Gromady istniały w latach 1933/34–1954 jako jednostka pomocnicza gmin (a więc analogicznie do współczesnegosołectwa). Podczasmiędzywojnia, w celu ujednolicenia podziału administracyjnegoPolski (jako następstwa zaborów) wprowadzonogminę zbiorową (składającą się z wielu miejscowości) jako podstawową jednostkę administracyjną kraju. Typ ten funkcjonował w województwach centralnych (byłej Kongresówki) już od reformy wiejskiej w 1867 roku, natomiast w województwach zachodnich (dawnyzabór pruski), południowych (dawnyzabór austriacki) i wschodnich (dawnyzabór rosyjski poza Kongresówką), podstawową jednostką byłagmina jednostkowa, składającą się nominalnie z jednej wsi (częściej jednak z jednej większej miejscowości i kilku mniejszych, takich jak kolonie, folwarki, zaścianki, osady młyńskie, osady fabryczne, osady kolejowe, leśniczówki, gajówki itp.). W zaborze pruskim i austriackim funkcjonowały dodatkowoobszary dworskie o oddzielnej administracji, choć często nosiły nazwy sąsiednich gmin jednostkowych. Na przełomie 1933/34 w województwach z gminami jednostkowymi wprowadzono podział na gminy zbiorowe, a dotychczasowe gminy jednostkowe w praktyce przekształcono na gromady, często łącząc je z obszarami dworskimi o tych samych nazwach. Natomiast gminy zbiorowe w województwach centralnych należało odpowiednio podzielić na gromady. Proces ten zakończono w 1934 roku; jedyniewojewództwo śląskie zachowało podział na gminy jednostkowe do 1945 roku, kiedy to przeszło przez analogiczny proces[2].
W założeniach „ustawy z 23 marca 1933 o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego”, obszar każdej gminy (zbiorowej), o ile nie stanowił jednej miejscowości (gmin takich było stosunkowo mało po reformie), winien być podzielony na gromady. Gromadę mogła stanowić jedna lub kilka miejscowości. Każda nieruchomość w gminie wiejskiej należała do jednej z gromad. Gromada była podmiotem majątku, dobra gromadzkiego i innych praw majątkowych. Zmiany granic gromad, ich tworzenie i łączenie, bądź zmiany nazwy, następowały w drodze rozporządzenia wojewody, a za rozrachunki majątkowe odpowiadał właściwy wydział powiatowy. Gromada winna była współdziałać z gminą w wykonywaniu zadań i zarządzaniu dochodami.Organem uchwalającym w gromadach była rada gromadzka albo zebranie gromadzkie, aorganem wykonawczym byłsołtys. Liczba członków rady gromadzkiej wahała się od 12 (w gromadach poniżej 500 mieszkańców) do 30 (ponad 2000 mieszkańców)[3].
PodczasII wojny światowej, wGeneralnym Gubernatorstwie okupant zachował podział gmin zbiorowych („Landgemeinden”) na gromady („Dorfgemeinden”), które odtąd nazywano po prostu „Dörfer” („wsiami”)[4].
W związku z reformą administracyjną kraju jesienią 1954 roku, zniesiono gminy oraz dotychczasowe gromady, zastępując je nowymi, dużo większymi gromadami, lecz także dużo mniejszymi od dotychczasowych gmin (patrz poniżej)[5].
Gromada jako podstawowa jednostka administracyjna państwa (1954–1972)
W latach 1954–1972 gromada była najniższą (obokosiedli imiast) jednostkąpodziału administracyjnegoPolskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W okresie tym nie istniały więc gminy. Gromady z lat 1954–1972 były zatem dużo większe od gromad z lat 1933/34–1954 (kiedy to stanowiły one części składowe gmin), natomiast w dużej mierze były mniejsze od funkcjonujących do 1954 (i ponownie od 1973) gmin[6].
25 września 1954 uchwalono ustawę o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych[5]. W jej wyniku w miejsce 3001gmin utworzono 8789 gromad[7]. Podział zniesionych gmin i dotychczasowych gromad (sołectw) na gromady dokonano na szczeblu wojewódzkim i przedstawiono w siedemnastuDziennikach UrzędowychWojewódzkich Rad Narodowychówczesnych województw, opublikowanych między 27 listopada (Koszalin) a 31 grudnia 1954 (Kielce)[8].
Stanowiły one mniejsze jednostki administracyjne obejmujące kilka wsi. Gromady, zgromadzkimi radami narodowymi (GRN) jako organami władzy najniższego stopnia na wsi, funkcjonowały od reformy reorganizującej administrację wiejską przeprowadzonej jesienią 1954[5] do momentu ich zniesienia z dniem 1 stycznia 1973[9], tym samym wypierającorganizację gminną w latach 1954–1972[10][11].
