Herezja (gr.αἵρεσιςhairesis – wybierać[1],łac.haeresis) –doktryna religijna odrzucana przez władze kościelne lub religijne jako błędna. Pojęcie to oraz walka z herezją dotyczy głównie religiichrześcijańskich, obecne jest także wjudaizmie, natomiast mniejsze znaczenie ma wbuddyzmie,islamie ihinduizmie[2] (wg innych źródeł herezja w hinduizmie w ogóle nie występuje[3]).
„Śmierć Cranmera”, z kopiiFoxe's Book of Martyrs z 1887 r.
W klasycznej grece poprzez słowo „αἵρεσις” rozumiano odrębną szkołę lub partię, wepoce hellenistycznej było używane na określenie szkoły filozoficznej. W tych czasach nie miało ono znaczenia pejoratywnego, ale neutralne.Józef Flawiusz używał tego określenia wobec szkół teologicznych (esseńczycy,faryzeusze czysaduceusze, podobnieDzieje Apostolskie 15,5 :niektórzy ze stronnictwa faryzeuszów). Wczesne chrześcijaństwo było nazywane „nazaretańską sektą” (ναζωραιων αιρεσεως) przezTertullosa (Dz Ap 24,5), aPaweł z Tarsu przyznaje również, że było traktowane jako sekta w obrębiejudaizmu (Dz Ap 28,22)[1]. Negatywnego charakteru określenie „herezja” nabrało w ramach chrześcijańskiego nurtu wraz z jego rozwojem[2].
W tradycji chrześcijańskiej herezja to interpretacja twierdzeńwiary chrześcijańskiej, polegająca na wyodrębnieniu jakiegoś zagadnienia i przedstawieniu go w sposób, który przeciwstawia się całości nauczania wiary. Nieprzyjmowanie jednego lub więcej twierdzeń, uznanych wKościele zadogmat[4]. Jako pojęcie występujące wchrześcijaństwie[5],sensu stricto, odnosi się tylko do sporów doktrynalnych w obrębie chrześcijaństwa. Podobne do chrześcijańskiej herezji zjawiska zdarzały się w obrębie innych wielkich religii (judaizmie,islamie), mając w nich jednak inne znaczenie, inny wymiar i inne skutki. Dlatego można je określać jako herezję tylko umownie, przez analogię. Dawniej odstępca od religiirzymskokatolickiej nazywany był kacerzem[6], zcz.kacieř, ostatecznie zgr.καθαρός (katharós, „czysty”), jako pejoratywKatarów[7].
W 1965 roku Kościół Katolicki przyjął deklaracjęNostra aetate, w której wzywa do braterstwa między ludźmi i sprzeciwia się wszelkim formom dyskryminacji i prześladowań religijnych. W 2000 roku papieżJan Paweł II przeprosił w „milenijnymmea culpa” za podejście katolików do heretyków, Żydów i kobiet w ciągu minionych 2000 lat. Oświadczenie to spotkało się z mieszanymi reakcjami[8].
Z powodu braku scentralizowanego ośrodka religijnego oraz ścisłej doktrynymuzułmańskiej nie można jednoznacznie uznać, które wyznania można uznać za heretyckie, a które nie. Oskarżenia o herezję dotyczyły zazwyczaj lokalnych wyznań. Spośród przykładowych takich potraktowań wymienić można to, że wPersji za herezję został uznanybahaizm, w państwieMogołówsikhizm, a w Turcjialewityzm. Powszechnie za herezję uznane zostało podejściemutazylijskie, w wielu regionachnauki sufickie są heretyckie (za co przezSaudyjczyków krytykowana była nowożytna Turcja, w którejścieżka bektaszijadzka była popularyzowana wśródjanczarów i możnych).Jezydyzm przez niektórych (np. salafickiePaństwo Islamskie) jest uznawany za islamską herezję, ale również za religię nieislamską. Fundamentaliści sunniccy (wahhabici,salafici) uznają za herezjęsufizm[9][10],islam szyicki[11][12],ruch ahmadijja, jak i nauki promowane przez umiarkowanych sunnitów[13].
