Gramatyka (stgr. γραμματική τέχνη,łac. grammatica) – uporządkowany zbiórreguł językowych rządzących organizacjązdań,dyskursów,tekstów; innymi słowy zespół prawideł umożliwiających tworzenie złożonychjednostek językowych, ich składanie z jednostek elementarnych[1]. Gramatyka to także dział językoznawstwa zajmujący się badaniem tych wzorców[2]. Struktura gramatyczna stanowi element właściwy dla wszystkichjęzyków idialektów[3], tworzący podstawę ich funkcjonowania; system ten znany jest każdemu użytkownikowi języka i przyswajany bez potrzeby formalnego nauczania[4]. Złożona gramatyka występuje zarówno w językach społeczeństw uprzemysłowionych i zurbanizowanych, jak i w językach społeczeństw tradycyjnych[5][6].
Gramatyka to część języka najbardziej trwała i odporna na wpływy zewnętrzne[7], choć również podlegającazmianom[8]. Jest najwyraźniej ujawniającym się elementem organizacji tekstu, choć nie stanowi głównego ani jedynego obrazusystemu językowego. Charakter gramatyki jest uzależniony odtypologii danego języka, a na faktyczny sposób wypowiedzi wpływają też aspektystylistyczne isemantyczne. Rzeczywistałączliwość wyrazów może być zatem bardziej restrykcyjna od samych prawideł gramatycznych[1].
W zakres gramatyki mogą wchodzić:fonetyka ifonologia,morfologia,składnia (syntaktyka) isemantyka[9]. W węższym znaczeniu chodzi o naukę o środkach morfologicznych (gramatyka wyrazu) i składniowych języka (gramatyka zdania)[7]. W ujęciu tradycyjnym nie uwzględnia się ani nauki o warstwie dźwiękowej (fonetyki i fonologii), ani semantyki, ani teżleksykologii[2]. Pojęcie gramatyki ma zatem charakter bardzo zmienny, często również pod względem rozciągłości jej przedmiotu[10]; ponadtogramatyka uniwersalna nie stanowi gramatyki w żadnym z powszechnych ujęć, lecz raczej koncepcję uniwersalnych właściwości językowych[11].
W postaci stosowanej gramatykę rozumie się przede wszystkim jako opis struktury, tej części systemu językowego, która odnosi się do sposobu łączenia jednostek, zwłaszcza w kontekście tworzenia zdań. Istnieją jednak różne koncepcje pojmowania gramatyki i rozgraniczania jej elementów.Ferdinand de Saussure uznawał, żezasobu słownego nie można ściśle oddzielić od gramatyki; podejście tradycyjne, absolutyzujące poszczególne części gramatyki, traktuje ją zaś nadal jako pewien konglomerat złożony z tych składników. Skrajne stanowisko zajmuje tuNoam Chomsky, który gramatykę w zasadzie utożsamił ze składnią[1].
Poza kontekstem językoznawczym miano gramatyki przypisuje się rozmaitym aspektom praktyki językowej, a sam termin bywa szczególnie kojarzony z regulacjami poprawnościowymi[12]. Stąd wywodzi się właściwe dla kultury internetowej pojęcie grammar nazi, powiązane z potocznym sposobem rozumienia gramatyki[12]. Potocznie pod pojęcie gramatyki podkłada się nie tylko morfologię czy składnię, ale takżewymowę,stylistykę[12] czy nawetortografię[13][14]. Normy ortograficzne nie są jednak częściąsystemu językowego ani gramatyki, lecz odgórnie narzuconymi przepisami, rządzącymi zewnętrzną szatą języka[13][15].
