Grodno – wzmiankowane po raz pierwszy w 1128, w ruskiej kronicePowieść minionych lat jako miejsce, którym władał książęWsiewłod. Stanowiło kulturowe, handlowe i przemysłowe centrumCzarnej Rusi, leżące na ważnym szlaku handlowym biegnącym naMazowsze. W XII wieku zostało opanowane przezLitwinów, natomiast w poł. XIII wieku przez księcia halicko-włodzimierskiegoDaniela Romanowicza.
W latach 1240–1280 rozgorzały walki o tereny, na których leżał gród, pomiędzy Litwinami i książętami ruskimi. W 1270 r. Grodno opanował litewski książęTrojden. Rządzili w nim teżErdzwiłł,Witenes, a także nietrwaleDaniel Romanowicz i jego syn. W 1283 r. rozpoczęły się najazdy krzyżackie, które nękały Grodzieńszczyznę aż dobitwy pod Grunwaldem w 1410 roku. W sierpniu 1358 roku w Grodnie zawarty został układ graniczny między litewskim księciemKiejstutem i księciem mazowieckimSiemowitem III[4].
W 1376 r. Grodno weszło ponownie w składWielkiego Księstwa Litewskiego. Na mocyunii w Krewie zawartej 10 lat później wraz z Wielkim Księstwem Litewskim formalnie włączone doKrólestwa Polskiego. W tym czasie istniał w Grodnie drewniany gród z kamiennymstołpem, który atakowany był w czasie wojnyWitolda zJagiełłą w 1382, 1389 i 1390 r., a przezZakon krzyżacki w latach 1284, 1295, 1306, 1311, 1312, 1328, 1363, 1373, 1375, 1377 i 1392. Krzyżacy pod dowództwemKonrada Wallenroda zdobyli go w końcu w 1393 r. W tym samym roku Grodno zostało siedzibą księcia Witolda, na którego rozkaz w 1398 r. wybudowano murowany gotycki zamek. Dwa lata później Grodno otrzymało niepełneprawo magdeburskie, zostając jednym z głównych miast księstwa. W grudniu 1400 roku Polacy i Litwini negocjowali w Grodnie warunkiunii wileńsko-radomskiej. Kolejny najazd Krzyżaków na Grodno nastąpił w 1401 roku z powodu poparcia przez Witolda antykrzyżackiego powstania na Żmudzi.
W 1413 r. miasto zostało włączone dowojewództwa trockiego jako miastopowiatoweI Rzeczypospolitej.Kazimierz Jagiellończyk jako wielki książę litewski rozszerzył w 1444 prawa miejskie Grodna, nadając miastu herb w postaci jelenia św. Huberta z krzyżem pomiędzy rogami. W tym czasie radą miejską kierowało na zmianę dwóch burmistrzów: prawosławny i katolicki. Jak większość miast na kresach było miastem wielokulturowym, gdzie współżyli obok siebie Polacy, Litwini, Białorusini, Rosjanie i Żydzi[5]. Miasto uzyskało też prawo organizowania trzech tygodniowych jarmarków w dniach 3 maja, 13 lipca i 30 listopada. Na zamku w Grodnie Kazimierz Jagiellończyk zgodził się przyjąć koronę polską od rycerstwa małopolskiego. Tam też zmarł w 1492. Na zamku mieszkał i zmarł w 1483 synkróla Kazimierza –św. Kazimierz.
Miastu zasłużył się także królAleksander Jagiellończyk, który nakazał budowę pierwszego stałego mostu przez Niemen oraz ustanowił pierwsze fundacje klasztorne bernardynów i augustianów. W czasach zarządzania dobrami królewskimi przez królowąBonę Sforzę przeprowadzono wiele reform organizacji miasta oraz nadano nowe przywileje handlowe. Na Horodnicy powstała rezydencja królowej. Pomiar miasta z 1558 wykazał w mieście 35 ulic i place z 700 domami.
