Zapatrzony we francuski model ustrojowy, Gustaw dążył do absolutyzmu oświeconego. Jeszcze przed objęciem rządów, w 1768 roku, wraz z grupą polityków należących dopartii kapeluszy opracował projekt nowej konstytucji, która miała poszerzyć uprawnienia króla[1].
Po śmierci ojca w 1771 roku został nowym władcą Szwecji. Swoje rządy rozpoczął od krytyki parlamentaryzmu, zwracając uwagę na powszechnąanarchię, korupcję, ingerencję obcych mocarstw w życie polityczne kraju.
19 sierpnia 1772 roku przeprowadził przy pomocy szlacheckiego korpusu oficerskiego zamach stanu, wymuszając na sejmie zgodę na przyjęcie nowejustawy wprowadzającej ustrój zbliżony do absolutyzmu. Jednocześnie zlikwidował profrancuskiestronnictwo kapeluszy i prorosyjskiestronnictwo czapek, czym ograniczył znaczenieRiksdagu[2].
Gustaw III należał do zwolennikówfizjokratyzmu, czyli wolnego rynku opartego na produkcji rolniczej. Dążył do zniesieniaprzywilejów imonopoli. Ustanowił wolny handel zbożem wFinlandii w 1775 roku, a następnie w całym królestwie (1780). Przeprowadził reformę walutową w latach 1776–1777, a także kodyfikację prawa cywilnego (1775-1787). Zmodernizował wymiar sprawiedliwości, znosząc tortury, procesy o czary i sądy nadzwyczajne. Zniósł również karę śmierci za niektóre przestępstwa i poprawił sytuację prawną nieślubnych dzieci. W 1774 roku znowelizował prawo o wolności druku, zawężając zakres swobód. Mimo dużego oporu kleru przeforsował w 1779 roku deklarację o wolności religii, którą w 1781 i 1782 roku rozszerzył, przyznając wolność religijną cudzoziemcom i Żydom[3][4]. Rozbudował także flotę i armię[5].
Gustaw III (po lewej) w otoczeniu młodszych braci: Fryderyka Adolfa i późniejszego Karola XIII, obraz Aleksandra Roslina
Gustaw III należał do wielkich miłośnikówteatru. Był protektorem sztuk pięknych, literatury i nauki. W 1786 roku założyłAkademię Szwedzką. Korespondował zDiderotem iWolterem, pisał dramaty historyczne. Opublikował anonimowo traktatO niebezpieczeństwie wagi politycznej albo wykład przyczyn, które zepsuły równoważność na północy, od wstąpienia na tron rosyjski Katarzyny II, który przełożony najęzyk polski w 1790 roku, odegrał pewną rolę w propagandzie politycznej stronnictwa reformSejmu Wielkiego wRzeczypospolitej.
W 1788 roku Gustaw rozpocząłwojnę przeciwko Rosji bez wcześniejszego wypowiedzenia. Konflikt toczył się ze zmiennym szczęściem, żadna strona nie mogła osiągnąć trwałej przewagi. W pierwszej fazie wojny sprzymierzeńcem Rosjan była Dania, która jednak w 1789 r. zawarła ze Szwecją pokój. 9 lipca 1790 r. król szwedzki odniósł istotne zwycięstwo nad Rosjanami w bitwie morskiej pod Ruotsinsalmi (Svenskund), w kilka dni po innej bitwie, w której Szwedzi ponieśli duże straty. Zawarty 14 sierpnia tego samego roku traktat pokojowy wVärälä kończył tę wojnę na zasadziestatus quo ante bellum, czyli bez zmian terytorialnych.Katarzyna II wyrzekła się ingerowania w wewnętrzne sprawy Szwecji oraz uznała szwedzką konstytucję z 1772 roku[6][7].
Gdy wybuchłarewolucja francuska, Gustaw współtworzył koalicję konserwatywnych władców przeciw niej. Nie wykluczał nawet desantu na ziemi francuskiej.
Dalsze reformy władcy zwiększały jeszcze bardziej pozycję króla, nadawały szereg praw chłopom, a osłabiały rolę Riksdagu i szlachty. Posunięcia te spotkały się z silnym oporem opozycji arystokratycznej, która zawiązała spisek przeciwko Gustawowi III. Zamach na jego życie został przeprowadzony przez oficerów woperze sztokholmskiej 16 marca 1792 roku podczas maskarady[8]. Zamachowcem na balu był kapitanJacob Johan Anckarström[9]. Raniony strzałem w plecy, król zmarł dwa tygodnie później[10]. Został pochowany wkościele Riddarholmen.
W 1766 roku Gustaw III pojął za żonęZofię Magdalenę, córkękrólaDanii iNorwegiiFryderyka V z dynastiiOldenburgów. Małżeństwo to nie należało do udanych na skutek różnic w charakterach obojga małżonków[11]. Jednak para doczekała się dwóch synów:
↑Adam Kersten, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 271.
↑Adam Kersten,Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 275-278.
↑H. M. Scott,Introduction: The Problem of Enlightened Absolutism, in:Enlightened Absolutism: Reform and Reformers in Later Eighteenth-Century Europe, H. M. Scott (ed.), Palgrave Macmillan, 1990, s. 31-32.ISBN 978-0-333-71704-2
↑Adam Kersten,Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 279-280.
↑Adam Kersten,Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 281-282.
↑Adam Kersten,Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 283-285.
↑Michaił Heller,Historia Imperium Rosyjskiego, Książka i Wiedza, Warszawa 2009, s. 458.ISBN 978-83-05-13522-1
