod panowanieImperium Rosyjskiego iAustrii. W Polsce natomiast narastało przekonanie o konieczności przeprowadzenia reform. W 1773 powstałaKomisja Edukacji Narodowej, pierwsze na świecie ministerstwo oświaty. Jeden z jej członków, kanclerzAndrzej Zamoyski opowiadał się za ustanowieniem gwarancji nienaruszalności osobistej i prawa własności, a także tolerancji religijnej. Jednakże postulował też, ażeby Żydzi zamieszkujący miasta byli oddzieleni od chrześcijan, a ci którzy nie posiadają stałego zawodu, powinni zostać wydaleni z państwa. Według niego nawet ci Żydzi, którzy zajęli się rolnictwem, nie powinni posiadać ziemi na własność[27]. Jednocześnie jednak część szlachty i intelektualistów proponowała wprowadzenie pełnego równouprawnienia Żydów.
W 1775 roku sąd konfederacki pod prezydencją kanclerza wielkiego koronnego i biskupa poznańskiegoAndrzeja Młodziejowskiego uniewinnił 30 Żydów oskarżonych omord rytualny na trzyletniej dziewczynce we wsi Grabie na Mazowszu, ponieważ ich wzajemnie sprzeczne zeznania zostały wymuszonetorturami[63].
W latach 1788–1792Sejm Czteroletni pracował m.in. nad ustawami dotyczącymi położenia Żydów, w 1792 zapewniono im nietykalność osobistą. U schyłku XVIII w. 2/3 polskich Żydów żyło w miastach, 1/3 zajmowała się handlem, 1/3 rzemiosłem, mniej niż 1/6 żyła z szynkarstwa i arend (stanowili 80% arendarzy wiejskich). W niektórych województwach większość ludności żydowskiej mieszkała na wsi, np. według spisu z 1764 60,57% Żydów wwojewództwie mazowieckim mieszkało na wsi[64]. Żydzi zmuszeni byli do płacenia specjalnego podatku za zwolnienie od ewentualnego poboru do wojska oraz uzyskiwać zgodę na małżeństwa.
II rozbiór Polski w 1793 pokazał, że powyższe działania pojawiły się jednak za późno.Konsyliarzkonfederacji targowickiej ksiądzMichał Sierakowski za obietnicę kilku tysięcydukatów ułożył projekt, w którym ustawy uzyskane przez popierającychKonstytucję 3 maja mieszczan warszawskich, nakazujące usunięcie ludności żydowskiej z Warszawy, uznał za bezprawne[65].
Żydzi brali udział w zbrojnym oporze przeciwko działaniom zaborców. W 1794 w czasieinsurekcji kościuszkowskiejBerek Joselewicz stworzyłlekkokonny pułk żydowski[66]. Gdy wojska rosyjskie pod wodząAleksandra Suworowa dokonały w 1794rzezi Pragi, ich ofiarami w dużej mierze padli żydowscy mieszkańcy tego przedmieścia Warszawy[67].
W wynikuIII rozbioru Polski większość Żydów polskich znalazła się pod panowaniem rosyjskim.
Arendarzepropinacji, dzierżawiący zazwyczaj wraz z browarami i karczmami pomocnicze gospodarstwa rolne rzędu małych (zagrodniczych) lub średnich gospodarstw chłopskich stanowili w XVIII w. ponad czwartą część ogółu ludności żydowskiej w Rzeczypospolitej. Ludzie ci nie pracowali na roli, lecz wyręczali siępańszczyźnianymi chłopami. Właściciele dóbr (także księża i zakonnicy pełniący funkcje administratorów dóbr duchownych) przekazywali im uzgodnioną w kontraktach liczbę pańszczyźnianych dniówek swoich poddanych. Inna grupa ludności żydowskiej gospodarowała na roli na zasadachemfiteuzy uchwalonej przezSejm Rozbiorowy (1773–1775). Trzecią grupę stanowili Żydzi trzymający w dzierżawie różne rodzaje dóbr ziemskich:klucze latyfundiówmagnackich i starostwa, a także poszczególne wsie oraz folwarki szlacheckie i królewskie, jak i wójtostwa. Właściciele i administratorzy dóbr nie zważali na zakaz zabraniający dzierżawienia majętności wiejskich przez Żydów. Zakaz ten, podobnie jak szereg innych wydanych dla Żydów restrykcji, nie był po prostu realizowany w praktyce[68].
Konstytucja 1544 roku określiła, że w razie wojny Żydzi mieli wyprawiać żołnierza konnego z majątku oszacowanego na 1000 grzywien, a piechura z majątku o wartości 500 grzywien. Sporządzony w tym samym roku wykaz osób zobowiązanych do stawiennictwa wojskowego obejmował ziemian,chłopów, mieszczan posiadających majątki ziemskie oraz Żydów[69].
Główną powinnością wojenną ludności żydowskiej w XVI i XVII wieku był obowiązek obrony miast jako umocnionych punktów oporu w walce z wrogami państwa. Panowała zasada równego uczestnictwa Żydów wraz z mieszczanami innych narodowości w obronie murów miejskich. Używanie przez Żydów oręża w czasie pokoju było dość powszechne, zwłaszcza we wschodnich prowincjach Rzeczypospolitej, narażonych na napady tatarskie[70].
W wielu miastach w czasie pokoju Żydzi tworzyli autonomiczne oddziały wojskowe i tylko luźno podlegali władzom miejskim w sprawach obronności. W razie niebezpieczeństwa napadu nieprzyjaciela poddawano ich jednolitemu kierownictwu miejskiemu albo zamkowemu[71].
Osobny artykuł:Polin.Dobre warunki dla kulturowego i intelektualnego rozwoju żydowskiej wspólnoty w Polsce miały wpływ na całyjudaizm. Niektórzy żydowscy historycy uważają, że samo słowo „Polska”, wjęzyku hebrajskim wymawianePolania lubPolin było dla Żydów „dobrym omenem”. Działo się tak, ponieważPolania można było rozbić na trzy słowa hebrajskie:po („tutaj”),lan („mieszka”),ya („Bóg”; dokładniej – początek tetragramuJHWH), a słowoPolin na dwa:Po („tutaj”),lin („odpocznij”). Wynikało z tego, że Polska jest dobrym miejscem dla Żydów. Od czasu panowania Zygmunta I Starego aż do czasu Holokaustu Polska była centrum żydowskiego życia religijnego.
W Polsce zakładano ogromną liczbęjesziwot – wyższych szkół talmudycznych. Stojący na ich czele rabini mieli tytułyrektorów. Najważniejsze takie szkoły istniały w Krakowie, Lublinie, Poznaniu i innych dużych miastach.
Żydowskie drukarnie powstały na początku XVI wieku. W 1530 rokuTorę w języku hebrajskim wydano w Krakowie. W końcu XVI wieku najwięcej żydowskich publikacji drukowano wLublinie. Były to najczęściej książki o tematyce religijnej.
Polscy rabini, doskonale wykształceni w uczelniach talmudycznych, stali się nie tylko interpretatorami żydowskiego prawa, ale również duchowymi doradcami, nauczycielami, sędziami i prawnikami. Ich autorytet pozwalał im być przywódcami swoich wspólnot i odpowiadać na najbardziej abstrakcyjne pytania dotyczące przestrzegania postanowieńHalachy – żydowskiego prawa religijnego. Jego wpływ na życie polskich Żydów nie ograniczał się jedynie dosynagogi, ale obejmował także dom i szkołę.
W pierwszej połowie XVI wieku do Polski zCzech trafiło nauczanietalmudyczne, głównie za sprawą szkołyJakuba Pollaka, twórcy metody studiowania tekstu nazywanejPilpul. Jednym z jej pionierów w Polsce byłSzlomo Szachna (ok. 1500–1558), uczeń Pollaka. Żył i zmarł w Lublinie, w którym był zwierzchnikiem jesziwy. Syn Szachny został naczelnym rabinem Lublina po jego śmierci, a jeden z uczniówMojżesz Isserles (1520–1572) zyskał międzynarodową sławę pośród Żydów jako współautor kodeksuSzulchan aruch. Współczesny muSalomon Luria (1520–1573) z Lublina również cieszył się sławą wybitnego interpretatora Prawa[72].
Powszechne były gorące dyskusje na tematy religijne pośród uczonych sław.Wilno, nazywaneJerozolimą Północy, stało się jednym z największych na świecie ośrodków studiów talmudycznych[73]. W tym samym czasie popularność zdobywałaKabała, której studiowaniu poświęcali się m.in.Mordechaj Jaffe(inne języki) iJoel Sirkes. Okres wielkiego rozwoju został jednak brutalnie przerwany przez powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki.
Zgodnie z tradycyjnymi podaniami,Israel ben Eliezer, zwany też „Panem Dobrego Imienia” (hebr.Baal Szem Tow, w skrócieBeSzT), w 1740 roku naWołyniu rozpoczął tworzyć nowożytnychasydyzm. Od tamtego czasu nauki Beszta znalazły rzesze wyznawców w Rzeczypospolitej i poza jej granicami[74][75].
Uczeń ben Eliezera,Dow Ber z Międzyrzecza, zwany również „Wielkim Megidem”, w znacznym stopniu przyczynił się do popularyzacji chasydyzmu. W latach 60. XVIII wieku zebrała się wokół niego grupa zwolenników, która podjęła się szerzenia nauk chasydzkich na terenach wschodniej Rzeczypospolitej[75].
To właśnie w Polsce miały swoje siedziby dynastie słynnych rabinów: chasydzi zAleksandrowa[76],Bobowej[77],Góry Kalwarii (Ger)[78],Bełza[79],Sadagóry[79] iSasowa[79]. W Polsce żył także rabin Joseph Isaac Lubawicz, czyliJoseph Isaac Schneersohn, szósty przywódca ruchu chasydzkiegoChabad-Lubawicz. Mieszkał w Warszawie do 1940 roku, kiedy wyjechał doUSA[80].
Od swojego powstania, ruch chasydzki wywarł ogromny wpływ na judaizm i jego postrzeganie na całym świecie[75].
Osobny artykuł:Frankiści.Represje związane z rozbiorami Polski pozostawiły trwały ślad nie tylko na ekonomicznej sytuacji Żydów w Polsce, ale również na ich życiu duchowym. Nauczanie talmudyczne stało się dostępne dla stosunkowo wąskich grup wybranych, którzy mogli sobie na nie pozwolić ze względów finansowych. W tym samym czasie pośród Żydów polskich pojawiali się wędrowni nauczycieleKabały podający się za Mesjasza. Najsłynniejszy z nich,Jakub Frank, w latach 1755–1759 dał początek sekciefrankistów, stanowiącej częściową kontynuację wcześniejszego ruchu przewodzonego przezSabbataja Cwi[81].
W 1261 książęBarnim I wprowadził na Pomorzu równouprawnienie Żydów, wzorując się na przepisachmagdeburskich. W późniejszych stuleciach sytuacja ludności żydowskiej uległa pogorszeniu – np. pod koniec XVII wieku wSzczecinie mógł mieszkać tylko jeden Żyd. WSłupsku natomiast pierwsi Żydzi pojawili się w 1705 roku. W miastach napływ ludności żydowskiej, jako pełnoprawnych obywateli (w Słupsku już od 1809 roku), wzmógł się po wydaniu przez króla pruskiego edyktu emancypacyjnego w 1812, budowano synagogi[82][83].
Dotychczasowe społeczności żydowskie na Pomorzu, Śląsku oraz Warmii i Mazurach uległy likwidacji w okresieIII Rzeszy.
