W czasie dzieciństwa Grzegorzacesarstwo zachodniorzymskie już nie istniało. Rzym przechodził z rąk do rąk oblegany przezOstrogotów. Prawdopodobne jest, że w czasie oblężeń Rzymu dokonywanych przezTotilę, (we wczesnym dzieciństwie Grzegorza) jego zamożni rodzice ewakuowali się z miasta.
Grzegorz otrzymał staranne wykształcenie. Znałłacinę i jejgramatykę orazretorykę. Umiał komunikować się wjęzyku greckim, ale nie znał zasad jego pisowni, posiadł też wiedzę z zakresu prawa[4].
Oboje rodzice Grzegorza, jak wielu członków ich rodziny, byli zaangażowanymi chrześcijanami. Jego matka – Święta Sylwia – zostałakanonizowana. Trzy siostry jego ojca byłyzakonnicami, a dwie z nich:Tarzylla iEmiliana zostały kanonizowane[6]. Zachowane źródła pozwalają stwierdzić, że Grzegorz miał brata. Jego imię nie jest znane[3].
W dniu śmierci swojego ojca, w 575 wycofał się z funkcji publicznych i wstąpił do klasztoru Świętego Benedykta. Rodzinną willę znajdującą się w centrum miasta i majątek, który odziedziczył, przeznaczył na fundację nowychklasztorów oraz na celecharytatywne. Ufundował sześć klasztorów naSycylii i jeden w Rzymie[3]. W tym okresie Grzegorz podupadł na zdrowiu.
Po śmierci Pelagiusza II (7 lutego 590) z powodu epidemiidżumy panującej w Rzymie wybrano Grzegorza, przezaklamację, na papieża[8]. Mimo początkowej niechęci 3 września tego samego roku przyjąłsakrę[7].
Gdy Grzegorz obejmowałkatedrę Rzymu, znaczenie Kościoła łacińskiego i biskupa rzymskiego malało na rzeczpatriarchatu konstantynopolskiego[1]. Związane było to ściśle z uwarunkowaniami politycznymi. Po upadku Cesarstwa Zachodniego Bizancjum rosło w siłę.
Nasilały się próby ingerencji władzy świeckiej Cesarstwa w wewnętrzne sprawy Kościoła[1]. W tym samym czasie Rzym stał się celem inwazjiLongobardów[1]. Rosnące w potęgę państwoFranków próbowało kontrolować struktury Kościoła, wpływowe rodzinygalijskie przejmowały urzędy kościelne. Kościół wHiszpanii próbował uzyskać autonomię, achrześcijaństwo na Wyspach Brytyjskich zanikało.
Będąc pod wpływemreguły zakonnejBenedykta z Nursji (Grzegorz był pierwszym papieżemzakonnikiem), w której obowiązywało bezwzględne posłuszeństwo, miał wyobrażenie o Kościele jako instytucji scentralizowanej i hierarchicznej. Przywrócenie ładu organizacyjnego było więc jednym z podstawowych celów Grzegorza.
Przez sojusz dyplomatyczny zMerowingami i poprzez pertraktacje pokojowe z Longobardami uzyskał spokój naPółwyspie Apenińskim i chroniąc miasto przed kolejnymi oblężeniami, znacznie umocnił swój prestiż wśród Rzymian.
Przyczynkiem do dialogu z Konstantynopolem było ogłoszenie się przezJana Postnikapatriarchą ekumenicznym. To zdarzenie wzbudziło stanowczy sprzeciw Grzegorza, ponieważ nie dość, że godziło w pierwszeństwo patriarchatu rzymskiego, to było sprzeczne już z samą koncepcjąpentarchii. Dyplomatyczne zabiegi Grzegorza pozwoliły złagodzić konflikt, choć i tak jego celem było dążenie do uznania prymatu papieża nad pozostałymi patriarchatami. Różnica zdań pomiędzy patriarchami wschodu i zachodu nie przybrała formy konfliktu, lecz była dialogiem doktrynalnym. Z tego to powodu tradycja Kościołów wschodnich nadaje do dziś Grzegorzowi przydomekDialog.
Po zamordowaniu przezFokasa cesarza bizantyjskiegoMarycjusza i jego synów oraz koronacji Fokasa, w maju 603 wysłał list gratulacyjny nowemu cesarzowi:Wierzymy, że wiele radości ogarnie wkrótce nas, którzy cieszymy się, że zacna Łaskawość Wasza doszła do szczytu cesarskiej władzy [...] z dobrotliwych waszych czynów cieszy się ludność całej rzeczypospolitej, dotychczas ciężko nękana. Listem tym rozpoczął naprawę stosunków z Konstantynopolem, dzięki czemu Fokas uznał, że biskup Rzymujest głową wszystkich kościołów[9].
We wnętrzu Kościoła łacińskiego przywrócił karność wśród duchowieństwa i odbudował struktury organizacyjne. Był przeciwnikiemnepotyzmu isymonii[10], a także zwolennikiemcelibatu, który w ówczesnych czasach nie był obligatoryjny. Stał na straży niezależności Kościoła od władz świeckich[7]. Podzielił symonię na kilka rodzajów:munus a manu - środki pieniężne albo prezenty,munus ab absequio - przysługi oraz przyrzeczenie,munus a lingua - wstawiennictwo[11].