Panowanie królaStefana Batorego było określane jako „złote lata” miasta. Król lubił Grodno i mieszkał na zamku wiele lat. Przyjmował w mieście poselstwa, zwoływał w nim radę senatu, przedsięwziął starania by założyć w mieście kolegium jezuickie. Za jego panowania zamek ok. 1580 r. przebudowano w stylu renesansowym pod kierownictwem architektaScoto z Parmy. Grodno stało się kwaterą główną króla w czasiewojny polsko-rosyjskiej 1577–1582. Zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586 roku, w czasie przygotowań się do kolejnej wojny z Moskwą, podczas których polował w Puszczy Molawickiej wKundzinie, gdzie w nagłej chorobie został opatrzony ostatnimi sakramentami przed przewiezieniem do pobliskiego miasta nad Niemnem[8].
W 1667 r. konsekrowano pierwszy niewielki kościół jezuitów (w pobliżu dzisiejszej katedry), a rok później kościół św. Krzyża należący do karmelitów. Po zniszczeniach wojennychkanclerz wielki litewskiKrzysztof Pac odbudował zamek na siedzibę Sejmu i Senatu, ponieważ Sejm w 1673 uchwalił, że co trzecisejm walny Rzeczypospolitej od 1678 będzie odbywał się w Grodnie (poza sejmami konwokacyjnym, elekcyjnym i koronacyjnym) – były to tzw.sejmy grodzieńskie. Miasto tym samym zyskało nieoficjalnie statustrzeciej stolicy Rzeczypospolitej. Spowodowało to powstanie w mieście i okolicach wielu pałaców i dworów szlacheckich. Powstają wtedy m.in. pałace Radziwiłłów, Sapiehów, Puchalskich, Ogińskich. W 1700 roku ukończono także budowę przy rynku kościoła Jezuitów (obecnej katedry).
Grodno w XVIII wieku
W 1705 r. w mieście na Radzie grodzieńskiej spotkali się królAugust II Mocny i władca RosjiPiotr I Wielki. W 1706 w Grodnie bitoszóstaki z wizerunkiem króla Augusta II, mimo jego abdykacji[11]. PodczasIII wojny północnej, w 1708 r. Grodno zniszczyliSzwedzi pod dowództwemKarola XII i od tego momentu stary zamek już nie odzyskał świetności. Były to także czasy ogromnych rabunków i kontrybucji dokonanych przez wojska rosyjskie. Spokojniejsze czasy nastały pokonfederacji tarnogrodzkiej w 1715 i„sejmie niemym” w 1717 r. W 1718 r. król August II Mocny do Grodna zwołał po przerwie sejm, który obradował w budynkach za Pałacem Sapiehów (Batorówką). Następne sejmy w Grodnie odbyły się w latach 1726, 1729, 1730. W 1736 ukończono budowę murowanego, trójnawowego kościoła karmelitów. W czasach panowania królaAugusta III Sasa, na obrady parlamentu zaczęto budować nowy pałac królewski (Dolny Zamek), jednak sejmy zwołano tylko w 1744 i 1752 r. W tym czasie w mieście działało 14 cechów rzemieślniczych.
Już w roku wyboru na tron królaStanisława Augusta Poniatowskiego, do miasta przeniesionoTrybunał Skarbowy. W 1753 miasto strawił pożar. W latach 1765–1780 nastał w mieście czas zwany „Holandią kwitnącą” za sprawą działań, które wdrożyłpodskarbi wielki litewskiAntoni Tyzenhaus otwierając w mieście 18 manufaktur, fabryk i zakładów. Podskarbi wybudował też nowy pałac w dzielnicy Horodnica. W 1773 zamieniono kolegium jezuitów w szkołę wydziałowąKomisji Edukacji Narodowej. W 1775 utworzona zostałaKrólewska Szkoła Lekarska, przy której w tym samym roku założono Królewski Ogród Botaniczny, pierwszy polski ogród botaniczny[12]. W tym też czasie utworzono pierwszy w mieście teatr. W 1776 zaczęto wydawać „Gazetę Grodzieńską” i „Rocznik Gospodarski”. Rozwój miasta przerwały odebranie stanowiska Tyzenhausowi w 1780 i wielki pożar śródmieścia z ratuszem i farą w 1782 roku.