_1841_(27263554)_(cropped).jpg)
.jpg)
W okresie zaborów polskie społeczności żydowskie stanęły przed wyzwaniami niesionymi przez upadek polskiej państwowości, a również przez powstanie polskiego ruchu niepodległościowego i przez społeczną modernizację będącą efektem rewolucji przemysłowej. Zdaniem Olafa Bergmanna, Żydzi zamieszkujący ziemie polskie znajdujące się pod zaborami byli obojętnie lub wrogo nastawieni do polskich dążeń niepodległościowych. Według tego historyka większość polskich Żydów jako mniejszość w społeczeństwie popierała silniejszego zaborcę, zaś mało liczna grupa spolonizowanych Żydów popierała działania polskich patriotów, uczestnicząc w powstaniach narodowych[84]. Zdaniem Israela Bartala i Magdaleny Opalski, społeczności żydowskie poszukiwały możliwości rozszerzenia swoich dotąd ograniczonych praw obywatelskich, usiłując wykorzystać do tego zarówno reformy cara Mikołaja II, jak i zmiany w nieprzychylnych dotąd Żydom kręgach polskiego mieszczaństwa. W efekcie powstawały stronnictwa zwolenników unowocześnienia i asymilacji z polską większością, religijnie ortodoksyjne grupy zwolenników zachowania neutralności, oraz stronnictwa lojalne wobec zaborcy. Przez cały okres zaborów odbywała się migracja Żydów ze wsi i małych miejscowości do wielkich miast[85].
Władze wszystkich trzech państw zaborczych przeciwne były utrzymaniu przywilejów, jakimi Żydzi cieszyli się na ziemiach polskich. Po I rozbiorzeFryderyk II Wielki iMaria Teresa wypędzili rzesze ubogich Żydów do Polski celem rzekomej ochrony nowych poddanych. Następne posunięcia miały już na celu nie tyle zmniejszenie liczby Żydów, co odebranie im przywilejów i skłonienie do asymilacji z resztą społeczeństwa.
Fryderyk August niechętnie i po konsultacjach zNapoleonem wydał dekret o zawieszeniu politycznych praw Żydów na 10 lat[86].
W czasieII. wojny polskiej Napoleona zImperium Rosyjskim w 1812 chasydzi poparli stronę rosyjską. Pod wpływem chasydów i ich przywódcySzneura Zalmana z Ladów w styczniu 1812 Żydzi Księstwa Warszawskiego pertraktowali o uwolnienie ich ze służby wojskowej za cenę 70 000 złotych polskich. Na czele siatki szpiegującej dla Rosjan w Księstwie Warszawskim stałIsroel Hopsztajn (Magid z Kozienic)[87].
W Prusach królFryderyk II objął ograniczoną ochroną grupę zamożnych Żydów reprezentujących określone zawody. W 1812 r. ich uprzywilejowanie zostało zniesione wraz z wprowadzeniem zasady równouprawnienia obywateli.
WGalicji cesarzJózef II zniósł kahały i objął Żydów państwowym systemem oświaty i służby wojskowej. W 1848 wprowadzono zasadę równouprawnienia, która we wszystkich aspektach weszła w życie do 1867. Żydów nadal natomiast dyskryminowano m.in. specjalnymi podatkami od praktyk religijnych.
W Rosji, gdzie znalazła się zdecydowana większość polskich wyznawców judaizmu, cesarzowaKatarzyna II rozpoczęła realizację planu mającego na celu ograniczenie osadnictwa żydowskiego. W 1782 Żydom zezwolono na osiedlanie się jedynie w miastach, a od 1791 w tzw.Strefie osiedlenia. Przez kolejne lata jej obszar powiększał się, aż w końcu objął 25 zachodnichguberni cesarstwa. Z wyjątkiemKrymu iBesarabii w 1835 pokrywał się zasadniczo z terytorium dawnej Rzeczypospolitej. W 1802 car utworzył specjalną komisję mającą zająć się poprawą losu Żydów. Organ ten w 1804 zaproponował szereg kroków, mających doprowadzić do ich asymilacji. Postulował, aby Żydom pozwolić na dostęp do szkół, czy nawet posiadanie ziemi, ale zabronić posiadania udziałów w przemyśle browarniczym i utrzymać inne ograniczenia[88]. Propozycje te nigdy nie zostały wprowadzone w życie, a sytuacja Żydów w Strefie zaczęła się pogarszać. W 1820, tzw. Prawa Kantonistów, wprowadzone przez caraMikołaja I, utrzymywały podwójne opodatkowanie Żydów, którzy dodatkowo musieli dostarczać poborowych dla armii (w czasie służby najczęściej miała miejsce ich przymusowakonwersja)[89]. W 1822 w efekcie wprowadzenia równouprawnienia obywateli zniesione zostały kahały. Zasada ta objęła ziemie polskie przejęte w efekcie rozbiorów. Na terenach pruskich przyznanych Rosji przezkongres wiedeński wprowadzono ją dopiero w 1846. Inne ograniczenia takie jak klauzuleDe non tolerandis Judaeis w statutach miejskich utrzymały się do 1862. W dużym stopniu regulacje te pozostawały martwym prawem, a Żydzi dalej byli dyskryminowani. Ich sytuacja zmieniała się wraz z kolejnymi carami – Mikołaj I wprowadził dyskryminujące ustawy, które następnie zostały złagodzone przezAleksandra II poprzez tzw. akt emancypacyjny i ponownie przywrócone przez Aleksandra III. Żydom zablokowano dostęp do wyższych szczebli hierarchii wojskowej i biurokratycznej, zabroniono zakupu ziemi, ograniczono ich dostęp do średniego i wyższego szczebla edukacji, a także objęto restrykcjami wykonywanie niektórych zawodów. Restrykcje ponownie osłabiono porewolucji z lat 1905–1907.
WKrólestwie Kongresowym w 1827 r. Żydzi stanowili 9,1% ludności. 67,7% ludności żydowskiej zamieszkiwało miasta i miasteczka, zajmując się handlem i lżejszymi rzemiosłami, 32,3% mieszkało na wsi, zajmując się rzemiosłem oraz prowadzeniemkarczem imłynówdzierżawionych od szlachty. Pozbawieni byli praw politycznych, nie powoływani do służby wojskowej, obłożeni byli specjalnymi podatkami[90].
Reformy przeprowadzane na ziemiach polskich stopniowo ograniczały niezależność kahałów, w efekcie czego po raz pierwszy w historii Europy Żydzi stali się w pełni obywatelami krajów, w których żyli. O ile w Rzeczypospolitej sami kierowali swoimi sprawami i płacili zbiorczy podatek do skarbu państwa, o tyle w państwach zaborczych stali się zwykłymi podatnikami i poborowymi. W efekcie konieczne stało się włączenie ich do rejestru obywateli. W Rosji i Austrii od 1791, a w Prusach od 1797 trwał proces rejestracji Żydów i nadawania im nazwisk. W Austrii i Prusach nazwiska tworzyli zwykle urzędnicy, co doprowadziło do powstania rodów Apfelbaumów, Rosenblumów, Weingartenów, Goldfarbów, Silbersteinów itd. Inaczej wyglądała sytuacja w Rosji, gdzie dużą popularnością cieszyło się przyjmowanie nazwiska od miejscowości pochodzenia lub szlacheckiego nazwiska właściciela majątku, w którym dany Żyd pracował. W ten sposób powstały nazwiska takie jak Warschauer, Wiener, Posner, Minsker, a także zapożyczone od polskich rodów szlacheckich – Potocki, Czartoryski czy Wiśniowiecki[91].
Z inicjatywy naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego margrabiegoAleksandra Wielopolskiego zostały uchylone prawie wszystkie ograniczenia dotyczące Żydów. Mogli odtąd pełnić wszystkie funkcje publiczne. Ukaz o tolerancji umożliwił stopniową asymilację ludności żydowskiej do kultury polskiej[92].
Po 1912 roku wśród części Żydów umacniał sięantypolonizm. Polaków oskarżano o prymitywizm, prostactwo, alkoholizm, nielojalność, niesolidność, niezdolność do samodzielnej pracy. Partie żydowskie uświadamiały władzom carskim i społeczeństwu polskiemu, że Królestwo nie jest krajem polskim, lecz polsko-żydowskim[93].
Społeczność żydowską cechował bardzo wysokiprzyrost naturalny, który prowadził do jej stopniowejpauperyzacji. Między 1800 a 1880 r. liczba jej członków w strefie osiedlenia wzrosła o 500% do około 4 mln[94]. Podobnie sytuacja wyglądała w Galicji, gdzie ogólna bieda dotykała także coraz liczniejszą grupę Żydów. W XIX wieku na ziemiach polskich żyło do 4/5 wszystkich Żydów świata[94]. W efekcie likwidacji kahałów zwiększyła się ichruchliwość społeczna – w Galicji żartem mawiano, że jedyną udaną wyprawą w 1848 r. był Długi Marsz Żydów liczącą 2 km trasą z Kazimierza do Krakowa. W Warszawie i Łodzi migracja dotyczyła głównie bogatych Żydów, którzy opuszczali śródmieścia. Wielu przez granicę przechodziło do Galicji, gdzie nie istniały regulacje zabraniające im zakupu ziemi. Stopniowo nasilał się proces emigracji do krajów zachodniej Europy,Palestyny i USA. Nie istnieją jednolite i wiarygodne dane określające liczbę Żydów, którzy wyjechali, na pewno jednak więcej opuściło ziemie polskie niż na nich pozostało.
Z danych opracowanych na podstawie spisu ludności przeprowadzonych w 1931 wynika, że w Polsce żyło z pracy na roli 135 tys. Żydów. Ponad 98 tys. osób w tej grupie zaliczonych było do zawodowo czynnych, co w ujęciu wskaźnikowym stanowiło ok. 75%. Był to wyjątkowo wysoki wskaźnik zawodowo czynnych w ogólnej populacji w tej grupie. Duża na ogół liczba żydowskich gospodarstw rolnych w Galicji wzięła swój początek w pierwszych latach XIX wieku. Tereny te do I wojny światowej znajdowały się wzaborze austriackim, gdzie sprawa uprawnień dla Żydów, w tym prawa osiedlania się na roli, była korzystniej dla nich rozwiązana niż na terenie ziem pozostałych zaborów.
Osobne artykuły:Powstanie listopadowe, powstanie wielkopolskie (1848), Powstanie styczniowe i Gwardia Miejska Starozakonna. Zobacz też kategorię:Żydzi – uczestnicy polskich powstań.
W 1831 r., w czasiepowstania listopadowego, w walkach w obronieWarszawy przed armią rosyjską udział brałażydowska gwardia miejska[95]. Była ona złożona w większości z Żydów ortodoksyjnych, którym pozwolono na niegolenie bród, nawet wtedy, gdy przywdziewali mundury[96].
Syn Berka Joselewicza,Józef Berkowicz, nawiązując do tradycji ojca organizował, wraz z synem Leonem, oddział żydowskiej kawalerii powstańczej[97].
W obliczupowstania wielkopolskiego 1848 roku Żydzi wPoznaniu wystąpili przeciwko Polakom. Przewodniczący Rady Miejskiej Moritz Mamroth na jej posiedzeniu stwierdził, żenie trzeba spocząć póki ostatni Polak nie opuści miasta. 26 maja 1848 roku zgromadzenie Żydów i Niemców w Poznaniu zaprotestowało przeciwko otwarciugimnazjum Świętej Marii Magdaleny, uzasadniając to, żew niemieckim mieście tylko niemieckie szkoły być mogą[98].
W latach 1860–1863 Żydzi brali udział w manifestacjach patriotycznych i konspiracji, które poprzedziły wybuchpowstania styczniowego. Znamienna stała się działalność nadrabinaDow Bera Meiselsa, wspierającego Polaków w ich walkach narodowowyzwoleńczych (za co spotkał się z prześladowaniami ze strony władz carskich)[97]. 27 lutego 1861, w czasiepogrzebu pięciu poległych oświadczyłAndrzejowi Zamoyskiemu:I my czujemy, że jesteśmy Polakami, i my polską ziemię kochamy jak panowie.
Symbolemakulturacji społeczeństwa żydowskiego w Królestwie Polskim stała się postaćMichała Landego, który zginął, niosąckrzyż w czasiedemonstracji patriotycznej naplacu Zamkowym w Warszawie 8 kwietnia 1861, krwawo stłumionej przez wojsko rosyjskie[97].