Oficjalnym celem utworzenia gromad było dążenie do „włączenia coraz szerszych rzesz pracujących chłopów do udziału w rządzeniu Państwem, rozwijania ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi, sprawniejszego zaspokajania potrzeb materialnych i kulturalnych ludności, oraz dalszego zbliżenia organów władzy państwowej do najszerszych mas pracujących wsi"[12].
Zmiany podstawowych jednostek administracyjnychPRL miały głównie cele polityczne. Ponadto wiele gromad nie było w stanie prawidłowo funkcjonować, w związku z czym koniecznym było ich łączenie. Gromady były też słabo finansowane i miały wąskie kompetencje[13].
↑Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
↑Das alte Gesetz über die „Teilweise Abändrung der Verfassung der territorialen Selbstverwaltung” vom 23. März 1933 hatte jeweils eine grössere oder kleinare Anzahl bis dahin selbständiger Gemeinden zu Grossgemeinden – sogenannte ”Landgemeinden” – unter einem Bürgermeiste oder Vogt als Leiter, zusammengefasst undsie wieder in Dorfgemeinden, jetzt „Dörfer” genannt, mit einem Schulzen an der Spitze, die ebenfalls wichtige Verwaltungsaufgaben zu erfüllen haben, unterteilt. (s. VII).Tłumaczenie:Stara ustawa „o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego” z 23 marca 1933 połączyła większą lub mniejszą liczbę wcześniej samodzielnych gmin (jednostkowych) w duże gminy – tzw. gminy zbiorowe – z burmistrzem lub wójtem jako włodarzem, dalejpodzielone na gromady, obecnie zwanymi „wsiami”, z sołtysem na czele, który ma również ważne zadania administracyjne do wypełnienia (s. VII). W:Gemeinde- und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement (1943)
↑Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wBiałymstoku z dnia 2 grudnia 1954 r., Nr. 10, Poz. 49; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wBydgoszczy z dnia 1 grudnia 1954 r., Nr. 12, Poz. 63; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wGdańsku z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 16, Poz. 91; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wKielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wKoszalinie z dnia 27 listopada 1954 r., Nr. 17, Poz. 72; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wKrakowie z dnia 29 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 50; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wLublinie z dnia 3 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 64; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wŁodzi z dnia 1 grudnia 1954 r., Nr. 11, Poz. 39; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wOlsztynie z dnia 20 grudnia 1954 r., Nr. 11, Poz. 50; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wOpolu z dnia 27 grudnia 1954 r., Nr. 12, Poz. 68; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wPoznaniu z 4 grudnia 1954 r., Nr. 20, Poz. 100; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wRzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wStalinogrodzie z dnia 1 grudnia 1954 r., Nr. 10, Poz. 54; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wSzczecinie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 15, Poz. 67; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wWarszawie z dnia 1 grudnia 1954 r., Nr. 11, Poz. 6; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej weWrocławiu z dnia 3 grudnia 1954 r., Nr. 9, Poz. 71; Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej wZielonej Górze z dnia 4 grudnia 1954 r., Nr. 10, Poz. 55.
↑Podział administracyjny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Warszawa: Urząd Rady Ministrów – Biuro do spraw Prezydiów Rad Narodowych, 1956. Brak numerów stron w książce
↑abKiełczewka Zaleska, M. (1974). Dotychczasowy rozwój lokalnej sieci osadniczej a reforma administracyjna wsi z 1973. Na przykładzie powiatów gorlickiego i żuromińskiego. [w] Przegląd Geograficzny 1974, Tom XLVI, zeszyt 2. Warszawa: PWN.
↑Leoński Z., Zarys prawa administracyjnego, Warszawa 2004.
↑Wykaz symboli terytorialnych jednostek administracyjnych używanych do celów statystycznych (podział administracyjny z 1 stycznia 1973). Główny Urząd Statystyczny. Biuro Spisów (errata).
↑Uchwała Nr XVIII/88/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie bydgoskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy z dnia 9 grudnia 1972, Nr. 17, Poz. 200).
↑Uchwała Nr XIX/71/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie zielonogórskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z dnia 6 grudnia 1972, Nr 10, Poz. 98).
↑Służewski J. Terenowe organy administracji i rady narodowe po reformie, Warszawa 1977.
Ten artykuł dotyczy podziału administracyjnego. Zobacz też:inne znaczenia._(Saint_Anthony_of_Padua_church_in_Chwa%25C5%2582owice)_04.jpg)