W roku 1784 miasto po raz pierwszy odwiedził z zespołem teatralnymWojciech Bogusławski. W dniu 6 lipca 1792 miasto zająłPiotr Dołgoruki na czele wojsk rosyjskich. Rok później na Dolnym Zamku, w który wymierzyły działa wojska rosyjskie, odbył się niesławnysejm grodzieński, który zatwierdziłII rozbiór Polski. Od maja 1794 urzędowała na zamku Grodzieńska Komisja Porządkowa, a później Centralna Deputacja Wielkiego Księstwa Litewskiego Rzeczypospolitej. 30 września 1794 do Grodna przybyłTadeusz Kościuszko na czele wojsk powstańczych, jednak po upadkuinsurekcji kościuszkowskiej miasto ponownie opanowali Rosjanie. W dniu 25 listopada 1795 na Zamku abdykował król Polski, który opuścił miasto w 1797. Pod koniec XVIII w. w Grodnie było 9 kościołów i klasztorów rzymskokatolickich i dwie cerkwie unickie z klasztorami (bazylianów i bazylianek).
Apteka, kościół jezuitów i Pałac Batorego w XIX wieku
Przez cały okres zaborów pozostawało ważnym ośrodkiem ruchu narodowego. 12 sierpnia 1861 roku w Grodnie, tak jak w Wilnie i Kownie, uroczyście obchodzono rocznicę Unii Lubelskiej między Litwą i Koroną, jednak pokojowa manifestacja została brutalnie rozpędzona przez rosyjskie wojsko[13]. Mieszkańcy ziemi grodzieńskiej licznie uczestniczyli w powstaniustyczniowym. W tym czasie ruchem powstańczym w Grodnie kierowaliCelestyn Ciechanowski,Apollo Hofmeister iStanisław Sylwestrowicz.Erazm Zabłocki (1831–1884) był w czasie powstania styczniowego naczelnikiem cywilnym do czerwca 1863 r., a następnie komisarzem woj. grodzieńskiego. Po upadku powstania, w zamku umieszczono więzienie dla schwytanych jego uczestników. Miasto w tym czasie liczyło około 20 tys. mieszkańców. Zaczęła się też kolejna fala rusyfikacji, m.in. wyburzano kościoły np. dominikanów, a gotycką farę przebudowano na cerkiew. W 1866 r. Rosjanie wydali zakaz mówienia po polsku w życiu publicznym, dlatego spotykano się potajemnie w domach mieszczańskich by organizować spotkania teatralne, muzyczne i literackie. Ogólny upadek miasta zahamowało w 1861 przeprowadzenie liniikolei Warszawsko-Petersburskiej. W 1870 r. poświęconocerkiew św. Aleksandra Newskiego. W 1885 roku wiele zabytków zostało bezpowrotnie zniszczonych w wyniku pożaru. W latach 1894–1910 w mieście mieszkałaEliza Orzeszkowa, aktywnie powstrzymująca rusyfikację.
W 1905 r. Rosjanie wybudowalicerkiew Opieki Matki Bożej. Dzięki inicjatywie mieszkańców w 1907 r. zainstalowano pierwsze telefony. W 1909 r. powstał most żelazny przez Niemen, a w 1912 r. miasto zelektryfikowano.
W okresieI wojny światowej miasto było okupowane przez Niemców, którzy wkroczyli do miasta 3 września 1915 roku, grabiąc przy okazji bibliotekę dominikańską. Pod koniec I wojny światowej niemieckie władze okupacyjne prowadziły w Grodnie politykę maksymalnego osłabiania wpływów polskich. Miasto zostało oddzielone odKrólestwa Kongresowego pierścieniową linią demarkacyjną, która utrudniała kontakt miejscowych Polaków z władzami wWarszawie. Niemcy tolerowali w mieście tworzące się organizacje białoruskie i litewskie, jednocześnie zwalczając polskie. W związku z ofensywą wojsk bolszewickich od grudnia 1918 do wiosny 1919 roku do Grodna przeniosły się z Mińska instytucjeBiałoruskiej Republiki Ludowej, w czasie gdy próby tworzenia administracji polskiej były blokowane przez niemieckich okupantów[14].