Bogata finansjera i kupcy żydowscy związali się zestronnictwem białych, którego działalność finansowałLeopold Kronenberg. To spowodowało, że Żydzi nie od razu przystąpili do powstania styczniowego w 1863, co więcej w wielu miejscach dali się sprowokować władzom rosyjskim i razem z chłopami wzięli udział w grabieżach dworów szlacheckich.
Jakkolwiekmanifest 22 stycznia wydany przez władze powstańcze głosił, żeKomitet Centralny Narodowy ogłasza wszystkich synów Polski, bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu, wolnymi i równymi obywatelami kraju, to dla większości polskich Żydów akt ten pozostał jedynie wyrazem dobrych chęci Polaków.
Od samego początku kupcy iliweranci żydowscy zajęli się zaopatrywaniem w broń i żywność oddziałów powstańczych. Sprowadzili zBelgii słynnesztucery, które były podstawową bronią palną jednostek polskich.
Po przystąpieniu białych do powstania szeregi partii powstańczych zasilili Żydzi, niejednokrotnie pełniąc odpowiedzialne funkcje m.in. w formacji tzw. żandarmów wieszających, którzy zmuszeni byli w wielu przypadkach wykonywaćkarę śmierci na swoich współwyznawcach, którzy zdradzili lub wysługiwali się władzom rosyjskim. Większość polskich Żydów w czasie powstania styczniowego przyjęła postawę raczej obojętną, wyczekując na przechylenie się szali walk na którąś ze stron[99]. Znamienne, że jedynie mała część Żydów płaciła podatek wyznaczony przez powstańczyRząd Narodowy[100].
W czasie trwania powstania styczniowego mieszczanie i Żydzi złożyli 308 adresów wiernopoddańczych z 69 645 podpisami[101].
Józef Piłsudski wydał w maju 1893 w imieniuPPS odezwę, skierowaną do towarzyszy socjalistów Żydów w polskichzabranych prowincjach, w której oskarżał Żydów o narzucanie na Litwiejęzyka rosyjskiego jako narzędzia kultury, co wzbudzało niechęćproletariatu polskiego i litewskiego, żądał przerwaniarusyfikacji kraju[102].
Senat Imperium Rosyjskiego wydał orzeczenia uzupełniające do ordynacji wyborczej doIV. Dumy w 1912, w wyniku czego Żydzi uzyskali w Warszawie większość uprawnionych do głosowania, w kurii ogólnej zyskali 46 elektorów na ogólną liczbę 83. Ludność żydowska stanowiła wówczas 37% ludności miasta[103].
.jpg)
Śmierć cara Aleksandra II w wyniku zamachu w 1881 spowodowała wielką falę antyżydowskich zamieszek, nazywanychpogromami, których najwięcej było w latach 1881–1884. Początkowo ograniczały się do terytorium Rosji, choć w zajściach wWarszawie w grudniu 1881 zginęło 2 Żydów[104], wielu innych raniono, kobiety były gwałcone, a także zniszczono dobra wartości ponad 2 mlnrubli. Nowy car,Aleksander III, o zajścia obwinił Żydów. Pogromy kontynuowano do 1884 za przynajmniej nieoficjalnym poparciem władz carskich. Prześladowania te były jednym z głównych powodów masowej emigracji doUSA, a także narodzinsyjonizmu. Pomimo tego, w 1897 wKrólestwie Polskim żyło 1,3 mln Żydów (14% populacji).
Żydzi zachowali swój język, religię i kulturę. W XIX i na początku XX wieku nastąpiła częściowaasymilacja żydowskiej inteligencji.
Kolejna fala pogromów miała miejsce w latach 1903–1906. Sądzi się, że przynajmniej ich część została zorganizowana i wspierana przez carską tajną policję,Ochranę. Niektóre miały miejsce na ziemiach polskich, gdzie mieszkała większość rosyjskich Żydów. W wynikuzajść 1906 w Białymstoku było ok. 70 ofiar śmiertelnych wśród Żydów oraz 6 wśród chrześcijan, a także co najmniej 90 poważnie rannych[105].
Osobny artykuł:Haskala.Ziemie polskie jako główne skupisko Żydów były miejscem, w którym rozwijały się liczne ruchy religijne judaizmu. W Krakowie, Wilnie, Wołożyniu i Mirze istniały akademie religijne. Obok tradycyjnej sztukipilpul rozwijały się nowe tendencje teologiczne, a metody nauczania wzbogacono o silny elementetyki i tendencjeascetyczne. W XIX wieku na ziemiach polskich rozpoczęło się żydowskie oświecenie –Haskala. Ruch ten przywiązywał dużą wagę do świeckich idei i wartości. Zwolennicy Haskali, nazywaniMaskilim, opowiadali się za asymilacją i integracją z kulturą kraju, w którym przebywali. W tym samym czasie istniała jednak inna szkoła – ruchMussar, stawiający na tradycję, mającą być odpowiedzią naantysemityzm i prześladowania. Polscy Żydzi generalnie znajdowali się pod mniejszym wpływem Haskali, skupiając się raczej na budowaniu wewnętrznego życia religijnego bazującego naHalasze („Żydowskim prawie”). Wykorzystywał jejudaizmortodoksyjny,chasydzki, jak również syjonizm religijny (powstały w późnych latach XIX wieku ruchMizrachi)[106].
W końcu XIX wieku,Haskala i dyskusja, którą wywołała, spowodowała powstawanie wielu ruchów politycznych wewnątrz wspólnoty żydowskiej. Ruchy te prezentowały wiele punktów widzenia i wizji przyszłości społeczności żydowskiej, uczestnicząc w lokalnych wyborach. Popularny stał się syjonizm, propagowany przez takie ugrupowania jaksocjaliści zPoalej Syjon, przywiązani do tradycji religijnej wMizrahi, jak również tzw.Ogólni Syjoniści, dla których poparcie gwałtownie wzrastało. Natomiast asymilację i prawa pracowników wspierałaantysyjonistyczna partiaBund, a tzw.fołkiści – kulturową autonomię i opór wobec asymilacji. W 1912 powstała żydowska partia religijna,Agudat Israel.
Osobny artykuł:Judeopolonia. Zobacz też kategorię:Mniejszość żydowska w II Rzeczypospolitej.
Syjoniści w Polsce wystąpili z propozycją, by odbudowujące się państwo polskie przekształcić w państwo dwunarodowe (Judeopolonia). Żydzi byliby w nim, obok Polaków, narodem współrządzącym. Ideę takiego państwa gotowi byliby poprzeć, gwarantując poprzez swoje wpływy w Londynie i w Stanach Zjednoczonych przesunięcie jego granic daleko na wschód. W przypadku odrzucenia przez przywódców polskich tej idei grożono obcięciem Polski na wschodzie do linii etnicznej, tj. linii Bugu. Postulaty żydowskie nie zostały jednak przyjęte. W związku z tym ludność żydowska traktowała odbudowujące się państwo polskie na ogół jako twór obcy i wrogi[107].
Około 650 Żydów służyło wLegionach Polskich[108], niektórzy przyłączyli się do oddziałów organizowanych przezJózefa Piłsudskiego. Jednak spora część społeczności zdecydowała się zachować neutralność, w obawie przed zaangażowaniem się po jednej ze stron, co mogło zaowocować późniejszymi prześladowaniami.
W dniach 21–22 października 1918 roku obradowała w Warszawie Konferencja Syjonistyczna, która w uchwaleW sprawie polityki krajowej wystąpiła z postulatem przyznania Żydom w odbudowanympaństwie polskim konstytucyjnie zagwarantowanej autonomii narodowej. W 1920 rokuIzaak Grünbaum złożył Komisji Konstytucyjnej w imieniuZwiązku Posłów Narodowości Żydowskiej propozycję autonomii żydowskiej, zawartą w pakiecie projektów artykułów mniejszościowych. Proponowany artykuł 113 brzmiał:ziemie Rzeczypospolitej, zamieszkałe w przeważającej większości przez narodowości niepolskie, stanowić będą autonomiczne prowincje, które otrzymają osobne przedstawicielstwo ustawodawcze, wybierane na podstawie wyborów powszechnych, bezpośrednich, równych, tajnych i stosunkowych. Osobne ustawy określa kompetencje tych ciał ustawodawczych oraz stosunek prowincji autonomicznych do Państwa[109].
Nakonferencji pokojowej w Paryżu w 1919Komitet Delegacji Żydowskich przy Konferencji Pokojowej dążył do uzyskania gwarancji prawnych dla Żydów w państwach Europy Środkowej. Jego działalność zaowocowała podpisaniem tzw.małego traktatu wersalskiego[110].
Osobny artykuł:Wojna polsko-bolszewicka.Tuż po zakończeniuI wojny światowej, na Zachodzie pojawiły się pogłoski o masowychpogromach antyżydowskich w Polsce. W odpowiedzi na nie amerykański prezydentWoodrow Wilson wysłał pierwszego ambasadora USA w nowo odrodzonej PolsceHugh Gibsona w towarzystwie Borisa Bogena (dyrektora żydowskiegoJointu),Adama Żółtowskiego oraz płk Baileya (przedstawicielaCzerwonego Krzyża), do zbadania w jakim stopniu jest to propaganda Żydów, a w jakim antysemitów czyanty-Polaków, którzy w żydowskiej agitacji widzieli sposób na osłabienie Polski. 10 czerwca 1919 nieoficjalna komisja wyjechała doWilna iLidy. Przesłuchano tam kilku Żydów, ale nie potrafiono z ich zeznań nic wywnioskować, gdyż były one niespójne (każdy zeznawał co innego). Spotkali się też z Żydami, którzy według prasy amerykańskiej byli bardzo prześladowani, bici i torturowani. Okazało się, że choć byli chwilowo aresztowani, to zostali szybko zwolnieni (za poręczeniem), a w tym momencie dobrze im się powodziło i mieli pracę. Na wiadomość o złym traktowaniu przez Polaków zareagowali zdziwieniem. Po powrocie przez Warszawę (15 czerwca) do Paryża (24 czerwca), opublikowane zostało oświadczenie, w którym ktoś podający się za Gibsona stwierdzał, że w Polsce nie wydarzyło się nic, co miałoby charakter pogromów. Gibson został poddany krytyce w prasie żydowskiej w USA, lecz także wNew York Times pióremLouisa Marshalla iFelixa Frankfurtera(inne języki), doradcyprezydenta Wilsona nakonferencji paryskiej i późniejszego sędziegoSądu Najwyższego USA[111]. Autorzy artykułu wyrazili sprzeciw wobec powołania Gibsona na posła (ambasadora) USA w Polsce[112].
Z powodu istniejących dalej wątpliwości powołano kolejną, teraz już oficjalną, trzyosobową komisję pod przewodnictwemHenry’ego Morgenthaua, która miała zbadać tę sprawę. Morgenthau 3 października 1919 opublikował tzw.Raport Morgenthaua, w którym stwierdził, że w okresie od listopada 1918 do sierpnia 1919, na terenach polskich miało miejsce osiem większych rozruchów antyżydowskich: wKielcach,Lwowie,Pińsku,Lidzie,Wilnie,Kolbuszowej,Częstochowie iMińsku. Za najkrwawsze epizody uznał raportrozruchy antyżydowskie we Lwowie 21–23 listopada 1918, gdzie zabito 72 Żydów (wedługJerzego Topolskiego ponad 150[113]), i w Wilnie, gdzie 19–21 kwietnia 1919 żołnierze polscy rozstrzelali 43 Żydów, częściowo w czasie walk w mieście, częściowo w wyniku samosądów, które nastąpiły po opanowaniu miasta przez Polaków. Raport zwrócił uwagę na naruszenia prawa przez żołnierzy polskich w czasie zajść w Wilnie, wypadki rabunku, gwałtu i egzekucji bez sądu, ale wskazał na wojenne warunki tych wydarzeń (w mieście trwały nadal walki z bolszewikami) oraz uwolnił dowództwo sił wkraczających do Wilna od zarzutów kierowania tymi zajściami. Inny charakter miałamasakra w Pińsku, gdzie po wkroczeniu wojsk polskich, na rozkaz dowódcy zaaresztowano 75 uczestników zebrania miejscowychsyjonistów, po czym 35 z nich rozstrzelano. W sumie we wszystkich rozruchach tamtego okresu śmierć poniosło ok. 280 osób. Według raportu główną przyczyną zajść był rozpowszechniony w byłym zaborze rosyjskimantysemityzm ludności cywilnej i żołnierzy – głównych sprawców wydarzeń. Raport podkreślił, że władze polskie, zarówno wojskowe, jak i cywilne, nie były inicjatorem zajść, przeciwnie, starały się je poskromić[114].
