Herb pierwszych HabsburgówZamek Habsburg w gminie Habsburg (w kantonieArgowia) – miejsce, w którym narodziła się dynastia Habsburgów
Protoplastą rodu byłhrabiaBryzgowiiGuntram Bogaty, żyjący w X wieku. Jego wnuk, hrabia Klettgau Radbot zbudowałJastrzębi Gród. Jeden z jego potomków, hrabia Habsburga Rudolf, został wybranykrólem niemieckim w 1273 jakoRudolf I. W 1278 przekazał swym synom w dziedziczne władanieAustrię iStyrię po wygasłej dynastiiBabenbergów. Ziemie te stały się podstawą potęgi Habsburgów, pozostając w ich władaniu do XVIII w.
Ponieważ władcy Austrii nie zostali przyjęci do kuriielektorów Rzeszy, po wydaniuZłotej Bulli Karola IVRudolf IV przyjął samowolnie tytułarcyksięcia (niem.Erzherzog). Zatwierdzenie tego tytułu Habsburgowie uzyskali w 1453, kiedy królem Niemiec był już przedstawiciel rodu, książę StyriiFryderyk III, syn księżniczki mazowieckiejCymbarki.
W połowie XIV wieku ród podzielił się na dwie linie: albertyńską i leopoldyńską. Pierwsza w 1437 odziedziczyła po Luksemburgach tronyCzech iWęgier. Linia ta wygasła w 1457 naWładysławie V Pogrobowcu. Siostra Władysława,Elżbieta Rakuszanka, była żonąKazimierza IV Jagiellończyka, przeszła do historii jakoMatka Królów. Młodsza linia leopoldyńska osiągnęła w 1438elekcyjny niemiecki tron królewski, a w 1440 godność cesarską (Świętego Cesarstwa Rzymskiego) i zasiadała na nim aż do wygaśnięcia dynastii w 1780 w linii żeńskiej.
Twórcą hegemonii dynastii był syn Fryderyka, cesarzMaksymilian I (1459–1519). Wcielił on w życie sławną dewizę:„Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube” (Niech inni prowadzą wojny, ty, szczęśliwa Austrio, zaślubiaj). W 1477, jeszcze jako arcyksiążę austriacki, sam poślubił Marię Burgundzką, córkę księcia BurgundiiKarola Zuchwałego, i tym samym stał się władcą Niderlandów i Burgundii. W 1496 doprowadził do ślubu swojego syna,Filipa I Pięknego zJoanną Obłąkaną, córką królowej KastyliiIzabeli I i króla AragoniiFerdynanda II. W 1515 zaaranżował małżeństwa swoich wnukówFerdynanda i Marii, z dziećmi króla Czech i Węgier Władysława II Anną i Ludwikiem II, w 1515 podczas zjazdu w Wiedniu uzyskał dla tego aktu zgodę brata Władysława II, króla PolskiZygmunta I Starego. Po klęsce w wojnie zTurkami osmańskimipod Mohaczem w 1526, w której zginął Ludwik II, Habsburgowie w myśl układu zawartego w 1515 objęli we władanie trony Czech i Węgier. Silna opozycja w tych krajach i ingerencja Turków spowodowała długotrwałe wojny na Węgrzech i rozbiór tego państwa w 1541. W jego wyniku Habsburgowie objęli władzę jedynie nad zachodnią częścią państwa, ale zachowali węgierski tytuł królewski.
Skutkiem działań Maksymiliana była przewaga Habsburgów wEuropie XVI w. Starszy syn Filipa i Joanny,Karol z Gandawy, odziedziczył w 1506 roku Burgundię i Niderlandy, w 1516 roku jako Karol I objął tron zjednoczonej Hiszpanii (wraz z Sycylią, Neapolem i imperium kolonialnym), a w 1519 roku jako Karol V został wybrany cesarzem rzymsko-niemieckim, a tym samym także królem Włoch. Był pierwszym władcą w dziejach świata, nad którego imperium nigdy nie zachodziło słońce (decydowały o tym hiszpańskie posiadłości kolonialne w Ameryce i Azji). Młodszy syn Filipa i Joanny,Ferdynand I, odziedziczył po teściu koronę czeską i węgierską, a w 1521 otrzymał od brata Austrię i inne posiadłości Habsburgów w Rzeszy Niemieckiej (Karol nadal jednak posługiwał się tytułem arcyksiążęcym i dziedziczyli go później także kolejni królowie hiszpańscy). W 1531 Ferdynand został też wybrany na następcę Karola na tronie cesarskim, co zapewniało dynastii sukcesję tej godności. Nie udało się Karolowi doprowadzić do elekcji jego synaFilipa na kolejnego następcę, który objąłby tron cesarski i niemiecki po Ferdynandzie. Sprzeciwili się temu tak elektorowie, jak i sam Ferdynand i jego synMaksymilian.