15 kwietnia, a następnie 27 kwietnia 1919 r., w Grodnie pojawiły się pierwsze polskie oddziały. Miasto zostało opuszczone ostatecznie przez wojska niemieckie w dniu 29 kwietnia. 3 maja 1919 roku odbyła się w mieście defilada polskich i białoruskich oddziałów, do której przygrywała białoruska orkiestra wojskowa. 3 czerwca 1919 roku do Grodna przyjechałJózef Piłsudski, który przyjął na zamku płk. Eugeniusza Hajdukiewicza, pełniącego tymczasowo obowiązki dowódcy 1 Białoruskiego pułku piechoty.
W 1920 r. Grodno dwukrotnie stało się areną działań zbrojnych, jako ważny węzeł komunikacyjny na froncie polsko-bolszewickim. W dniach 18–23 lipca 1920 r. toczyły się w obronie Grodna walki oddziałów polskich dowodzonych przez gen.Stefana Mokrzeckiego i gen.Lucjana Żeligowskiego z nacierającym3 Korpusem Kawalerii bolszewickiej, dowodzonym przezGaja Chana i częścią4 Armii bolszewickiej. Utrata miasta zagrażała trwałości polskiej obrony naNiemnie i odsłaniała bolszewikom najkrótszą drogę znad Niemna na Warszawę. 22 lipca na południe od Grodna oddziały polskie wyparły nieprzyjaciela zKorobczyc,Kamionki i Olszynki. Walki trwały ze zmiennym sukcesem. O ich rezultacie przesądził sukces15 Armii bolszewickiej, która przełamała front polski nadŚwisłoczą i ruszyła częścią sił naIndurę. Spowodowało to, że wojska polskie rozpoczęły odwrót nad Narew i Bug, jednak Bitwa o Grodno w lipcu 1920 r. na tydzień zatrzymała marsz 3 Korpusu Gaja na zachód. Podczas odwrotu wojsk polskich z Grodna doszło do pogromów ludności żydowskiej (późniejsza interpelacja poselska sejmowego koła żydowskiego wspominała tortury, mordy, gwałty i grabieże dokonywane przez żołnierzy i oficerów)[15]. Okupacja bolszewicka trwała 10 tygodni.
PoBitwie Warszawskiej rozpoczęto we wrześniu 1920 roku przygotowania do operacji zaczepnej nad Niemnem, w trakcie których zdobycie Grodna powierzono2 Armii Wojska Polskiego pod dowództwem gen.Edwarda Rydza-Śmigłego. Rydz-Śmigły wyznaczył do tego zadania21 Dywizję Górską gen.Andrzeja Galicy i22 Dywizję Ochotniczą płk.Adama Koca, wsparte grupą artylerii ciężkiej gen.Ledóchowskiego. Razem 11600 żołnierzy i 107 dział[5]. Jednostki te 20 września uderzyły z lasów augustowskich na5 i6 Dywizję Strzelców, co zaskoczyło Rosjan, w związku z czym wycofali się w stronę fortów Grodna, pod które w pościgu za nimi podeszła 22 Dywizja Ochotnicza, a 21 Dywizja Górska opanowałaKuźnicę. Dnia 21 września przeciwnatarcie przeprowadziły 5 Dywizja na Kuźnicę i 6 Dywizja naNowy Dwór, które zostały powstrzymane przez Polaków. Do zaciętych walk doszło podOdelskiem, gdzie kontratakujący uderzali w prawe skrzydło dywizji gen. Galicy[16]. Sowieci zaangażowani w walki pod Grodnem z 21 i 22 dywizją oraz3 DP Leg. podBrzostowicą Wielką nie rozpoznali przygotowań do ataku Grupy Manewrowej na północy. 23 września obie strony przeszły do uderzeń. 