Pozostali dwaj członkowie komisji,Edgar Jadwin iHomer H. Johnson(inne języki), opublikowali 31 października 1919 oddzielny raport, niezgadzający się z wnioskami przewodniczącego Morgenthaua. Stwierdzono w nim, że w granicach Kongresówki tylko 18 Żydów straciło życie, podczas gdy na całym terytorium opanowanym lub okupowanym przez Rzeczpospolitą całkowita liczba ofiar nie przekroczyła liczby 300. Stwierdzał, że Polaków charakteryzuje tradycyjnie tolerancyjna postawa w stosunku do Żydów. W czasie niemieckiej okupacji Polski niemiecki charakter dialektujidisz i gotowość niektórych Żydów do współpracy ze zwyciężającą stroną, zachęcały wrogów Polski do używania ich jako agentów w różnych celach i przyznawania żydowskiej populacji nie tylko specjalnej protekcji, lecz także do obiecywania autonomii (patrz:Federacja Wschodnioeuropejska). Żydzi aktywnie uczestniczyli wspekulacjach żywnością, do czego byli zachęcani przez okupacyjne armie. Pomimo patriotycznej postawy wielu prominentnych Żydów, zaangażowanie dużej części hebrajskiej społeczności w niemieckich siłach oraz okazjonalne denuncjacje dokonywane przez Żydów, podsycały uprzedzenia względem nich. Antypatia do Żydów wynikała również z ich prawdopodobnych stosunków z bolszewikami, a polskie społeczeństwo i wojsko, które miało kontakt zbolszewizmem klasyfikowało Żydów jako jego propagatorów i nie było wątpliwości, że pełnili główną rolę w bolszewickich rządach takich miast jak Wilno, Lida czy Mińsk zanim zostały one zajęte przez polską armię. Stwierdzono, że niesprawiedliwe jest zarówno nazywanie wszystkich Żydów bolszewikami, ponieważ niektórzy z nich popierająsowietów, jak i nazywanie wszystkich Polaków tymi, którzy znęcają się nad Żydami, ponieważ jakieś wojskowe oddziały lub cywilne, zdeprawowane grupy były winne grabieży i przemocy. W podsumowaniu stwierdzono, że postawa Żydów dawała powód do antysemityzmu i zaogniała go w krytycznych momentach[115].
Przez rządWielkiej Brytanii została wysłana, w 1920 r., do Polski analogiczna brytyjska komisja w składzieStuart Samuel (przewodniczący), H. Rumbold i P. Wright. Każdy z nich opublikował oddzielny raport. Sir Rumbold zwracał uwagę na to, że sytuacja Żydów w Polsce jest o wiele lepsza niż w otaczających ją krajach, takich jak południowaRosja,Węgry czyCzechosłowacja, a prawdziwe pogromy odbywają się głównie naUkrainie, gdzie ich skala jest porównywalna domasakr Ormian w Turcji. Stuart Samuel w swoim raporcie był zdziwiony, że pomimo wielu podobnych incydentów w sąsiednich krajach akurat te, które odbyły się w czasie wojny toczonej w Polsce zostały tak nadmiernie nagłośnione. Kapitan Wright napisał:„Zdawało się rzeczą pewną, że jedno z dwóch mocarstw, Niemcy albo Rosja, musi zwyciężyć i że Żydzi, którzy dali pieniądze obydwu stronom, są zupełnie zabezpieczeni. Tymczasem pogardzana przez nich Polska zmartwychwstała wcześniej. Dziś nawet Żydom trudno uwierzyć w jej wskrzeszenie”.
Wszystkie 5 raportów oraz dodatek „Typowe hymny nienawiści”, zawierający przykłady propagandy w prasie, zostały zebrane w jedną całość i opublikowane pod tytułemŻydzi w Polsce. Oficjalne raporty Amerykańskiej i Brytyjskiej Misji Dochodzeniowej[116].
16 sierpnia 1920 w czasieBitwy Warszawskiej, z inicjatywy nowo mianowanego ministra spraw wojskowych gen.Kazimierza Sosnkowskiego, internowano wszystkich żołnierzy i oficerów żydowskich.W obozie w podwarszawskiej Jabłonnie znalazło się wówczas 17 tys. poborowych i ochotników oraz żołnierzy i oficerów już znajdujących się na froncie. Po kilku tygodniach, rozkazem z 9 września 1920, obóz zlikwidowano, głównie pod presją negatywnych reakcji zagranicznych[117]
Zdelegalizowano żydowskiBund, żołnierzy żydowskich oddzielano od ich pułków i wycofywano z frontu, żydowskie pielęgniarki zwalniano zPolskiego Czerwonego Krzyża, Szpital Żydowski w Warszawie został otoczony i wyprowadzono z niego 200 osób podejrzanych o sympatie komunistyczne. Około 3 tysięcy ludzi wysłano doobozu dla jeńców bolszewickich wDąbiu pod Krakowem[118].
27 sierpnia 1920 roku stracono rabina Chaima Szapiro, skazanego nakarę śmierci za informowanie wojsk bolszewickich o ruchach obrońcówPłocka i wskazywanie im kierunku natarcia[119].
Osobny artykuł:Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej.Mniejszość żydowska w II Rzeczypospolitej była bardzo podzielona pod względem politycznym. Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości powstał szereg stronnictw, często o charakterze ponadpaństwowym, których działacze spotykali się na międzynarodowych kongresach. Najlepszym przykładem tego typu ugrupowania byłaOrganizacja Syjonistyczna. Wśród partii żydowskich, zaczynając od prawej strony sceny politycznej, działały:Związek Izraela (Agudas Isroel) popularnie nazywany Agudą, kierujący się zasadami religijnymi i silnie popierającyobóz piłsudczykowski;Organizację Syjonistyczną cieszącą się największą liczebnością i poparciem, ale podzieloną zarówno pod względem terytorialnym, jak i ideologicznym na szereg central i frakcji (trzy główne frakcje polityczne toEt Libnoth – „Czas Budować”,Al Hamiszmar – „Na Straży” i Syjoniści-Rewizjoniści);Organizację Syjonistów Ortodoksów „Mizrachi”;Syjonistyczną Partię PracyHitachdut; Niezależną Żydowską Socjalistyczną Partię Robotniczą „Robotnicy Syjonu” (Poalej Syjon Prawica). Do partii centrowych zalicza sięŻydowską Partię Ludową (fołkiści) odrzucającą postulat budowy państwa żydowskiego wPalestynie i koncentrującą się na uzyskaniu uprawnień autonomicznych w Polsce. Na lewicy znajdował się umiarkowany Powszechny Żydowski Związek RobotniczyBund oraz skrajnie radykalne: Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza „Robotnicy Syjonu” (Poalej Syjon Lewica) iKombund. Ostatnią grupę partii żydowskich stanowiły organizacje skupiające zwolenników asymilacji w społeczeństwie polskim, takie jakZwiązek Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich iZwiązek Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski. Wszystkie stronnictwa żydowskie prowadziły także szeroko zakrojoną działalność społeczną i kulturalną, wydawały liczną prasę w znacznej części w języku polskim. Do najwybitniejszych żydowskich działaczy partyjnych należeli: zAgudy –Abraham Mordechaj Alter,Meir Szapira iAbraham Perlmutter; z Organizacji Syjonistycznej –Maksymilian Hartglas,Leon Reich,Ozjasz Abraham Thon iIzaak Grünbaum; z Żydowskiej Partii Ludowej –Nojach Pryłucki iDawid Nomberg; zBundu –Wiktor Alter,Henryk Ehrlich,Szmul Zygielbojm iMaurycy Orzech; zPoalej Syjon Lewicy –Natan Buchsbaum,Lewi Lewin-Epstein,Nuchim Rafałkes iJakub Witkin[120].
Zobacz też kategorię:Żydowskie partie i ugrupowania polityczne w II Rzeczypospolitej.| województwo | odsetek osób wyznania mojżeszowego |
|---|---|
| poleskie | 49,2% |
| wołyńskie | 49,1% |
| lubelskie | 42,9% |
| nowogródzkie | 42,6% |
| białostockie | 38,7% |
| stanisławowskie | 34,8% |
| warszawskie | 34,7% |
| tarnopolskie | 34,7% |
Niepodległą Polskę zamieszkiwała duża społeczność żydowska – w 1921 było to 2 miliony i 845,4 tys. osób wyznających judaizm, co stanowiło 10,5% populacji kraju[121]. W 1931, zgodnie z danymi ze spisu ludności,II RP zamieszkiwało 3 miliony i 113,9 tys. Żydów (statystyki bazowały na deklaracji wyznawanej religii), co stanowiło 9,8% ogółu. Prawie 1/4 Żydów mieszkała w pięciu miastach:Warszawie (352,6 tys.; więcej Żydów mieszkało tylko wNowym Jorku),Łodzi (202 tys.),Wilnie,Krakowie,Lwowie. Największy udział ludności żydowskiej według powiatów był w 1939 wBiałymstoku (43% ludności)[122],Lublinie (34,7%), Łodzi (33,5%),Radomiu (32,3%), Lwowie (32%)[122], Warszawie (31%)[122], Wilnie (28,2%), Krakowie (25,8%), a najmniejszy w powiatach zachodnich, gdzie nie przekraczał 1% ogółu mieszkańców.
Biorąc pod uwagę przyrost naturalny i emigrację, przyjmuje się, że 31 sierpnia 1939 mieszkało w Polsce 3 474 000 Żydów, wliczając w to wyłącznie osoby wyznania mojżeszowego, w rzeczywistości liczba ta mogła być znacznie wyższa, gdyż nie obejmuje ona Żydów, którzy przyjęli chrześcijaństwo, bądź nie wyznawali żadnej religii. Około 85% polskich Żydów stanowili chasydzi, pozostałe 15% stanowili Żydzi zasymilowani, wyznający judaizm reformowany bądź indeferentni religijnie, w większości o wysokim statusie materialnym i biegle posługującym się językiem polskim. Żydzi byli skupieni głównie w dużych i mniejszych miastach: 77% żyło w miastach, a 23% na wsiach. W czasie roku szkolnego 1937/1938, w Polsce było 226 szkół podstawowych i 12 średnich z językami wykładowymijidysz lubhebrajskim. Żydowskie partie polityczne, takie jakBund czysyjonistyczne ugrupowaniaprawicowe ilewicowe były reprezentowane w Sejmie, jak również w organach władz samorządowych.