Najwcześniejsze rozłamy w islamie wynikały z problemów sukcesyjnych po śmierci potomkówMahometa, w ten sposób narodził sięszyizm,sunnizm orazcharydżyzm. Z czasem narodziły się dodatkowe różnice, na przykład praktykatakfiru używana przez fundamentalistów sunnickich (salafitów/wahhabitów[14]) wobec wierzeń i praktyk innych muzułmanów. Mimo że Mongołowie zaadaptowali islam sunnicki,Ibn Tajmijja ogłosił ich heretykami, przeciwko którymdżihad był obowiązkiem[15]. To samo spotkałoalawitów, których Ibn Tajmijja także uznał za heretyków[16]. Pięćset lat później, podczas rozprzestrzeniania się wahhabizmu na drodze podbojów, wybuchła wojna osmańsko-saudyjska, która przez saudyjskich wahhabickich uczonych była usprawiedliwiana tym, iż Turcy nie byli kanonicznymi muzułmanami, aImperium Osmańskie głosiło heretyckie idee[17].
Pierwotne herezje wjudaizmie były to klasyczne herezjebałwochwalcze isynkretyczne, o których informacje zawarto wStarym Testamencie. Z ważniejszych pozostałości synkretyzmu pozostajesamarytanizm. Później za heretyckie oskarżane były różne ugrupowania żydowskie pod okupacją helleńsko-rzymską, ale te oskarżenia miały charakter wzajemny (czego skutkiem jest oskarżenie o herezjęsaduceuszy przezTalmud, księgę faryzejską). Przed zniszczeniem świątyniSanhedryn za herezję uznawał relatywizm w sprawie Prawa, konieczności istnienia Świątyni, konieczności ofiar świątynnych i inne. Wczesne chrześcijaństwo też było uznawane za herezję.
W chrześcijaństwie od pierwszych wieków herezją określano wybiórczą interpretację prawd wiary,Pisma Świętego,symboli – eksponowanie jednych prawd i pomijanie innych. Wobec osób, które trwały przy swoim zdaniu wbrew opiniisynodów ipapieży, ogłaszanoanatemę. Według definicji podanej przezśw. Tomasza z Akwinu (1225–1274), herezja polega naodrzuceniu w mniejszej lub większej częścidepozytu wiary[18] – nauki Kościoła na temat wiary i moralności, nie zaś kwestii liturgicznych, organizacyjnych itp. Definicję tę Tomasz sformułował w odniesieniu doKościoła katolickiego, jednak pozostałe wyznania chrześcijańskie ujmują istotę herezji w sposób bardzo podobny.
Herezję należy odróżnić odapostazji (całkowitego porzucenia wiary) i odschizmy (wypowiedzenia posłuszeństwa najwyższej władzy duchownej – w Kościele rzymskim papieżowi, w Kościołach partykularnych –patriarsze bądźkatolikosowi).
Kodeks prawa kanonicznego w kanonie 751 podkreśla, że apostazja i schizma nie są herezjami oraz podaje definicje[19]:
Herezją nazywa się uporczywe, po przyjęciu chrztu, zaprzeczanie jakiejś prawdzie, w którą należy wierzyć wiarą boską i katolicką, albo uporczywe powątpiewanie o niej; apostazją – całkowite porzucenie wiary chrześcijańskiej, schizmą – odmowa uznania zwierzchnictwa Biskupa Rzymskiego lub utrzymywania wspólnoty z członkami Kościoła, uznającymi to zwierzchnictwo.
Wincenty z Lerynu, mnich iojciec Kościoła, określił herezję mianem „nowych dogmatów” (dogmata nova), będących przeciwieństwem dogmatów katolickich (dogma catholica). W późniejszym czasie pod pojęciem herezji w Kościele katolickim zaczęto rozumieć samowolne i uparte odstępstwo osoby ochrzczonej od prawowiernej nauki Kościoła. Od czasówreformacji nauka Wincentego z Lerynu na temat herezji została wydobyta na światło dzienne i zyskała przychylnośćteologów katolickich. Odtąd też herezja była definiowana jako sprzeciwianie siędogmatom wiary. Takie rozumienie pojęcia herezji przyjmuje także współczesne prawodawstwo Kościoła katolickiego.