21 DGór. walczyła o opanowanie przepraw na Niemnie pod Konatowem na południe od Grodna, a 22 DOchot. po uchwyceniu przepraw pod Ballą Solną, okrążała Grodno od północy[16]. Działający na lewym skrzydle205 pułk piechoty (dowódca mjrBernard Mond) z dwoma dywizjonami artylerii w nocy 22/23 września uchwycił uszkodzony przez Litwinów most podHożą i rozpoczął przeprawę[16]. Po południu wiadomość o przeprawie Monda dotarła do sztabu 2 Armii, gdzie oczekiwano rezultatów walk pod Grodnem, od którychPiłsudski uzależniał atak Grupy Manewrowej na tyły Rosjan[5]. Gen Rydz-Śmigły o 16.30 wydał rozkaz, który2 Brygadę Jazdy skierował na Grodno z zadaniem połączenia się z 205 pp. Wieczorem 24 września pod Nowym Dworem poddał się Polakom sowiecki 49 pułk. W dniu 25 września 21 DGór. zmusiła do odwrotu sowiecką 5 DS, a1 pułk strzelców podhalańskich opanował umocnienia między fortami 5 i 6 twierdzy Grodno. Grupa Monda zdobyła forty 13 i 13 a. Z kolei 22 DOchot. opanowała fort 4. Rosjanie bez walki opuścili forty 1, 2 i 3. W nocy 25/26 września 22 Dywizja Ochotnicza wkroczyła do Grodna[16][17].
W 1921 r., na mocyTraktatu ryskiego, Grodno oficjalnie weszło w składII Rzeczypospolitej. Administracyjna i gospodarcza rola miasta uległa wówczas degradacji na korzyść sąsiedniegoBiałegostoku (tam przeniesiono m.in. siedzibęwojewództwa). W kwietniu 1923 roku ukończono odbudowę mostu kolejowego przez Niemen[18].
Panorama Grodna ok. 1935 roku
Przedwojenne Grodno było siedzibą władz powiatowych. Liczyło prawie 60 tysięcy mieszkańców, wśród których przeważali Polacy (60%) i Żydzi (37%), przy nieznacznym udziale procentowym Litwinów i Białorusinów (3%). Dochodziło do napięć na tle narodowościowym. W czerwcu 1935 roku podczas zabawy tanecznej doszło do zabójstwa marynarza, którego pogrzeb przerodził się w zamieszki antyżydowskie. Władze sanacyjne zakazały prasie pisania o zajściach, a gazety które złamały zakaz zostały skonfiskowane[19].
W 1929 r. społeczność żydowska miała na terenie miasta trzy synagogi oraz szpital. Funkcjonował Związek Rzemieślników Żydów[20]. W 1930 roku uruchomiono autobusową komunikację miejską[21].
W okresie międzywojennym powstały Kresowa Fabryka Rowerów i Motocykli „Niemen”, Zakłady Graficzne, Fabryka Wyrobów Introligatorskich, browary Margolisa, Słuckiego, Dojlidy. Zbudowano na Zaniemeniu nowy budynek dla Fabryki Tytoniu. Jako ważny ośrodek kultury polskiej naKresach, Grodno szczyciło się szeregiem szkół i bibliotek. Miasto miało dwa stałe teatry oraz Muzeum Przyrodnicze i Muzeum Historyczne na zamku, które założyłJózef Jodkowski. W mieście działało harcerstwo. Powstał takżeogród zoologiczny. W latach 1922–1927 w Grodnie mieszkała i tworzyłaZofia Nałkowska. W 1929 odsłonięto pomnikElizy Orzeszkowej, a w 1930 zbudowano nowy most przez Niemen. W 1938 zburzono cerkiew św. Aleksandra Newskiego.