_(cropped).jpg)
Rozwijało się dynamicznie życie kulturalne. Pojawiło się wiele żydowskich wydawnictw, funkcjonowało ponad 116 czasopism. Autorzy piszący w jidysz (najbardziej znanyIsaac Bashevis Singer) zyskiwali międzynarodowe uznanie (Singer w 1978 otrzymał literackąNagrodę Nobla). Inni twórcy – żydowscy lub będący takiego pochodzenia, tacy jakBruno Schulz[123],Julian Tuwim[124],Jan Brzechwa czyBolesław Leśmian[125] wnieśli znaczący wkład w rozwój literatury polskiej początku XX wieku. Wybitnym wychowawcą i pisarzem byłJanusz Korczak. Nie do przecenienia jest rola jaką w rozwoju kultury polskiej odegrali księgarz i wydawcaJakub Mortkowicz[126] orazMieczysław Grydzewski, twórcaWiadomości Literackich – najpoważniejszego tytułu polskiej krytyki literackiej. Rozwijał się także teatr jidysz – w Polsce funkcjonowało 15 teatrów i grup teatralnych. W Warszawie miała swoją siedzibę najwybitniejsza żydowska trupa teatralna – Trupa Wileńska (jej pierwsze przedstawienie,Dybuk miało miejsce w 1920)[127]. Natomiast założony w 1912 wBiałymstokuTeatr Habima, jest obecnie Żydowskim Teatrem Narodowym wTel Awiwie. W Polsce produkowano filmy w języku jidysz, np.At chet,Der Dibuk,Freylikhe kabtsonim,Mamele. Wielu żydowskich filmowców kręciło także filmy w języku polskim, np.Aleksander Hertz[128],Aleksander Ford[129],Józef Lejtes[130]. Julian Tuwim iMarian Hemar pisali teksty dla teatrzyków rewiowych.Konrad Tom był reżyserem i aktorem, ale także autoremszmoncesuSęk, wykonywanego po wojnie przezKabaret Dudek.
Według danych przekazanych w styczniu 1939 z Jerozolimy, w czasie od stycznia do października 1938 wyemigrowało z Polski do Palestyny 3008 Żydów[131]. W lipcu 1939 Federacja Żydów Polskich w Ameryce zakupiła areał o powierzchni ok. 400 akrów, położony w odległości 15 km odHajfy, na którym planowano osiedlenie 500 rodzin żydowskich z Polski[132].
Żydzi w Polsce międzywojennej tworzyli najliczniejszy niechrześcijański związek religijny, zorganizowany w 818 gminach wyznaniowych z około 1600 duchownymi będącymi na etatach gmin.
Pierwszym dokumentem normatywnym dotyczącym wyłącznie terenów byłego Królestwa Kongresowego, był dekret Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919: „O zmianach w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Polskiego”[133]. Nie był to zupełnie nowy akt prawny, ale nowelizacja rozporządzenia niemieckich władz okupacyjnych z 1916. Wydane w latach 1925–1927 przez rząd akty prawne rozciągnęły moc obowiązywania dekretu Naczelnika Państwa na pozostałe województwa. Dnia 5 kwietnia 1928 ogłoszono tekst jednolity ustawy zajmującej się ustrojem gmin żydowskich w Polsce z wyłączeniem województwa śląskiego. Ustawę uzupełniono dwoma rozporządzeniami wykonawczymi Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 24 października 1930, ustalającymi regulaminy wyborcze dla organów gmin (rad i zarządów), wyboru rabinów i podrabinów oraz z dnia 9 września 1931 normujące gospodarkę finansową gmin[134]. Zgodnie z ustawą z 5 kwietnia 1928, wszyscy Żydzi (stosowano wyznacznik wyznania), mieszkańcy Rzeczypospolitej tworzyli Związek Religijny, złożony z gmin wyznaniowych, z Radą Religijną na czele. Instytucja Rady Religijnej, która miała stanowić, na wzór innych wyznań, naczelny organ reprezentacyjny społeczności żydowskiej w Polsce, nie została jednak powołana do życia. Poszczególne gminy miały charakter korporacji (posiadały osobowość prawną) o charakterze publiczno-prawnym, a kompetencje gminy zostały ograniczone do wykonywania zadań wyłącznie religijnych, a w szczególności do: organizowania i utrzymania rabinatu, zakładania i utrzymania synagog, domów modlitwy, łaźni rytualnych i cmentarzy, czuwania nad religijnym wychowaniem młodzieży i troszczenia się o dostarczenie koszernego mięsa. Poza tym, gmina miała prawo zajmować się udzielaniem pomocy dobroczynnej ubogim Żydom, zarządzaniem fundacjami, których celem była pomoc oraz zakładanie instytucji dobroczynnych. Zwierzchni nadzór nad żydowskimi gminami wyznaniowymi sprawował minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a w tzw. II instancji – wojewoda. Nadzór bezpośredni nad gminami wyznaniowymi sprawował miejscowy starosta powiatowy.
W Polsce międzywojennej prawo traktowało Żydów jako grupę wyznaniową, całkowicie pomijając aspekt narodowościowy – członkami gminy (na zasadzie przymusowej) byli wszyscy mieszkańcy wyznania mojżeszowego.Według ustawodawstwa Żydzi tworzyli jako całość „towarzystwo religijne” o charakterze publiczno-prawnym, które składało się z gmin wyznaniowych. Kompetencje gmin były przy tym poważnie ograniczone, natomiast nadzór państwa silnie rozwinięty[135][136][137][138][139]. Do grup wyznaniowych prawnie uznanych w II. Rzeczypospolitej zaliczano wyznania: rzymskokatolickie, greckokatolickie, ewangelicko-augsburskie, staroobrzędowcy, prawosławne, judaistyczne, islamskie oraz karaimskie. Uznanie przez państwo odmienności etnicznej czy religijnej wywołało potrzebę przygotowywania odrębnych aktów prawnych dla poszczególnych mniejszości. Poszanowanie wolności i swobody w funkcjonowaniu mniejszości narodowych i wyznaniowych nakładały na Polskę ustawy międzynarodowe (m.in.traktat wersalski), z których inkorporowano szereg praw do konstytucji marcowej uchwalonej w 1921. Konstytucja dawała prawo do zrzeszania się, umożliwiając obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych lub wyznaniowych tworzenie zakładów dobroczynnych, religijnych[140].
Zobacz też kategorię:Antysemityzm w II Rzeczypospolitej.Prześladowanie Żydów w Polsce nasilało się w początkowych i końcowych latachII RP. Przez wiele osób, zwłaszcza przez osoby o poglądachnacjonalistycznych, które sympatyzowały zendecją, nie byli oni postrzegani jako prawdziwi Polacy[141].
Jeszcze przed wybuchemI wojny światowej narodowa demokracja i jej główny ideolog –Roman Dmowski uważali, iż wszelkie mniejszości narodowe, a zwłaszcza Żydzi, stoją na przeszkodzie integracji Polski i jej ponownego zjednoczenia, ponieważ nie wykazują polskiej świadomości narodowej[142]. Po odzyskaniu niepodległości Dmowski pisał, iż narody, które nie poddadzą się asymilacji doprowadzą do upadku państwa, które nie będzie mogło ustanowić silnej władzy centralnej[potrzebny przypis].
Zdecydowana większość Żydów żyła w dużych skupiskach, zwanych potocznie (zwł.)gettami lub (zjid.)sztetlami[143]. W spisie powszechnym z 1931 roku, 87,7% ludności wyznania mojżeszowego zadeklarowała jako język ojczysty jidysz lub hebrajski[144]. W ramach nowo powstałego państwa narodowego utrudniało toasymilację, która wymaga wyzbycia się przez mniejszości wcześniej akceptowanych lokalnych identyfikacji etnicznych i językowych[145].
Zdaniem niektórych historyków Żydzi nie asymilowali się świadomie, gdyż Żyd tracący swoją tożsamość religijną, tracił również tożsamość narodową –„przestawał być Żydem w oczach swoich współwyznawców i swoich własnych”. Wyjątkiem były najwyższe żydowskie warstwy społeczne (inteligencja, przedstawiciele zawodów twórczych)[146].
Żydom znacznie łatwiej żyło się w czasie rządów autorytarnych marszałkaJózefa Piłsudskiego (1926–1935), który opowiadał się za ocenianiem obywateli według kryterium zasług dla kraju, a nie wyznania czy deklarowanej narodowości. Szczególnie polscy Żydzi cenili sobie rządy popieranego przez Piłsudskiego liberalnegoKazimierza Bartla. Jednak z wielu powodów, włączając w toWielki kryzys, ich sytuacja nigdy nie była satysfakcjonująca. Kolejne rządy Polski nie miały pomysłu na politykę wobec 3 milionów żydowskichobywateli, którzy w większości nie chcieli asymilacji[potrzebny przypis], a także wobec młodej, przejawiającej polityczne i społeczne ambicje inteligencji żydowskiej, robiącej kariery w prestiżowych zawodach, np. prawniczych i lekarskich[146].
Sytuacja mniejszości pogorszyła się po śmierci marszałka, którą większość Żydów odebrała jako tragedię. W latach 1935–1937 w rozruchach antysemickich zginęło 97 Żydów, a ok. 500 odniosło obrażenia[potrzebny przypis]. Według danych przedstawionych przez ówczesnego premieraFelicjana Sławoja Składkowskiego w samym tylko roku 1936 w jednym województwie białostockim zanotowano 348 wystąpień antyżydowskich z czego 21 zajść masowych, 99 pobić (z czego 7 ciężkich) i 161 wypadków wybicia szyb, trzy osoby narodowości żydowskiej zmarły na skutek ekscesów[147]. Największymi zajściami były takie wydarzenia jak pogromy wPrzytyku[148] czyw Brześciu[149]. Celem przemocy często były żydowskie sklepy, z których wiele zostało splądrowanych. Skrajna prawica ogłosiłabojkot ekonomiczny Żydów (pod hasłemswój do swego po swoje), który w połączeniu z Wielkim Kryzysem oraz bardzo wysokimprzyrostem naturalnym[146] przyczynił się do obniżenia, i tak już bardzo niskiego na tle innych krajów, poziomu życia Żydów w Polsce. Nasiliła się także dyskryminacja na uniwersytetach (numerus clausus), postulowana przez ugrupowania nacjonalistyczne jako reakcja na nadmierną, zdaniem nacjonalistów, reprezentacje Żydów na niektórych kierunkach studiów. Proponowano już nie tylko izolacje studentów żydowskich od studentów polskich i ograniczenie ich liczby na uczelniach, ale wręcz całkowity zakaz dostępu kandydatów żydowskich na studia wyższe (numerus nullus)[150].
Wprowadzono też wiele przepisów uderzających w społeczność żydowską[151]:
Przed wojną jedynie 0,68% stanowisk w administracji państwowej obejmowali Żydzi[158].
W maju 1938 Rada NaczelnaObozu Zjednoczenia Narodowego zajęła stanowisko w kwestii żydowskiej. Podjęta uchwała głosiła, żerozwiązanie kwestii żydowskiej w Polsce możne być osiągnięte przede wszystkim przez jak najbardziej wydatne zmniejszenie liczby Żydów w Państwie Polskim. Zapowiadała kontynuację walki o zmniejszenie udziału Żydów w życiu gospodarczym i kulturalnym[159].
WGłosie Narodu z 19 listopada 1938 napisano: „To nie tylko Niemcy wypowiedziały gościnę żydom. Wypowiadają ją także państwa środkowej Europy. Przykład Niemiec może się okazać, niestety, zaraźliwym”[160].
Pojawiły się pomysły emigracyjne (np.na Madagaskar), w których przywódcysyjonistyczni szukali porozumienia z rządem (w tymJózefa Becka) i rozpoczęły się pierwsze, nieliczne początkowo, wyjazdy doPalestyny.Oddział II Sztabu Generalnego WP (polski wywiad wojskowy), na zasadzie tajnych porozumień, szkolił oraz wyposażał w broń i pieniądzedywersantów żydowskich, którzy byli następnie wysyłani do walki zArabami iBrytyjczykami wBrytyjskim Mandacie Palestyny o niepodległy Izrael[146].
Sejm RP uchwalił ustawę o pozbawieniu obywatelstwa tych, którzy utracili łączność z państwowością polską. Minister spraw wewnętrznychFelicjan Sławoj Składkowski wydał 8 października 1938 rozporządzenie wprowadzające obowiązek złożenia do jednorazowej kontroli paszportów zagranicznych polskich, począwszy od 29 października. Było to pretekstem dla hitlerowców dowysiedlenia polskich Żydów do Polski, bowiem bali się utraty przez nich obywatelstwa[161].