Augustyn z Hippony,ojciec idoktor Kościoła, podkreślał, że ludzie, którzy nie wymyślili herezji, ale nauczyli się jej od innych oraz zamiast uporczywie przy niej obstawać nadal poszukują prawdy „w żaden sposób nie mogą być zaliczani do heretyków”[1].
WWyjaśnieniu doktrynalnym dotyczącym końcowej części formuły „Wyznania wiary” (1998), stanowiącym komentarz do listu apostolskiego papieżaJana Pawła IIAd tuendam fidem,Kongregacja Nauki Wiary przedstawia i szczegółowo omawia trzy poziomy (rodzaje) nauczania Kościoła, z których każdy domaga się innego stopnia posłuszeństwa wiary[20][21]. Najwyższy poziom stanowi nauczanie nieomylne, obejmujące dogmaty, czyli prawdy uznane przez Kościół za objawione przezBoga, których jawne i uporczywe podważanie oznacza popadnięcie w herezję. Należą do nich:
nauczanie, że bezpośrednie i umyślne zabójstwo niewinnej istoty ludzkiej jest niezwykle poważnym wykroczeniemmoralnym.
Bezpośrednio poniżej dogmatów znajduje się nauczanie definitywne, które Kościół podaje do wiadomości jako ostateczne, ale nie jako formalnie objawione. Prawdy należące do tej kategorii Kongregacja Nauki Wiary definiuje w następujący sposób:mogą [one] być różnej natury i mieć odmienny charakter w zależności od ich relacji z objawieniem (...). Fakt, że prawdy te nie są przedstawiane jako formalnie objawione, dodają bowiem do depozytu wiary elementy nie objawione lub jeszcze wprost nie uznane za objawione, nie umniejsza bynajmniej ich charakteru ostatecznego, którego domaga się przynajmniej ich wewnętrzny związek z prawdą objawioną. Ponadto autorzyWyjaśnienia doktrynalnego podkreślili, że odrzucenie nauczania definitywnego nie jest herezją, ale sprawia, że odrzucający jenie jest już w pełnej komunii z Kościołem katolickim. Co więcej, Kongregacja zaznacza, że nie można wykluczyć ewentualnego ogłoszenia niektórych z prawd definitywnych jako dogmatów w przyszłości. Do prawd kwalifikujących się do tej kategorii zalicza się m.in. rozwój doktryny o nieomylności papieża w okresie przed ostatecznym zdefiniowaniem jej przezSobór Watykański I, naukę o udzielaniu święceń kapłańskich wyłącznie mężczyznom, nauczanie o niegodziwościeutanazji,prostytucji i nierządu, a także prawomocność wyboru biskupa Rzymu, przeprowadzeniasoboru powszechnego ikanonizacji świętych[22].
Trzeci i zarazem najniższy poziom, to nauczanie autentyczne, czyli prawdynauczane w sposób nieostateczny w autentycznymMagisterium zwyczajnym, które wymaga przyjęcia w różnym stopniu, zależnie od intencji i woli wyrażonej przez naturę dokumentów, przez częstotliwość, z jaką podaje się to nauczanie, lub też przez sposób jego ujęcia. Opinia sprzeciwiająca się nauczaniu autentycznemu może (ale nie musi) być uznana za błędną, zuchwałą lub niebezpieczną[23].
Herezja może być „materialna”, przez co rozumie się niezawiniony błąd w wierze lub gdy wynika z ignorancji, albo „formalna” – gdy polega na odrzucaniu doktryny, co do której osoba jest przekonana, że jest uznawana przez Kościół, a pomimo tego ją odrzuca oraz jednocześnie akceptuje autorytet Boga w innych sprawach. Grzechem jest tylko herezja formalna. Z kolei łączność z Kościołem powszechnym heretyk (herezjarcha) traci dopiero w momencie, gdy odmawia poddania się rozstrzygnięciu Kościoła w danej kwestii.