20 września 1939 do Grodna wtargnęły kolumny czołgówArmii Czerwonej, próbując zdobyć miasto z marszu, rozpoczęła sięobrona Grodna. Polscy żołnierze wspomagani przez cywilnych ochotników na których czele stałStanisław Skarżyński, kawaler Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1921 r., osadnik wojskowy na Grodzieńszczyźnie, który zniszczył pierwszy czołg sowiecki w Grodnie, a po wkroczeniu wojsk radzieckich został rozstrzelany przez NKWD, a także, m.in. harcerzy grodzieńskich,walczyli z przeważającymi siłami wroga (Obrona Grodna) aż do wieczora 21 września. Po upadku miasta, Sowieci dokonali bez sądu egzekucji około 300 obrońców, w tym szkolnej młodzieży (na Psiej Górce rozstrzelano m.in. 20 uczniów broniących Domu Strzelca)[22]. Od 22 września na mocypaktu Ribbentrop-Mołotow Grodno pozostawało pod okupacją sowiecką, włączone dosowieckiej Białorusi jako siedziba rejonu wobwodzie białostockim.
Po ataku Niemiec hitlerowskich na ZSRR, funkcjonariusze NKWD zamordowali 22 czerwca 1941 roku w więzieniu w Grodnie kilkadziesiąt osób więzionych w karcerach[22]. W wyniku niemieckiego bombardowania bardzo poważnie zostały zniszczone rejony miasta pomiędzy rynkiem i rzeką. Niemcy zajęli zrujnowane miasto wieczorem 23 czerwca dywizjami 8. Korpusu z 9. Armii. Do 1944 roku miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. Niemcy wymordowali Żydów, umieszczając ich wcześniej w dwóch gettach (getto w Grodnie). Wojska niemieckie wycofały bez walki z Grodna w nocy z 16/17 lipca 1944 roku. Następnego dnia do miasta wkroczyły wojska sowieckie.
Na mocy postanowieńkonferencji jałtańskiej, władze sowieckie zobowiązały się do zwrotu Polsce terytoriów na zachód odlinii Curzona. Linia w pobliżu Grodna przebiegała po rzeceNiemen, pozostawiając po stronie polskiej lewobrzeżną część miasta. W rzeczywistości jednak granicę na tym odcinku wytyczono średnio o 15–22 km na zachód od linii Curzona, w związku z czym całe Grodno znalazło się na terytorium Białoruskiej SRR. W lipcu 1944 roku mieszkańcy miasta utworzyli komitet, który kierował listy od mieszkańców do różnych instytucji polskich z prośbą o pozostawienie Grodna w składzie Polski[23]. Apele jednak pozostały bezskuteczne. Miasto stało się w lipcu 1944 ponownie częściąZSRR i pozostało nią aż do jego rozwiązania w 1991. W latach 1946–1950 obie części miasta połączone były mostem pontonowym, który zastąpił odbudowany w 1950 roku most drogowy[24]. W 1961 władze komunistyczne kazały wysadzić najstarszy kościół miasta, tzw.Farę Witoldową. W latach 60. XX wieku zburzono też barokowykościół i klasztor Bernardynek. W 1974 uruchomionokomunikację trolejbusową. Obecnie miasto znajduje się w składzie Republiki Białorusi.
Współczesna panorama miasta
W Grodnie działał pełnomocnik okręgowy dla terenu przedwojennego powiatu, który rejestrował kandydatów do wyjazdu – 98 985 osób do 15 września 1945, których wyjechało 23,3%. Na przełomie 1945/1946 rejestrację wznowiono, zarejestrowano 143 300 osób, z których wyjechało 20,4%[25]. Polacy wyjechali m.in. dopowiatu oleckiego naMazurach[26].
WedługPowszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwały 34 694 osoby, wśród których 12.053 było wyznania rzymskokatolickiego, 3.649 prawosławnego, 230 ewangelickiego, 18.697mojżeszowego, 19 innego chrześcijańskiego i 38 innego. Jednocześnie 17.303 mieszkańców zadeklarowałopolską przynależność narodową, 1.488 białoruską, 15.056 żydowską, a 756 inną. Było tu 2.875 budynków mieszkalnych[30].