Grzegorz był zdania, że stagnacja i bezczynność ze strony duchowieństwa mogą doprowadzić do wyparcia chrześcijaństwa z terenów, które dopiero je przyjęły. Ratunek widział w intensywnym prowadzeniumisji. Głównymi celami misji mieli być:Anglosasi, Galowie, Longobardowie iWizygoci iberyjscy[8]. Pomysł papieża był niezwykle nowatorski, ponieważ do tej pory Kościół zajmował się tylko umacnianiem struktur, a inicjatywę w szerzeniu wiary pozostawiał władcom bądź gorliwcom. Właśnie od czasów Grzegorza IStolica Apostolska przejęła przewodnictwo w kwestii misyjnej[8].
Do pracy misyjnej przeznaczył przede wszystkim benedyktynów[8]. Zaangażował się w utrwalanie struktur zakonnych na terenach misyjnych, co przyniosło spodziewany długofalowy efekt.
Grzegorz Wielki dyktujący Chorał – stronaAntiphonarius ze St. Gallen
Imię papieża Grzegorza I zostało utrwalone w historii muzyki i liturgii, ponieważ przypisano mu uporządkowanie i usystematyzowanie śpiewu liturgicznego, znanego później jakochorał gregoriański. Według tradycji podczas swego pontyfikatu Grzegorz zebrał i usystematyzował istniejące już w obiegu liturgicznym melodie chorałowe. Wszystkie melodie zebrane przez Grzegorza Wielkiego zyskały nazwęAntiphonarius (Antyfonarz). Oryginał antyfonarza zaginął już w średniowieczu – wX wieku. Zachowały się jego ręczne odpisy. Najstarsza kopia pochodzi z klasztoru benedyktyńskiego w St. Gallen. Według najnowszych badań chorał nabrał swego kształtu znacznie później, za pontyfikatuGrzegorza II, brak więc uzasadnienia dla przypisywania Grzegorzowi I autorstwa śpiewu i muzyki nazywanejgregoriańską[6][7].
Skodyfikował również ostatecznieKanon rzymski i wprowadził między innymi do liturgiimszy odmawianie modlitwyOjcze nasz zaraz po kanonie eucharystycznym. Od czasów Grzegorza do 1962 r.Kanon rzymski nie był już modyfikowany i uznawany jest za najbogatszą w formęmodlitwę eucharystyczną Kościoła zachodniego
W roku 600, mimo że nie była powszechnie znana, wprowadził łacinę jako jedyny język liturgii Kościoła zachodniego[potrzebny przypis].
Grzegorz I uważany jest za twórcę stosowanej do dziś w Kościołach wschodnichLiturgii Uprzednio Poświęconych Darów. Obrzęd ten pochodzi jednak zrytów wschodnich i znany był już w czasach Grzegorza[12]. Najprawdopodobniej jednak Grzegorz był ostatnim redaktorem tej modlitwy[13][14].
Zamiast przysługujących tytułów jako papież podpisywał sięServus servorum Dei (łac.Sługa sług Bożych)[1]. Tytuł ten jest do dziś używany przez papieży. Tytuł ten odzwierciedlał charakter społecznego aspektu jego pontyfikatu. Grzegorz I podejmował działania mające na celu ulżenie losowi ubogich i potrzebujących[8]. Jego pomoc wyrażała się zarówno w działaniach długofalowych, poprzez usprawnienie administracji dobrami kościelnymi, a następnie przeznaczanie ich części na określony cel charytatywny, dotyczący dużych grup potrzebujących: uchodźców wojennych, ofiar najazdów, głodu, a także przytułków dla sierot i ludzi w podeszłym wieku. Grzegorz I znajdował sposoby zaspokajania pojedynczych przypadków potrzebujących pomocy i wsparcia reagując na imienne prośby i szukając nowych przypadków, w których potrzebna była jego interwencja – materialna bądź duchowa. Dawało to ludności zamieszkującej tereny jego jurysdykcji poczucie bezpieczeństwa i zewnętrznej opieki. Tworzyło obraz sprawiedliwego, miłosiernego człowieka, a także instytucji, nieobojętnej na losy jednostki i która ingerowała w przypadkach niesprawiedliwości, dając wzór chrześcijańskiego życia[15][16].
Grzegorz pomimo tego, że miał wyraźnie sprecyzowane poglądyeklezjalne dotyczące prymatu papieża, karności i organizacjikleru oraz jako człowiek dobroduszny miał ogromne poparcie wśród zwykłych chrześcijan, nie należał jednak do wybitnychteologów[17].Znanym jest np. fakt, że Grzegorz błędnie utożsamiał biblijnąMarię Magdalenę zcudzołożnicą, którą Jezus uratował przed egzekucją. Chociaż nauczanie to nigdy nie miało charakteru wypowiedziex cathedra, było w późniejszym okresie często powielane.[potrzebny przypis]
Do najważniejszych wypowiedzidogmatycznych Grzegorza należy poparcie, jakiego udzielił w 600 rokupatriarsze aleksandryjskiemuEulogiuszowi w jego sporze zagnoitami. Eulogiusz napisałTraktat przeciw agnoitom, który Grzegorz w oficjalnym liście poparł i uznał za naukę Kościoła. Traktat dotyczył wszechwiedzy Jezusa w odniesieniudo jego natury.