1 września 1939 w ogólnopolskim dziennikuNasz Przegląd ukazało się oświadczenie:
Organizacja Syjonistyczna i naród żydowski stoją po stronie polskiej, gotowe do walki o swą godność i niepodległość. To oświadczenie winno być drogowskazem dla światowego żydostwa. Miejsce Żydów całego świata jest po stronie polskiej[162].
2 września 1939 w tym samym dzienniku, umieszczono wydaną przez Zarząd i Radę Naczelną Związku Rabinów RP następującą odezwę:
Niechaj będzie pochwalone imię Wiekuistego.
Bracia w Izraelu, Obywatele Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej!
Odwieczny wróg napadł w niecny, nikczemny sposób na naszą tak gorąco przez nas umiłowaną Ojczyznę, Polskę. Wyzuty dosłownie z czci, wiary i wszelkich uczuć ludzkich, niesie on mord, rabunek i pożogę.
My Żydzi, dzieci tej ziemi od zamierzchłych czasów, stajemy wszyscy w karnym ordynku, zwarci i opanowani na wezwanie Pana Prezydenta Rzeczypospolitej i Naczelnego Wodza, aby bronić naszej ukochanej Ojczyzny, każdy na wyznaczonym mu przez władze posterunku i oddamy, gdy zajdzie tego potrzeba, na ołtarzu Ojczyzny, nasze życie i nasze mienie bez reszty.
Jest to naszym najszczytniejszym obowiązkiem obywatelskim i religijnym, według nakazów naszej Świętej Wiary, który z największą radością spełnimy – tak nam i Polsce dopomóż Bóg.
Wznosimy błagalne modły do Stwórcy o zwycięstwo oręża polskiego i bądźmy pewni, że nas usłyszy, Amen.
Zarząd i Rada Naczelna Związku Rabinów Rzeczypospolitej Polskiej[163].
W czasiekampanii wrześniowej w 1939, ok. 120 tys. obywateli polskich narodowości żydowskiej lub żydowskiego pochodzenia wzięło udział w walkach zNiemcami iSowietami, będąc żołnierzami polskiej armii. Ustalono, że w czasie całejII wojny światowej, 32 216 żydowskich żołnierzy i oficerówWojska Polskiego zginęło, a ok. 61 tys. zostało wziętych do niewoli przez Niemców (większość z nich nie przeżyła)[164]. Ci, którzy zostali zwolnieni, bardzo szybko znaleźli się wgettach i obozach pracy, gdzie podzielili los swoich żydowskich współobywateli.
Według świadectw niemieckich w wielu miejscach ludność żydowska witała wkraczający do Polski Wehrmacht hitlerowskim pozdrowieniemHeil Hitler, a niekiedy np. wMławie brała udział w plądrowaniu domów w płonącym mieście[165].
Osobny artykuł:Okupacja sowiecka ziem polskich (1939–1941).W podbitej i podzielonej Polsce, zgodnie z postanowieniamipaktu Ribbentrop-Mołotow, 61,2% polskich Żydów znalazło się pod okupacją niemiecką, podczas gdy 38,8% – pod okupacją sowiecką[164]. Pośród polskich oficerów zamordowanych przezNKWD wKatyniu w 1940, było ok. 450 Żydów.
Według ewidencji ambasady RP Żydzi stanowili blisko 40% obywateli polskich przebywających na terytoriumZSRR[166].
W latach 1939–1941 pomiędzy 100 a 300 tys. polskich Żydów zostało deportowanych z ziem polskich okupowanych przez ZSRR w głąb Związku Radzieckiego. Niektórzy z nich, zwłaszcza komuniści (np.Jakub Berman), przenieśli się dobrowolnie. Jednakże większość została przymusowo osadzona wgułagu. Niewielkiej grupie (ok. 6 tys.) udało się opuścićZSRR w 1942, przyłączając się do armii generałaWładysława Andersa[167]. Pośród nich był m.in. późniejszy premierIzraela,Menachem Begin. W czasie gdy2 Korpus Polski przebywał w Brytyjskim Mandacie Palestyny, 67% (2972) żydowskich żołnierzyzdezerterowało. Wielu z nich przyłączyło się doIrgunu, żydowskiej organizacji paramilitarnej.
_bei_der_Arbeit.jpg)
Osobne artykuły:Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945), Judenrat, Jüdischer Ordnungsdienst i Operacja Nisko.Niemcy utworzyli wiele gett, w których uwięziono Żydów z całych okupowanych terenów. Największe były gettaw Warszawie (w którym przebywało ok. 460 tys. osób w 1941, 380 tys. w 1942[168]), orazw Łodzi, gdzie znajdowało się ok. 160 tys. Żydów. Inne polskie miasta, w których powstawały duże getta, to m.in.Białystok,Częstochowa,Kielce,Kraków,Lublin,Lwów,Radom iWilno. Niekiedy hitlerowcy zakładali otwarte getta, jak np. wSzydłowcu.
Warszawskie getto zostało założone przezgeneralnego gubernatoraHansa Franka 16 października 1940 roku. W tym czasie 450 tys. Żydów skupionych w getcie stanowiło ok. 30% populacji Warszawy, podczas gdy zajmowało ono tylko ok. 2,4% powierzchni miasta[169]. 16 listopada wybudowano wysoki mur, ostatecznie odgradzając je od reszty świata. W ciągu następnego półtora roku do getta przywożono Żydów z mniejszych miast i wsi. Jednak liczba w ten sposób uwięzionych pozostawała ta sama, gdyż wielu umierało z powodu głodu i chorób zakaźnych, zwłaszcza tyfusu. Średnie racje żywieniowe w 1941 roku dla Żydów w Warszawie wynosiły 253 kcal, 669 kcal dla Polaków, podczas gdy dla Niemców – 2613 kcal.
Zobacz też kategorię:Żydowskie formacje kolaboranckie w służbie Niemiec hitlerowskich. Osobne artykuły:Konferencja w Wannsee i Zagłada Żydów na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej.
Żydzi polscy ucierpieli najbardziej w czasieHolocaustu. Zostali oni zamordowani w niemieckichobozach zagłady, wAuschwitz-Birkenau,Treblince,Majdanku,Bełżcu,Sobiborze,Chełmnie lub zmarli z głodu w gettach. Wielu zginęło na skutek działalności na wschodzie hitlerowskich szwadronów śmierciEinsatzgruppen.
22 czerwca 1942 rozpoczęła się masowa deportacja. W czasie następnych 52 dni (do 12 września 1942), około 300 tys. osób zostało przewiezionych pociągami do obozu zagłady w Treblince. Deportacja została przeprowadzona przez 50 niemieckich żołnierzySS, 200łotewskich żołnierzy z batalionówSchutzmannschaften, 200ukraińskich policjantów i 2500 członków Żydowskiej Policji Getta. W zamian za współpracę, nietykalność zagwarantowano pracownikomJudenratu, jak również funkcjonariuszom Żydowskiej Policji i ich rodzinom. Gwarancje te honorowano tylko przez krótki czas, urzędnicy Judenratu również zostali zamordowani.
Społeczeństwo polskie, choć samo pada ofiarą straszliwego terroru, spogląda z przerażeniem i głębokim współczuciem na mordowanie przez Niemców ocalałej jeszcze ludności żydowskiej w Polsce. Przeciwko tej zbrodni jasno wyraziliśmy swój protest, który rozpowszechniono na całym świecie, zaś Żydom zbiegłym z getta lub z obozów koncentracyjnych udzielamy tak znacznej pomocy, że okupant ogłosił dekret grożący śmiercią Polakom, którzy pomogą ukrywającym się Żydom. Mimo to są jednostki wyzbyte ludzkich uczuć i sumienia, które znalazły sobie źródło specyficznego dochodu szantażując Polaków ukrywających Żydów bądź samych Żydów.Kierownictwo Walki Cywilnej ostrzega, że przypadki takiego szantażu są odnotowywane i będą karane z całą surowością prawa jak tylko to będzie możliwe w istniejących warunkach, a bezwzględnie w przyszłości. „Rzeczpospolita Polska” (oficjalny organDelegatury Rządu na Kraj[170]) numer z maja 1943 roku[171]
Niektóre z masakr były tylko inspirowane przez Niemców. Przykładem może byćpogrom w Jedwabnem, podczas którego zginęło (według późniejszych ustaleńIPN) co najmniej 340 Żydów, zamordowanych przez grupę co najmniej około 40 polskich mieszkańców Jedwabnego i okolic[172]. Istota polskiego udziału w masakrach Żydów w czasie wojny do dziś pozostaje przedmiotem kontrowersji, choć Instytut Pamięci Narodowej przedstawił dowody na istnienie zajść podobnych do jedwabieńskich w wielu innych miejscowościach regionu[173]. Jako powód takiego zachowania wymienia się antysemityzm, chęć odwetu na Żydach wspierających komunistów lub też zwykłą chciwość.
Osobny artykuł:Powstanie w getcie warszawskim.18 stycznia 1943 część mieszkańców getta (pośród nich członkowieŻydowskiej Organizacji Bojowej iŻydowskiego Związku Wojskowego), stawiła zbrojny opór przeciwko kolejnym deportacjom. Ostateczne zniszczenie getta nastąpiło 4 miesiące później, po zduszeniu przez Niemcówpowstania, które wybuchło 19 kwietnia 1943.
Los warszawskiego getta był podobny do tego, który spotkał inne getta w których koncentrowano ludność żydowską. Wraz z decyzją hitlerowców o podjęciuOstatecznego Rozwiązania (Endlösung) – eksterminacji europejskich Żydów – rozpoczęła się w 1942Akcja Reinhard, podczas trwania której (tj. do października 1943) zamordowano ok. 2 mln Żydów[174].
Polska była jedynym krajem okupowanym przez Niemcy w czasie II wojny światowej, w którym formalnie wprowadzonokarę śmierci dla każdego, kto ukrywa lub pomaga w inny sposób Żydom[175]. Pomimo tego,Polacy stanowią największą grupę pośródSprawiedliwych Wśród Narodów Świata[176].
Począwszy od 1941 Referat Żydowski w Wydziale InformacjiBiura Informacji i Propagandy Komendy GłównejArmii Krajowej rozpoczął systematyczne zbieranie informacji o losach polskich Żydów, przekazywanych potem doLondynu. Reakcją na rozpoczęcieeksterminacji ludności żydowskiej, było utworzenie we wrześniu 1942 przezZofię Kossak-Szczucką iWandę KrahelskąTymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, przekształconego w grudniu tego roku wRadę Pomocy Żydom „Żegota”. W marcu 1943Witold Bieńkowski ps. „Wencki” powołał Referat ŻydowskiDelegatury Rządu na Kraj[177].
Polski Rząd na Uchodźstwie był pierwszym (październik 1942), który donosił o istnieniu niemieckich obozów śmierci i systematycznej eksterminacji Żydów, poprzez swego kurieraJana Karskiego i organizatora ruchu oporu w Auschwitz-Birkenau,Witolda Pileckiego[178]. 18 grudnia 1942 Prezydent RP na UchodźstwieWładysław Raczkiewicz wystosował dramatyczny list dopapieża Piusa XII, błagając go o publiczną obronę mordowanychPolaków iŻydów[179].
Zobacz też kategorię:Polacy i obywatele polscy niosący pomoc Żydom w okupowanej Polsce 1939–1945. Osobny artykuł:Stosunki polsko-izraelskie. Zobacz też kategorię:Historia Żydów w Polsce Ludowej.Żydzi stanowili około połowy ludności polskiej, która została w Związku Radzieckim po wyjściuArmii Andersa. Większość członków Związku Patriotów Polskich, Polskiego Komitetu Narodowego i wielu czołowych dziennikarzy polskojęzycznych było Żydami. W Armii Berlinga żydowskich oficerów, zwykle służących na stanowiskach oficerów politycznych zachęcano do ukrywania swojego pochodzenia poprzez zmianę nazwiska na polskobrzmiące[180].