Dwór Poniemuń zbudowany jako pałacyk myśliwski w XVIII w. dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w 1 poł. XIX wieku należał do Romana Lachnickiego, dwór jest zlokalizowany w południowo-wschodniej części miasta[33]
Synagoga w Grodnie, drewniana z XVIII w., spalona podczas II wojny światowej
Pałac Augustówek z XVIII wieku projektu Giuseppe Sacco zlokalizowany w południowo-zachodniej części miasta i spalony przez Rosjan w 1915 r. Z jego otoczenia zachowały się klasycystyczna kaplica śś. Piotra i Pawła z 1821 roku oraz karczma z 1794 roku przebudowana po 1921 roku na dwórMaurycego O’Brien de Laçy. W czerwcu 1939 roku spędzał w tym dworze wakacjeStanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy)[36][37].
23 sierpnia 2016 r. zostało przez prezydenta BiałorusiAleksandra Łukaszenkę podpisane rozporządzenie, które umożliwiło podróż do Grodna orazrejonu grodzieńskiego bez posiadaniawizy do końca 2017 roku. Od turystów wymagało się jednak wykupienia wycieczki w jednym ze wskazanych białoruskichbiur podróży. Granicę należy wówczas przekroczyć tylko w przejściach granicznych na terenie rejonu grodzieńskiego wPolsce (Kuźnica) lub naLitwie (Raigardas). Maksymalny czas pobytu bez wizy to 5 dni. 26 grudnia 2017 prezydent Białorusi przedłużył prawo na bezwizowy wjazd do Grodna. Została włączona możliwość podróży do Grodna bez wizy pociągiem lub samolotem a termin pobytu zwiększony do 10 dni[38].
↑Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 15.
↑Национальный атлас Беларуси, Mińsk 2002, s. 266–267.
↑LeonardL.DrożdżewiczLeonardL.,BATORY W KUNDZINIE, „Znad Wilii”, nr 3 (63) z 2015 r., s. 23–24., 2015. Brak numerów stron w książce
↑NataliaN.SližNataliaN.,Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences,DOI: 10.23858/khkm. Brak numerów stron w książce
↑WojciechW.KalwatWojciechW.,Monety króla – elektora [online], s. 2 [dostęp 2016-04-13] [zarchiwizowane zadresu 2012-08-24].
↑Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1981, s. 141.ISBN 83-223-1876-6.
↑Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski, Trzy Powstania Narodowe, Książka i Wiedza, 1997, s. 309
↑Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział I. Sytuacja ogólna na świecie, w Polsce i na Litwie w chwili odzyskiwania przez Polskę niepodległości. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 31–32.ISBN 83-88973-60-6.
↑SzymonS.RudnickiSzymonS.,Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 65,ISBN 978-83-7666-363-0.
↑abcdLechL.WyszczelskiLechL.,Niemen 1920, Wyd. 1, Warszawa: Wydawn. Bellona, 1991,ISBN 978-83-11-07908-3 [dostęp 2025-03-31]. Brak numerów stron w książce
↑RonaldR.ModrasRonaldR.,Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach 1933–1939, Kraków: Homini, 2014, s. 309.
↑Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 108.
↑Jan Szumski: I.I. Zachodnia Białoruś – krótkie wyjaśnienie obszaru zainteresowań i używanego pojęcia. W: Jan Szumski: Sowietyzacja Zachodniej Białorusi 1944–1953. Propaganda i edukacja w służbie ideologii. Wyd. 1. Kraków: Arcana, 2010, s. 21–28.ISBN 978-83-60940-21-1. (pol.).
↑Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 30.
↑LeonardL.DrożdżewiczLeonardL.,O UBIEGŁYM NUMERZE, 25 LAT „ZNAD WILII”: Z DOLINY ŁOSOŚNY, O Teatrach grodzieńskich 1784-1864 – Likwidacja sceny polskiej Grodnie i Wilnie Zbigniewa Jędrychowskiego – nota recenzyjna, „Znad Wilii”, nr 4 (60) z 2014 r., s. 143–145., 2014. Brak numerów stron w książce
.jpg)
.jpg)
%2c_Vilienskaja._%25D0%2593%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25B0%25D0%25B4%25D0%25BD%25D1%258F%2c_%25D0%2592%25D1%2596%25D0%25BB%25D0%25B5%25D0%25BD%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%258F_(2021)_05.jpg)