Osoby głoszące herezje są zagrożone karami kościelnymi, dzielącymi się na[24]:
kary zaciągane przez sam fakt popełnienia czynu zakazanego przez prawo (latae sententiae),
kary wymierzane przez właściwą władzę kościelną (ferendae sententiae).
Zgodnie z kanonem 1364Kodeksu prawa kanonicznego, katolikobrządku łacińskiego, który dopuszcza się herezji, zaciąga na siebie karęekskomunikilatae sententiae[25]. Oznacza to, że żadna władza kościelna nie musi w jakikolwiek formalny sposób jej nakładać ani nawet ogłaszać, że dana osoba została ekskomunikowana – kara ta obowiązuje automatyczne od chwili popełnienia czynu. Bezpośrednim skutkiem popadnięcia w ekskomunikę jest utrata zdolności do pełnienia wszelkich obowiązków chrześcijańskich oraz utrata wszelkich godności, urzędów i władzy duchownej. NatomiastKodeks kanonów Kościołów wschodnich, któremu obca jest instytucja kar zaciąganych z mocy samego prawa, przewiduje w kanonie 1436 za głoszenie herezji i niewycofanie się z niej pomimo wystosowanego zgodnie z prawem upomnienia obligatoryjną karęekskomuniki większejferendae sententiae[26]. Jeżeli sprawca omawianego przestępstwa jestduchownym,sąd kościelny może ukarać go ponadto innymi karamiferendae sententiae, nie wyłączając karywydalenia ze stanu duchownego (Kościół rzymskokatolicki) albodepozycji (katolickie Kościoły wschodnie). Z kolei ten, kto podważa nauczanie definitywne lub autentyczne i mimo upomnieniaStolicy Apostolskiej lubordynariusza nie odwołuje swoich poglądów, powinien być ukarany sprawiedliwą bądź odpowiednią karą.
Kary doczesne, stosowane w wiekach średnich, nie były wymierzane heretykom przez władze kościelne, lecz przez władze świeckie – bowiem herezja (jak również bluźnierstwo, schizma i apostazja) były przestępstwami prawa świeckiego. Karami tymi były konfiskata majątku, uwięzienie, a nawet spalenie na stosie.
W XVI wiekuKościół katolicki na mocy bulli papieża Leona X:Decet Romanum Pontificem, uznaje za herezję naukę twórcówreformacji, wśród nichMarcina Lutra iJana Kalwina. Dzisiejsza nauka posoborowa traktuje ich kontynuatorów jako „braci odłączonych”, w dalszym ciągu dostrzegając zasadnicze różnice w interpretacji PrawdyObjawionej[27].Prawosławie jest uznawane za najbliższe jedności z kościołem katolickim, poprzez sukcesję apostolską i sakramenty, szczególnie kapłaństwo i Eucharystię[28]. O herezji w stosunku do Kościołów prawosławnych można mówić jedynie w odniesieniu do dogmatu o prymacie Piotra. Prawosławni odrzucają teżdogmaty maryjne: oNiepokalanym Poczęciu i oWniebowzięciu. W momencie swego powstania schizmatycki był równieżkościół anglikański, w którym dopiero w II połowie XVI wieku doszło do protestantyzacji. Nie są także herezjami sensu stricto poglądy filozoficzno-teologiczne, które stoją w zupełnej sprzeczności z Biblią (jakpoliteizm czyateizm).
PoSoborze Watykańskim II w postawie Kościoła katolickiego wobec wyznań uznawanych wcześniej za heretyckie zaszła istotna zmiana – polega ona na zaprzestaniu eksponowania ich niezgodności z nauką katolicką, zamiast tego podkreśla się dobre intencje chrześcijan wszelkich wyznań, nazywanych „braćmi odłączonymi”. Wiele sprawowanych przez nich obrzędów „wzbudza rzeczywiste życie łaski” i daje „dostęp do społeczności zbawionych”, co nie umniejsza faktu braku ich uczestnictwa w tej jedności, którą ustanowił Chrystus dla swego Kościoła[29].