Gramatyczność (poprawność gramatyczna) to własność struktur językowych (przede wszystkim zdań) polegająca na ich zgodności z zasadami gramatycznymi. Wyrażenia spełniające reguły gramatyki nie muszą być jednakakceptowalne pod względem semantycznym (por. zdanieTa długa głupota szczekała prostopadle, uwydatniające różnicę między gramatyką a semantyką). Obserwuje się priorytetyzację prawideł semantycznych nad gramatycznymi. Podstawowa komunikacja możliwa jest bowiem nawet bez znajomości gramatyki, umożliwia ją proste zestawienie leksemów (Ja ten klucz jutro oddać ten pani)[11].
Istnieją różne sposoby kategoryzacji rodzajów gramatyk.František Čermák proponuje poniższy podział[11]:
 | Zobacz w indeksieSłownika geograficznego Królestwa Polskiego hasłoGramatyka |
- ↑abcČermák 2011 ↓, s. 130.
- ↑abPolański 1999 ↓, s. 208.
- ↑O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 5.
- ↑O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 9–11.
- ↑ViktorV. Krupa ViktorV.,SlavomírS. Ondrejovič SlavomírS.,Jazykové mýty a ich poslanie, „Človek a spoločnosť”, 1/2004, saske.sk [dostęp 2019-12-07] [zarchiwizowane zadresu 2016-01-10] (słow.).
- ↑JohnJ. Lyons JohnJ.,Language and Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 1981, s. 27–28,DOI: 10.1017/CBO9780511809859,ISBN 0-521-29775-3,ISBN 978-0-511-80985-9,OCLC 7565470 (ang.).
- ↑abLachur 2004 ↓, s. 101.
- ↑O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 7–8.
- ↑O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 10.
- ↑Mistrík i in. 1993 ↓, s. 162–163.
- ↑abcČermák 2011 ↓, s. 131.
- ↑abcDaceD. Strelēvica-Ošiņa DaceD.,The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 185–194,DOI: 10.22364/av5.16,ISSN2255-9779 (ang.), vide s. 186.
- ↑abKarelK. Sýkora KarelK.,Jaký je vlastně rozdíl mezi gramatikou a pravopisem? [online], Blog iDNES.cz, 26 stycznia 2016 [dostęp 2019-06-03] [zarchiwizowane zadresu 2021-01-23] (cz.).
- ↑AnneA. Lobeck AnneA.,KristinK. Denham KristinK.,Navigating English Grammar: A Guide to Analyzing Real Language, Chichester: Wiley-Blackwell, 2014, s. 4,ISBN 978-1-405-15993-7,ISBN 978-1-405-15994-4,OCLC 829097424 (ang.).
- ↑HannaH. Jadacka HannaH.,AndrzejA. Markowski AndrzejA.,Hasła problemowe, [w:]AndrzejA. Markowski (red.),Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, t. 2: Q–Ż, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022, s. 1636–1637,ISBN 978-83-01-22136-2,ISBN 978-83-01-22135-5,OCLC 1325603935 , hasło „ortografia”.
- FrantišekF. Čermák FrantišekF.,Jazyk a jazykověda: přehled a slovníky, wyd. 4, Praha: Nakladatelství Karolinum, Univerzita Karlova, 2011,ISBN 978-80-246-2360-3,OCLC 878145746 [dostęp 2017-12-18] (cz.).
- CzesławC. Lachur CzesławC.,Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2004,ISBN 83-7395-082-6,OCLC 749715998 .
- JozefJ. Mistrík JozefJ. i inni,Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993,ISBN 80-215-0250-9,OCLC 29200758 (słow.).
- William DelaneyW.D. O’Grady William DelaneyW.D.,MichaelM. Dobrovolsky MichaelM.,Language: a preview, [w:]William DelaneyW.D. O’Grady,MichaelM. Dobrovolsky (red.),Contemporary Linguistics: An Introduction, wyd. 3, Boston–New York: Bedford/St. Martin’s, 1997, s. 1–14,ISBN 0-312-13749-4,OCLC 36269909 (ang.).
- KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.),Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław:Ossolineum, 1999,ISBN 83-04-04445-5,OCLC 835934897 .