Nowy powojenny ład przyniósł całkowite zniesienie wszystkich przedwojennych form dyskryminacji etnicznych dla Żydów. Nie było już gett ławkowych, nie było ograniczeń na studiach. Żydzi po raz pierwszy w polskiej historii zostawali dyrektorami, ministrami, profesorami, sędziami, urzędnikami[158].
Obecność Żydów w bezpiece w latach 1945–1954 była powodem największej liczby plotek i niedomówień. Wedle wyliczeń prof.Ryszarda Terleckiego, 95% funkcjonariuszyMBP było narodowości polskiej, 2% ukraińskiej lub białoruskiej, a żydowskiej 2,5%. Proporcje te były inne na stanowiskach kierowniczych. Oblicza się, że 37% stanowisk w MBP od naczelnika wzwyż zajmowały osoby pochodzenia żydowskiego[158].
W Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego pracuje 18,7% Żydów. 50% stanowisk kierowniczych zajmują Żydzi. W I departamencie Ministerstwa pracuje 27% Żydów. Zajmują oni wszystkie stanowiska kierownicze, raport NKWD z października 1945 roku[181].
Przedstawiciel warszawskiegoRządu TymczasowegoStefan Jędrychowski na konferencji wParyżu 17 maja 1945 roku, powiedział oaresztowanych przez władze radzieckie szesnastu Polakach, że są to osoby poszukiwane przez polskie władze bezpieczeństwa za sabotaże i zamachy na około 100 bojowników Ludowej Partii Demokratycznej, na oficerów Armii Polskiej i na Żydów[182].
Od 40 do 100 tys. polskich Żydów przetrwało Holocaust, ukrywając się lub przyłączając do polskiej bądź też radzieckiej partyzantki. Kolejne 50–170 tys. zostało repatriowanych zZSRR, a 20–40 tys. zNiemiec i innych krajów. Tuż po wojnie w Polsce było ok. 180–240 tys. Żydów. Najprężniejszym skupiskiem stał sięDolny Śląsk, na którym do wiosny 1946 osiedlono 86 tys. osób[183]. Ponadto ok. 30 tys. zamieszkiwałoŁódź, 20–31 tys.Szczecin, ok. 13 tys.Kraków i 8 tys.Warszawę.
Główną instytucją reprezentującą polskich Żydów w latach 1945–1950 byłCentralny Komitet Żydów Polskich (CKŻP). Komitet koordynował repatriację z ZSRR iKresów Wschodnich. Działające pod jego auspicjamiTowarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej organizowało pomoc lekarską.Komisja Historyczna zbierała relacje ocalonych z Zagłady, m.in. pomagając w ściganiuzbrodniarzy nazistowskich, i dokumentowała życie żydowskie (w 1947 Komisję przekształcono wŻydowski Instytut Historyczny). W ok. 30 szkołach CKŻP uczyło się ok. 3000 uczniów. Komitet wspierał również odradzające się po wojnie życie kulturalno-artystyczne. Pierwotnie skład władz CKŻP cechował umiarkowanypluralizm polityczny, jednak w miarę umacniania się systemukomunistycznego w Polsce, władzę w komitecie stopniowo przejmowała frakcja żydowska wPPR[184].
Osobny artykuł:Historia Żydów na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej.Przez kilka pierwszych powojennych lat silnie rozwinęło sięOsiedle żydowskie na Dolnym Śląsku, w którym osiadła ponad połowa powojennej żydowskiej społeczności. W szkołach w tym regionie uczono językajidysz, a w kilku również językahebrajskiego. W regionie funkcjonowały dwie szkoły muzyczne i jedna baletowa. Działały teatry, koła dramatyczne, dwie orkiestry i dwa chóry. Powstawały biblioteki, domy kultury, orkiestry, kluby i świetlice. Odbywały się wystawy sztuki żydowskiej. Przez kilka lat działały żydowskie partie polityczne o znacznym stopniu pluralizmu (11 w całym kraju, w tym 8 legalnie). Ukazywały się dwie gazety. Toczyło się również bogate życie religijne.Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej zarządzało sanatoriami, przychodniami wielu specjalności, ambulatoriami, placówkami opieki nad matką i dzieckiem, sierocińcami i żłobkami. PowołanaOrganizacja Rozwoju Twórczości w latach 1945–1950 prowadziła w regionie wiele kursów dokształcających, dzięki którym znaczna część ludności po przekwalifikowaniu podejmowała pracę w lekkim i ciężkim przemyśle, w tym w kopalniach i hutach[183][185].
Życie religijne toczyło się w ramach kongregacji wyznaniowych. Naczelnym rabinem Polski byłDawid Kahane (który był takżenaczelnym rabinemWojska Polskiego).
W Polsce w latach 1944–1949 reaktywowaneŻydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych, starało się umożliwić twórcom kontynuację pracy artystycznej w warunkach powojennych. Zbierało również ocalałe judaika dlaGalerii Sztuki Żydowskiej[186]. W tych latach działały trzy teatry żydowskie (Dolnośląski Teatr Żydowski we Wrocławiu[187], Teatr Żydowski w Łodzi i Zespół teatralny „Mikt” w Dzierżoniowie) oraz znaczna liczba kół dramatycznych[183]. Przez kilka lat działał również zespół filmowyKinor. Tuż po wojnie w Polsce przebywało ok. 40 pisarzy jidysz[188], m.in.Chaim Grade,Rachela Auerbach,Lejb Olicki,Hadasa Rubin,Dawid Sfard,Daniel Kac iEliasz Rajzman. Część literatów pisała zaś w języku polskim (m.in.Julian Tuwim,Antoni Słonimski,Jan Brzechwa,Leopold Tyrmand,Stanisław Lem,Julian Stryjkowski,Mieczysław Jastrun,Aleksander Wat,Kazimierz iMarian Brandys,Roman Brandstaetter,Arnold Słucki,Stanisław Wygodzki iKalman Segal).
Osobny artykuł:Pogrom kielecki.Po zakończeniu II wojny światowej ipogromie kieleckim w 1946 (w wyniku tego, jak i różnych innych incydentów, w latach 1945–1946 zginęło w Polsce ok. 1150–1500 ocalałych z Holocaustu Żydów)[189], Żydzi stopniowo zaczęli opuszczać Polskę. Dodatkowo komunistyczne władze odmówiły restytucji mienia żydowskiego, zagrabionego podczas wojny. Część polskich Żydów wiązała również swoją przyszłość z budowaniem państwa żydowskiego wBrytyjskim Mandacie Palestyny. W sumie ok. 140 tys. Żydów wyjechało z Polski w latach 1944–1947[190]. Znaczną część tej emigracji umożliwiali aktywiści syjonistyczni, tacy jakAdolf Berman czyIcchak Cukierman, będący członkami organizacjiBricha (Ucieczka). Szacuje się, że w sumie ok. 170 tys. osób wyjechało z Polski, korzystając z pomocy tej organizacji[191].
Na skutek umocnienia się systemu komunistycznego w Polsce, na przełomie lat 1949–1950 władze państwowe dokonały upaństwowienia i centralizacji życia żydowskiego. Rozwiązano partie polityczne, stopniowo likwidowano szkoły hebrajskie, upaństwowiono spółdzielczość żydowską i szkoły z językiem wykładowym jidysz. Większość instytucji kulturalnych i społecznych została zlikwidowana, a na ich miejscu władze utworzyłyTowarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, realizujące odtąd państwową wykładnię polityczną[185]. Kongregacje wyznaniowe scentralizowano wZwiązek Religijny Wyznania Mojżeszowego[186]. Teatry przekształcono w jedną instytucję,Państwowy Teatr Żydowski (PTŻ), za pomocą której państwo kontrolowało repertuar i politykę kadrową. Początkowo PTŻ zarządzał trzema scenami: w Warszawie, Wrocławiu i Łodzi. Z czasem scena warszawska stała się jedyną[192].Upaństwowiono również prasę: odtąd ukazywać się mogły jedynie dziennikFołks Sztyme oraz miesięcznik literackiJidisze Szriftn[193]. Działać mogło również tylko jedno wydawnictwo książkowe, powstały pod koniec 1947Idisz Buch. Wydawnictwo to przez 21 lat istnienia opublikowało 350 książek i we wczesnych latach 1950. stało się jednym z najbardziej prężnych ośrodków literatury jidyszowej na świecie. Wydano wiele znamienitych dzieł literatury żydowskiej, jednak na płaszczyźnie politycznej wydawnictwo działało wyłącznie zgodnie z linią państwową[188].
Część polskich Żydów uczestniczyła w budowie reżimu komunistycznego w Polsce w latach 1944–1956, zajmując eksponowane stanowiska wPZPR (np.Jakub Berman[194],Hilary Minc – odpowiedzialny m.in. za odbudowę gospodarki na komunistyczną modłę[195]), aparacie bezpieczeństwa (szczególnie wUB, wojskowym i powszechnym wymiarze sprawiedliwości,Informacji Wojskowej,Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego,Milicji Obywatelskiej, w strukturach więziennictwa) oraz dyplomacji i wywiadzie (Marcel Reich-Ranicki[196]). Według analizyInstytutu Pamięci Narodowej, w latach 1944–1954 37,1% osób pełniących funkcje kierownicze w MBP stanowiły osoby pochodzenia żydowskiego (167 na 450 osób)[197], były one nadreprezentowane w tych strukturach[198]. Na wysokich stanowiskach w UB znaleźli się m.in.:Roman Romkowski (właśc. Natan Grinszpan-Kikiel),Mieczysław Mietkowski (właśc. Mojżesz Bobrowicki),Leon Andrzejewski (właśc. Ajzen Lajb Wolf),Józef Różański (właśc. Józef Goldberg),Edward Kalecki (właśc. Szymon Eliasz Tenenbaum),Ludwik Przysuski (właśc. Salomon Przysuski),Michał Taboryski (właśc. Mojżesz Taboryski),Zygmunt Braude,Zygmunt Okręt (właściwie Nechemiasz Okręt),Józef Czaplicki (właśc. Izydor Kurc),Julian Konar (właśc. Julian Jakub Kohn),Aleksander Wolski (właśc. Salomon Dyszko),Józef Kratko,Bernard Konieczny (właśc. Bernstein),Julia Brystiger,Wacław Komar (właśc. Mendel Kossoj),Marek Fink (właśc. Mark Finkienberg),Józef Światło (właśc. Izaak Fleischfarb),Henryk Piasecki (właśc. Izrael Chaim Pesses).
Po 1956, podczas procesu destalinizacji za rządówWładysława Gomułki, niektórzy funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa żydowskiego pochodzenia, m.in.Roman Romkowski,Józef Różański[199] czyAnatol Fejgin, zostali osądzeni pod zarzutami „nadużywania siły” i torturowania polskich antykomunistów (m.in.Witolda Pileckiego). Większość uniknęła jednak procesu, zwłaszcza poza granicami Polski, m.in.Stefan Michnik[200],Helena Wolińska[201],Salomon Morel[202]. Funkcjonariusz Urzędu Bezpieczeństwa,Józef Światło[199], po ucieczce na Zachód w 1953, za pośrednictwemRadia Wolna Europa, ujawnił metody stosowane przez UB, co doprowadziło do rozwiązania tego urzędu w 1954.
W okresiewzględnej liberalizacji reżimu komunistycznego władze zezwoliły ponownie Żydom na emigrację. Lata życia w scentralizowanym systemie totalitarnym oraz przypadki antysemityzmu sprawiły, że pomiędzy rokiem 1956 a 1959 około 50 tys. Żydów opuściło Polskę, zmniejszając liczbę osób pozostałych w kraju do ok. 30 tys.[203]
W 1967 z powodu poparcia przez Związek Radziecki krajów arabskich wwojnie sześciodniowejPRL zerwała stosunki dyplomatyczne zIzraelem[204]. Z tego samego powodu wielu Polaków skrycie popierało Izraelczyków w tym konflikcie[205][206]. Do 1968 ok. 40 tys. Żydów polskich, którzy pozostali w kraju, było zasymilowanych z polskim społeczeństwem, ale stało się obiektem zorganizowanej przez władze państwowe akcji, zrównującej żydowskie pochodzenie zsyjonizmem, co władze określały jako nielojalność względem Polski.