Tereny pod panowaniem Habsburgów w 1547
Wraz z abdykacją Karola V w 1556 dynastia podzieliła się na dwie główne linie.Hiszpańską zapoczątkował Filip II, syn cesarza, który w 1580 objął takżetron portugalski. Jego potomkowie zasiadali na nim wLizbonie do 1640, kiedy Portugalczycy zbuntowali się i wybrali własnego władcę. Linia hiszpańska wygasła wraz z bezpotomną śmierciąKarola II (1661–1700). Tron hiszpański próbowała objąć austriacka linia dynastii, wysuwając arcyksięcia Karola (późniejszego cesarzaKarola VI) jako Karola III, jednak w wynikuwojny o sukcesję hiszpańską Habsburgom przypadły jedynieNiderlandy Hiszpańskie (Belgia) i część posiadłości we Włoszech, reszta imperium przeszła w ręceFilipa V, wnuka króla FrancjiLudwika XIV.
Linię austriacką zapoczątkowałFerdynand I (1503–1564). ArcyksiążętaErnest Habsburg iMaksymilian III Habsburg kandydowali dotronu polsko-litewskiego w pierwszych wolnych elekcjach w 1575 i 1587. W czasie panowaniaFerdynanda II podczaswojny trzydziestoletniej Habsburgowie przejściowo utracili tronczeski (wybrano tam na królaFryderyka V, elektoraPalatynatu – tzw. „król zimowy” 1619/1620) iwęgierski (1619–1621 wybrano królem księciaSiedmiogrodu Gabora Bethlena). Pacyfikacja Czech w 1621 (Bitwa na Białej Górze) pozwoliła cesarzowi Ferdynandowi na wprowadzenie tam monarchii dziedzicznej w 1627: odtąd Habsburgowie nie musieli już ubiegać się o zgodę sejmu szlacheckiego na dziedziczenie korony. W 1687, podczas wielkiej wojny z Turkami, Habsburgowie uzyskali także od sejmu węgierskiego gwarancję dziedziczenia. W toku tego samego konfliktu w 1690 wojska austriackie opanowały Siedmiogród, a syn cesarzaLeopolda I,Józef I, został tamtejszym wielkim księciem. W 1697zwycięstwo nad Turkami pod Zentą pozwoliło Habsburgom opanować całe Węgry.
Jednocześnie Habsburgowie austriaccy ponieśli klęskę w próbach unifikacji Rzeszy Niemieckiej i zacieśnienia kontroli cesarskiej nad książętami niemieckimi. Wprawdzie przewaga katolików w kolegium elektorskim zapewniała władcom Austrii każdorazowo wybór na cesarski tron, ale po przegranejwojnie trzydziestoletniej cesarzFerdynand III wtraktacie westfalskim (1648) musiał uznać nawet prawo książąt do prowadzenia własnej polityki zagranicznej i pogodzić się z ingerencją obcych mocarstw w wewnętrzne sprawy Rzeszy (Francja,Szwecja). Od tej pory tytuł cesarski dawał Habsburgom głównie prestiż: byli, honorowo, pierwszymi spośród chrześcijańskich władców.
Wobec kryzysu dynastii (brak męskich potomków) cesarzKarol VI ogłosił w 1713 tzw.sankcję pragmatyczną. Według jej postanowień w przypadku wygaśnięcia linii męskiej rodu, wszystkie kraje dziedziczy linia żeńska, tj. najbliższa krewna ostatniego z rodu. Postanowienia te weszły w życie w 1740, gdy zmarł Karol VI. Ostatnią przedstawicielką tej linii, jak i całego rodu, była córka cesarza i księżniczki Elżbiety von Braunschweig-Wolfenbeutel, późniejsza władczyni Austrii, Czech i WęgierMaria Teresa (1717–1780). Razem z mężemFranciszkiem I Lotaryńskim, którego w Niemczech wybrano na cesarza rzymskiego, stali się założycielami nowejdynastii habsbursko-lotaryńskiej. Panowała ona w Austrii, Czechach i na Węgrzech aż do 1918.
Obecni potomkowie tego rodu posługują się tytułem arcyksiążęcym i nazwiskiemvon Habsburg (w Niemczech) lubHabsburg-Lothringen (w Austrii, gdzie zakazano używania predykatu szlacheckiegovon).
Dynastie pogrupowane są pod względem rodzimego kraju, w ramach nich alfabetycznie; w nawiasach boczne linie będące samodzielnymi dynastiami.
Dynastie pogrupowano według kraju pochodzenia, jeśli dynastia rządziła w wielu krajach znajduje się jedynie w spisie rodów swojego oryginalnego kraju panowania.
