Haskala (hebr. השכלה, „oświecenie”),oświecenie żydowskie – ruch intelektualnyŻydów europejskich w późnych latach XVIII wieku, opowiadający się za przyjęciem przez nichoświeceniowych ideałów[1], integracją ze społecznościami nieżydowskimi, polepszeniem edukacji dotyczącej spraw świeckich, nauczaniemjęzyka hebrajskiego i historii żydowskiej. Haskala rozpoczęła szerszy ruch asymilacji Żydów europejskich, którego skutkiem były m.in. pierwsze żydowskie ruchy polityczne i emancypacyjne. Zwolennicy haskali nazywani bylimaskilami (hebr. מַשְׂכִילִיםmaskilim).
W innym sensie haskala oznacza studia nadbiblijnym językiem hebrajskim, a także inną literaturą spisaną w tym języku. Czasem termin ten używany jest na określenie współczesnych krytycznych badań nad żydowskimi księgami religijnymi, takimi jakMiszna iTalmud, dla odróżnienia ich od metod stosowanych w tej dziedzinie przez ortodoksów.
Tak długo, jak Żydzi tworzyli oddzielne wspólnoty, zawszerabin był najbardziej wpływowym członkiem takich grup. Oprócz pełnienia ról religijnych i edukacyjnych, był on także sędzią w sprawach cywilnych zawsze wtedy, gdy stronami byli Żydzi. Zostanie rabinem było marzeniem niemal wszystkich chłopców, a studiowanieTalmudu stało się z tego powodu jedyną drogą do „wybicia się”. Zwolennicy haskali opowiadali się więc za „wyjściem zgetta”, nie tylko fizycznie, ale i psychicznie, drogą asymilacji z narodami, pośród których żyli Żydzi.
Przykładem takiej postawy był m.in.Mojżesz Mendelssohn (1729–1786),pruski Żyd, jeden z prekursorów ruchu, takżeAaron Halle-Wolfssohn (1754–1835) iJózef Perl (1773–1839). Spektakularny sukces Mendelssohna jako filozofa i intelektualisty ukazał wielu możliwości otwierające się przed tymi, którzy zdecydują się na asymilację. Mendelssohn propagował metody, jakimi Żydzi mieli wtopić się w niemieckie społeczeństwo. Szczególny nacisk kładł na naukęjęzyka niemieckiego – przetłumaczył na ten językTorę. Utworzył także do niej własny komentarz gramatyczny,Biur, mający być alternatywą wobec rabinicznej egzegezy Pisma.
Kwestie językowe były kluczowymi elementami ruchu. Mendelssohn i inni jego liderzy opowiadali się za odrodzeniemhebrajskiego i ograniczeniem używaniajidysz. Rezultatem tych postulatów było powstawanie nowej, świeckiej literatury żydowskiej, ale również krytyczne interpretacje tekstów religijnych.Julius Fürst wraz z innymi żydowsko-niemieckimi językoznawcami stworzył hebrajskie iaramejskie słowniki i opracowania gramatyczne. Jednocześnie Żydzi zaczęli uczyć się i porozumiewać w językach narodów państw, w których zamieszkiwali. Otworzyło to nowe drogi asymilacji.
Haskala nie ograniczyła się oczywiście doNiemiec. Ruch bardzo szybko rozprzestrzenił się po całej Europie, a wPolsce jej pionierem byłMendel Lewin z Satanowa.
Promując asymilację, haskala wzmocniła także świecką tożsamość żydowską poprzez zwiększenie zainteresowania historią narodu żydowskiego. Bezpośrednim jej skutkiem było angażowanie się Żydów w życie kulturalne krajów, które zamieszkiwali, a także powstanie żydowskich ruchów politycznych, zsyjonizmem na czele.
Haskala spowodowała powstanie w łoniejudaizmuodłamów reformowanych, liberalizujących prawo religijne i normy obyczajowe. Społeczność ortodoksyjna odpowiedziała na to rozprzestrzenianiem się ruchuchasydzkiego, a także np.Mussar naLitwie czy teżTorah im Derech Eretz wNiemczech. Zaowocowało to konfliktami pomiędzymaskilim a zwolennikami ortodoksji, które trwają do dziś.
Enlightenment, Jewish(ang.),Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].