Efektem było przystąpienie Kościoła katolickiego doruchu ekumenicznego, a następnie wiele wspólnych aktów Kościoła katolickiego i innych Kościołów, w szczególności wzajemne odwoływanie klątw rzucanych w przeszłości i wspólne deklaracje teologiczne. Z drugiej strony deklaracjaDominus Iesus z 6 sierpnia2000 nie pozostawia wątpliwości, że – z punktu widzenia Kościoła katolickiego – wierni innych wyznań mają trudniejszą drogę do zbawienia. Tym niemniej analogiczne działania są również podejmowane ze strony Kościołów niekatolickich.
Herezja – w znaczeniu, jakim rozumiana jest powszechnie – to koncepcja czysto chrześcijańska; nie sposób doszukać się jej wStarym Testamencie. Z przekazów starotestamentowych wynika wprawdzie, że kapłani i prorocy żydowscy potępiali i często karali odstępstwa od wiary, nie ulega jednak wątpliwości, że i w czasachJezusa iśw. Pawła wśród Żydów panowały znaczne rozbieżności poglądów w kwestiach religijnych. Pierwotnie w okresie przedchrześcijańskim greckie słowoαἵρεσις (hairesis) znaczyło tyle co „wybór” albo „to co wybrane”, a pojęcia tego używano powszechnie w sensie opowiedzenia się po stronie jednej ze szkół filozoficznych i głoszonych przez nią poglądów. Terminαἱρετικός (hairetikos) pojawia się wBiblii tylko raz – w przypisywanym tradycyjnie Pawłowi Apostołowi nowotestamentowymLiście do Tytusa, gdzie równie dobrze może oznaczać „sekciarza”, co „odszczepieńca”. Z drugiej strony jednak spokrewniony z nim rzeczownikαἵρεσις – w znaczeniu „stronnictwo religijne” w rodzajusaduceuszy czyfaryzeuszy z epokiII Świątyni Jerozolimskiej (Dzieje 5, 17 i 15, 5) czy sekty wczesnochrześcijańskiej (Dzieje 24, 5) – spotykamy w Nowym Testamencie wielokrotnie. Zarówno w przypisywanych tradycyjnieŁukaszowi Ewangeliście Dziejach Apostolskich, jak i w1. Liście Pawła do Koryntian termin „herezja” odnosi się do różnego rodzaju koterii i ugrupowań dysydenckich (1 Kor 11, 19) w kontekście implikującym, że ich fałszywe doktryny prowadzą do rozłamu w łonie rodzącego się Kościoła chrześcijańskiego.2. List Piotra używa pojęcia herezji w sposób tożsamy niemal znaczeniu, jakim posługiwali się nim w wiekach średnich i później: „Znaleźli się jednak fałszywi prorocy wśród ludu tak samo, jak wśród was będą fałszywi nauczyciele, którzy wprowadzą wśród was zgubne herezje” (2 P 2, 1).
Chrześcijaństwo znało (i zna) dziesiątki, jeżeli nie setki herezji (najszerzej znane i najbardziej znaczące z nich zostały wymienione poniżej). Herezje pojawiały się od zarania chrześcijaństwa, już za czasów apostolskich. Naturalną koleją rzeczy, najwięcej ich było w okresie, gdy teologia chrześcijańska wypracowywała swe podstawy, czyli w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, jednak zdarzają się i dziś. Jest rzeczą do ustalenia, ile z tych sporów teologicznych toczyło się na tle rzeczywistych różnic zdań, a ile na tle rozbieżności w tłumaczeniach i błędów w kopiowaniu Pisma Świętego, uchwał soborów i pism poszczególnych myślicieli. Z reguły przynosiły Kościołowi rzymskokatolickiemu pozytywne skutki.GnostyckieapokryfyNowego Testamentu spowodowały opracowaniekanonu Biblii. Nurt doktrynalnyantytrynitaryzm zaowocowały powstaniem uściślonego dogmatu oTrójcy Świętej, podobnie związane nurty doktrynalne z pojmowaniem osobyChrystusa pomogły w opracowaniu nauki o Nim.