Kolejnym problemem dogmatycznym, którym zajmował się Grzegorz, była kwestia wiary wzmartwychwstanie ciał. W swojej polemice z patriarchą KonstantynopolaEutychiuszem udowadniał, że wiara w zmartwychwstanie ciał jest właściwa chrześcijaństwu. W spór zaangażował się nawet cesarzTyberiusz II Konstantyn. Ostatecznie patriarcha Konstantynopola przyznał rację Grzegorzowi[18].
Grzegorz I podzielał naukę oogniu oczyszczającym[19] czyliczyśćcu jako stanie duszy, w którym zmarli nie zasługujący napotępienie oczekujązbawienia. Doktryna ta została przyjęta przez Kościół. W czasiereformacji potwierdził jąSobór trydencki[20] i jest obowiązująca w katolicyzmie do czasów obecnych[21].
Grzegorz był bardzo płodnym pisarzem i wywarł olbrzymi wpływ na kształtowanie się myśli chrześcijańskiej w zakresie duchowości i kościelnego prawodawstwa[7]. Nie pisał jednak obszernych traktatów, lecz wypowiadał się w formach krótkich, głównie wepistolarnych i wkazaniach. Niektóre ze znanych pism Grzegorza:
Był jednym z głównych pośredników recepcjidoktryny augustyńskiej w średniowieczu. Jego nauczanie jednak bardziej skupiało się na tematach ascetyki i moralności, niż na spekulacjach teoretycznych właściwychAugustynowi (354-430 r.). Miało też charakter bardziej systematyczny. Jego nauczanie na tematsakramentów cechuje mniejsza wrażliwość na Bożą nieprzewidywalność. Od biskupa Hippony przejął przekonanie o centralnym miejscuOfiary eucharystycznej iKościoła jako Ciała Chrystusa. Faktycznie, Grzegorz zaadaptował augustyńskie nauczanie do epoki, w której Kościół i sakramenty znajdowały się już w centrum życia społeczeństwa. Systematyzując i przekształcając myśl Augustyna sprawił, że nauczanie o komplementarności i współzależności elementów ludzkich i boskich, cielesnych i duchowych, zewnętrznych i wewnętrznych stało się łatwiej zrozumiałe[23].
Po wyborze na papieża Grzegorz ujrzał nadmauzoleum Hadriana anioła, który chowając miecz, dał znak końca zarazy, którą interpretowano jako gniew Boży. Od tego zdarzenia mauzoleum nosi nazwęZamku Świętego Anioła[24].
Głosi ona, że dążenie Grzegorza do chrystianizacji Anglii było związane z przeżyciem, jakie miał jeszcze przed rozpoczęciem swojego pontyfikatu. Ujrzał pewnego dnia niewolników na targu i zapytał jednego z nich, skąd są. Ten odpowiedział, że z Brytanii. Na wieść, że lud ten jest nieschrystianizowany, przeraził się. Zadał mu następnie pytanie – kim są, a słysząc odpowiedźAnglowie był przekonany, że słyszyaniołowie. Na pytanie o dokładną lokalizację kraju, usłyszałDeira, co zrozumiał jakoDe ira (wybawieni od gniewu Bożego). Na pytanie, jak nazywa się władca prowincji, usłyszałAella (pierwszy władca Deiry od około 506 roku), zrozumiał jednak to jako:Alleluja. Po spotkaniu postanowił przeprowadzić misje w tym kraju.
Papież pod koniec życia podupadł na zdrowiu i cierpiał napodagrę; zmarł 12 marca 604 roku[8]. Niedługo po śmierci został ogłoszony świętym przez aklamację RzymianSanto subito, wśród których cieszył się popularnością.
W 1298 roku został ogłoszony przez papieżaBonifacego VIII doktorem Kościoła.
W tradycji zachodniej przedstawiany jest w papieskim stroju liturgicznym i tiarze. Na niektórych wyobrażeniach widzimy go podczas pisania dzieła. Nad księgą lub jego głową unosi się gołębica symbolizującaDucha Świętego.
Jegoatrybutami są: anioł, trzy krwawiące hostie, krzyż pontyfikalny, model kościoła, otwarta księga, parasol – jako oznaka papiestwa, zwinięty zwój.
Najczęściej spotykana kompozycja przedstawia Grzegorza piszącego, nad którym unosi się gołąb.
↑Jan Gordziałkowski: Historia Państwa Kościelnego. Kraków: WAM, 2007, s. 23-24.ISBN 978-83-7318-865-5.
↑Grzegorz Wielki: Homilie na Ewangelie, Księga I, Homilia IV Przeciw symonii i haniebnemu zyskowi. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Viator, 1998, s. 55.ISBN 83-85770-22-4.