Osobny artykuł:Marzec 1968.W marcu 1968 studencka demonstracja w Warszawie dała pretekst rządowiGomułki do rozpoczęcia antysemickiej nagonki. Szef służb bezpieczeństwa,Mieczysław Moczar oficjalnie używał retoryki antysyjonistycznej, jednakże w powszechnym odczuciu działania miały dotyczyć wszystkich Żydów. Sponsorowana przez państwo kampania „antysyjonistyczna” zaowocowała usunięciem ich z PZPR, ze stanowisk kierowniczych w zakładach pracy oraz posad w szkołach i uniwersytetach. Ze względów politycznych, ale również i ekonomicznych, 20 tys. Żydów zostało zmuszonych do emigracji w latach 1968–1970[207]. Kampania, pomimo iż wymierzona przeciwko Żydom zajmującym wysokie stanowiska państwowe w okresie stalinowskim, dotknęła przede wszystkim zasymilowanych w większości polskich Żydów, niezależnie od ich rzeczywistych poglądów. Wydarzenia marcowe przyczyniły się także do zniszczenia wizerunku Polski na Zachodzie, zwłaszcza wUSA. Część z „emigrantów marcowych” przyłączyła się do zagranicznych organizacji wspierających polską opozycję, mającą na celu uzyskanie dla Polski wolności, w szczególności uniezależnienia Polski od ZSRR i PZPR.
W późnych latach 70. szereg osób o żydowskim pochodzeniu zaangażował się w działalność nielegalnych grup opozycyjnych (m.in.Adam Michnik,Karol Modzelewski,Bronisław Geremek,Ludwik Cohn[208],Aniela Steinsbergowa[209],Seweryn Blumsztajn[210]). W momencie upadku komunizmu w Polsce w 1989, w kraju mieszkało tylko 5–10 tys. Żydów.
Osobny artykuł:Żydzi w Polsce.
Od lat 90. XX w. trwa odrodzenie życia religijnego i kulturalnego polskich Żydów, zakładane są gminy wyznaniowe i instytucje oświatowe. Blokowane do tej pory przez komunistyczną cenzurę dyskusje wielu kwestii historycznych (zwłaszcza związanych z II wojną światową i okresem 1944–1989, takich jakpogrom w Jedwabnem,zbrodnia w Koniuchach,zbrodnia w Nalibokach,pogrom kielecki czy polsko-żydowskie stosunki podczas wojny w ogóle), stały się obiektem nowych badań i ocen. Podobnie dzieje się ze sprawą udziału Żydów w zbrodniach komunistycznych popełnionych na Polakach zaraz po wojnie.
Zgodnie z danymi przedstawionymi przez Forum Koordynacyjne Przeciwko Antysemityzmowi (Coordination Forum of Countering Antisemitism), w Polsce miało miejsce 18 antysemickich incydentów w okresie styczeń 2001 – listopad 2005. Połowa z nich miała charakter polityczny, 8 stanowiło akty wandalizmu lub profanacji, a jeden był aktem werbalnym. W Polsce nie miały miejsca antysemickie ataki z użyciem broni. Pomimo że, jak wynika z badań statystycznych przeprowadzonych w 2005, odsetek populacji w Polsce podzielających antysemicki światopogląd jest wyższy niż w niektórych krajach zachodnich[211], stosunek Polaków do Żydów od tamtego czasu polepsza się.
Zgodnie z sondażemopinii publicznej przeprowadzonym przezCBOS i opublikowanym w styczniu 2010, w którym Polacy mieli określić swój stosunek względem innych narodów, 27% czuje niechęć względem Żydów, 31% – sympatię, 35% – ma bierny stosunek względem nich, a 7% jest niezdecydowanych. Respondentów poproszono też o określenie swych odczuć za pomocą prostej skali: od –3 (silna antypatia) do +3 (silna sympatia), podczas gdy 0 oznaczało obojętność. Średnia wartość stosunku do Żydów wynosiła +0,05[212]. W podobnym badaniu opublikowanym w styczniu 2005, niechęć deklarowało 45%, sympatię 18%, obojętność 29%, zaś średni współczynnik wynosił –0,67[213][214]. W pierwszym zaś badaniu w 1993 roku zaledwie 15% wyrażało sympatię, a 51% niechęć[215]. W 2024 roku 32% respondentów deklarowało sympatię do Żydów i tyle samo niechęć, a średnia wartość stosunku wynosiła -0,03[215].
Po 1989 roku żydowskie życie religijne w Polsce odżyło m.in. dzięki pomocyFundacji Ronalda S. Laudera. W 1993 roku powstałZwiązek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, którego głównym celem jest organizacja religijnego i kulturowego życia członków wspólnoty żydowskiej w Polsce. 23 lutego 2008 ukonstytuował się w ŁodziRabinat Rzeczypospolitej Polskiej (pierwsza naczela rada rabinacka od czasów międzywojnia). Polska żydowska wspólnota wyznaniowa zatrudnia obecnie dziewięciurabinów (ZGWŻ – 5,Beit Warszawa – 2,Chabad-Lubawicz – 2), zarządza niewielką liczbą szkół, urządza obozy letnie, a także wydaje szereg czasopism i innych publikacji.
Na Uniwersytach:Warszawskim,Jagiellońskim iWrocławskim powstały żydowskie programy akademickie. W Krakowie powołano do życiaFundację Judaica, która sponsorowała szereg kulturowych i edukacyjnych programów przeznaczonych dla Polaków.Rząd Polski sfinansował wybudowanieMuzeum Historii Żydów Polskich wWarszawie o koszcie 100 mln zł[216].
Groby cadyków są odwiedzane przez tysiące chasydów, np. grób rabinaCwi Elimelecha z Dynowa,ohelElimelech z Leżajska czyDawida Bidermana zLelowa.
Spośród państw bloku komunistycznego, które (z wyjątkiemRumunii) zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem w 1967 roku, Polska była pierwszym, które je wznowiła (w 1986) i w pełni przywróciła (w 1990). Polska pomagała w masowej emigracji Żydów zZSRR. Stosunki międzyrządowe obu krajów są wzorowe, co zaowocowało wzajemnymi wizytami prezydentów i ministrów spraw zagranicznych.
Polscy politycy żydowskiego pochodzenia sprawowali w III RP ważne funkcje państwowe:Bronisław Geremek[217] był ministrem spraw zagranicznych w latach 1997–2000,Adam Daniel Rotfeld był szefem tego resortu w 2005[218],Stefan Meller[219] w okresie 2005–2006,Marek Borowski pełnił funkcję wicepremiera i ministra finansów w okresie 1993–1994 oraz marszałka Sejmu w latach 2001–2004, aLudwik Dorn[220] był w latach 2005–2007 wicepremierem oraz ministrem spraw wewnętrznych i administracji, a także marszałkiem Sejmu w 2007 r.
W ostatnich latach w Polsce miało miejsce wiele uroczystości związanych z Holocaustem. We wrześniu 2000 najwyżsi dostojnicy państwowi z Polski, Izraela,Stanów Zjednoczonych i innych krajów (w tym książę Hassan zJordanii) zebrali się wOświęcimiu w celu uczestniczenia w otwarciusynagogi Chewra Lomdei Misznajot iCentrum Żydowskiego w Oświęcimiu. Synagoga, jedyna, która ocalała w mieście po II wojnie światowej, jest kulturowym i edukacyjnym centrum, w którym przybysze mogą modlić się i uczyć o historii wspólnoty żydowskiej zamieszkującej przedwojenny Oświęcim. Bożnica ta była pierwszym obiektem zwróconym przez państwo polskie wspólnocie żydowskiej po wejściu w życie w 1997 roku ustawy dotyczącej restytucji własności żydowskiego mienia.
Osobny artykuł:Marsz Żywych.Dodatkowo, w kwietniu każdego roku ma miejsce tzw.Marsz Żywych zAuschwitz doBirkenau, w którym biorą udział zarówno Polacy, jak i Izraelczycy. Inne żydowskie uroczystości w Polsce to przykładowo:Festiwal Kultury Żydowskiej w Krakowie (odbywający się od 1988) iFestiwal Kultury Żydowskiej Warszawa Singera (od 2004).
Osobny artykuł:Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.Ważnym wydarzeniem było utworzenie w 2005Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie. Powstało ono z inicjatywyStowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce (SŻIH) i jest jedną z pierwszych w Polsce instytucji kultury utworzonych w oparciu o rozwiązaniapartnerstwa publiczno-prywatnego. Powstało i prowadzi działalność dzięki środkom przekazywanym przez rząd (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego), samorząd terytorialny (miasto stołeczne Warszawa) i organizację pozarządową, które zgromadziło środki od darczyńców z Polski i zagranicy (SŻIH). Muzeum realizuje dwie funkcje: tradycyjnego muzeum i centrum kulturalno-edukacyjnego. Nie koncentruje ono swego przekazu naII wojnie światowej iHolokauście, ale opisuje wkład Żydów w rozwój polskiej kultury, nauki i gospodarki. Budynek Muzeum został udostępniony publiczności 19 kwietnia 2013 roku[221][222]. To tzw. małe otwarcie było związane z obchodami70. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim[223][224]. Uroczyste otwarcie wystawy stałej „1000 lat historii Żydów polskich” przez prezydentów: PolskiBronisława Komorowskiego iIzraelaRe’uwena Riwlina odbyło się 28 października 2014[225]. W uroczystości wzięli także udział m.in. premierEwa Kopacz,marszałek SejmuRadosław Sikorski,marszałek SenatuBogdan Borusewicz oraz prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz[226].
Obecnie[od kiedy?] liczba Żydów w Polsce oceniana jest na 8–12 tys., w większości mieszkających wWarszawie,Krakowie,Łodzi,Wrocławiu,Katowicach,Szczecinie,Bielsku-Białej,Legnicy i innych mniejszych ośrodkach, choć nie ma oficjalnych danych potwierdzających te liczby[wyrażenie zwodnicze]. Zgodnie z Fundacją im.Mojżesza Schorra, mogą być one zaniżone, ponieważ nie wszyscy obywatele polscy narodowości żydowskiej są religijni. Centrum ocenia, że Polskę zamieszkuje ok. 100 tys. Żydów (według innych danych[według kogo?] nawet 150 tys.), spośród których 30–40 tys. jest w bezpośredni sposób związanych z kulturą bądź religią żydowską. Liczba osób pochodzenia żydowskiego w Polsce może być wielokrotnie większa, przy czym niemożliwe jest dokładne stwierdzenie liczby Polaków mających żydowskie korzenie ze względu naasymilację kulturową, porzuceniejudaizmu i kultury żydowskiej przez poprzednie pokolenia, przyjęcie narodowości polskiej, zmianę tożsamości w trakcie wojen i prześladowań, a także zakładanie rodzin z osobami innej narodowości niż żydowska[potrzebny przypis].
Polska jest jednym z nielicznych krajów na świecie, w którym żydowska społeczność powiększa się; wynika to z odkrywania żydowskich korzeni i powrotu do judaizmu przez młodych ludzi (często w trzecim pokoleniu), w mniejszym stopniu repatriacji (powrót częściemigrantów marcowych i ich potomków), imigracji z innych krajów (Rosja,Izrael,USA) oraz konwersji[potrzebny przypis].
W latach 2002–2017 obywatelstwo polskie uzyskało ok. 29 tys. obywateli państwa Izrael. Od jesieni 2015 do 2018 decyzji takich zapadło ok. 3700[227].
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Historia Żydów w Polsce |
 | Zobacz kolekcję cytatówHistoria Żydów w Polsce w Wikicytatach |