Grupy wyznawców większości herezji z reguły zanikały niedługo po śmierci ich twórców. Dokładnie tę regułę opisuje przedstawiony w 5 rozdziale księgi Dziejów Apostolskich żydowski nauczyciel,Gamaliel (wersety 34–39).
Zdecydowana większość herezji pełnego średniowiecza (XI–XIII, a nawet XIV wiek) oprócz religijnego miały także podłoże społeczne lub quasi–narodowościowe. Przykładem mogą byćkatarzy, których doktryna była ściśle związana z względną niezależnością i odmiennością południowejFrancji (głównieLangwedocji) od reszty królestwa.Z kolei pojawienie się herezjarchów w XII wieku było odpowiedzią na rozwój miast i niedostatecznie w nich rozwinięte duszpasterstwo.
Pojawienie się herezji wpłynęło na zacieśnienie się więzów w łonie wspólnoty Kościoła, a ponadto pobudziło refleksję teologiczną, która pogłębiła rozumienie Objawienia. Na tę ostatnią funkcję herezji zwrócił uwagęśw. Augustyn:
Czy dokładnie rozprawiano o Trójcy Świętej, zanim poczęli szczekać arianie? A czy dokładnie rozprawiano o pokucie, zanim nowacjanie sprzeciwiać jej się poczęli? Tak samo niedokładnie rozprawiano o chrzcie, nim znajdujący się poza Kościołem rebaptyzanci przeciwną naukę ogłosili. Nawet o jedności Chrystusa nie wyrażano się z należytą dokładnością, aż dopiero znane rozdwojenie poczęło gnębić słabych braci. Wtedy to ci, którzy umieli objaśniać Pismo Święte i rozwiązywać trudności, wydobyli na wierzch ciemne miejsca Pisma Świętego w mowach i rozprawach, pragnąc ratować od zguby słabych braci, nękanych trudnościami ze strony ludzi bezbożnych[30]
WedługTomasza z Akwinu herezje powstałe w łonie chrześcijaństwawydają się zmierzać do tego głównie, by odebrać Chrystusowi Jego godność. Chrystus przyszedł, by zniweczyć w świecie dzieładiabła (1 J 3,8), ten zaś z kolei stara się ze wszystkich swych sił i całą swą inteligencją sprawić, by unicestwić dziełoChrystusa. Herezje zatem mają znamię działaniaAntychrysta, gdyż mówi św. Jan:Żaden duch, który nie uznaje Jezusa, nie jest z Boga; i to jest duch antychrysta (1J 4,3).Diabeł najpierw próbował zniszczyć dzieło Chrystusa przeztyranów –despotów, którzy zabijali cieleśnie chrześcijan jakomęczenników, następnie zaś przez heretyków, dzięki którym wielu wiernych zabijanych jest przez szatana duchowo[31]. Począwszy odśredniowiecza, Kościół, świadomy tych duchowych skutków herezji, próbował bronić wiernych przed nimi, powołującInkwizycję.
Najpoważniejsze doktryny uznawane za heretyckie w kościele katolickim
monofizytyzm – głoszony przezEutychesa, opata w jednym zklasztorów wKonstantynopolu, który głosił, że istotna jest tylko jedna, boska, naturaChrystusa. Człowieczeństwo Jezusa i, co za tym idzie, jego działalność pośrednicząca i zbawcza, zostały zakwestionowane. Eutyches znalazł jednak poparcie upatriarchyDioskura zAleksandrii.Sobór chalcedoński zakończył rozwój tego ruchu w obrębie katolicyzmu, jednak do dziś jest on wyznawany przez niektóre Kościoły narodowe. Eutyches i Dioskur zostali pozbawieni urzędów.
Poczynając od wieku XVIII w Europie w sposób zasadniczy przewartościowane zostały terminy herezja i ortodoksja. Kościół katolicki, jak i jego historię zaczęto przedstawiać w sposób niekorzystny, a heretyków jako ludzi światłych i postępowych[32]. Termin herezja stracił też z czasem na religijnym charakterze. Heretykiem stał się każdy, kto się buntuje przeciw obowiązującym normom[33]. Pojawił się pogląd, że herezja jest twórcza i jest źródłem inspiracji dla rozwoju kultury[34].
↑Peter, Frank; Ortega, Rafael (2014-09-30).Islamic Movements of Europe. I.B.Tauris. s. 37.ISBN 978-1-84885-845-9.
↑Janin, Hunt.Islamic Law: The Sharia from Muhammad's Time to the Present autorstwa Hunt Janin i Andre Kahlmeyer, McFarland and Co. Publishers, 2007, s. 79
↑Rougier, Bernard (2008). Everyday Jihad: The Rise of Militant Islam Among Palestinians in Lebanon. Harvard University Press., s. 162.ISBN 0-674-03066-4.
↑Elizabeth Sirriyeh,Salafies, "Unbelievers and the Problems of Exclusivism". Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies, wol. 16, numer 2. (1989), s. 123–132.
↑Kan. 1364. W: Kodeks Prawa Kanonicznego. T. Księga VI. Sankcje w Kościele. Część I. Kary za poszczególne przestępstwa. Tytuł I. Przestępstwa przeciwko religii i jedności Kościoła. Brak numerów stron w książce
↑Kan. 1436. W: Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich. T. Tytuł XXVII. Sankcje karne w Kościele. Rozdział II. Kary za poszczególne przestępstwa. Brak numerów stron w książce
↑Sobór Watykański II: Dekret o Ekumenizmie, 19. 1965. [dostęp 2010-02-22]. [zarchiwizowane ztego adresu (2013-10-06)]. Cytat: Trzeba jednak przyznać że między tymi Kościołami i Wspólnotami a Kościołem katolickim istnieją rozbieżności wielkiej wagi, nie tylko na podłożu historycznym, socjologicznym, psychologicznym i kulturowym, lecz głównie w interpretacji prawdy objawionej.
↑Sobór Watykański II: Dekret o Ekumenizmie, 3. 1965. [dostęp 2010-02-22]. [zarchiwizowane ztego adresu (2013-10-06)]. Cytat: Mimo to odłączeni od nas bracia, pojedynczo lub w swoich Kościołach czy Wspólnotach, nie cieszą się tą jednością, jakiej Jezus Chrystus chciał użyczyć hojnie tym wszystkim, których odrodził i jako jedno ciało obdarzył nowym życiem, a którą oznajmia Pismo św. i czcigodna Tradycja Kościoła. Pełnię bowiem zbawczych środków osiągnąć można jedynie w katolickim Kościele Chrystusowym, który stanowi powszechną pomoc do zbawienia.
↑Św. Augustyn,Objaśnienia Psalmów, przeł. Jan Sulowski, oprac. Emil Stanula CSsR, Warszawa 1986, ATK, PSP 37-42.
↑Tomasz z Akwinu,Contra errores Graecorum, Pars 2, Prologus. Polski przekład:Sprostowanie błędów greckich, w: Tenże,Dzieła wybrane, przeł. i opr. J. Salij, Poznań 1984, Wydawnictwo „W drodze”.
↑Robert T. Ptaszek,Herezja jako czynnik rozwoju kultury. Rozważania na przykładzie działalności waldensów „Roczniki Kulturoznawcze” 2018 tom IX, numer 4, s. 55-56.
Heresy (et alii). W: The New Catholic Encyclopedia, Second Edition. T. 6: Fri–Hoh. The Gale Group, Inc., a division of Thomson Learning, Inc. [we współpracy z:] THE CATHOLIC UNIVERSITY OF AMERICA, s. od 780.ISBN 0-7876-4010-7.
Cavalcoli, G. OP: La questione dell’eresia oggi. Rzym: Vivere in, 2008, s. 214, seria: Intellectus fidei 15.ISBN 88-7263-293-5..
Herezja. W: Rahner K., Vorgrimler H.: Mały słownik teologiczny. T. Mieczkowski, P. Pachciarek (przekład). Warszawa: IW „Pax”, 1987, s. 138–139.ISBN 83-211-0828-8..
Tadeusz Manteuffel,Narodziny herezji, Warszawa 1964.
