| osada | |||
 Dawna plebania w Gorzkowie | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Liczba ludności (2022) | 246[2] | ||
| Strefa numeracyjna | 84 | ||
| Kod pocztowy | 22-315[3] | ||
| Tablice rejestracyjne | LKS | ||
| SIMC | 0888333[4] | ||
Położenie na mapie gminy Gorzków  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu krasnostawskiego  | |||
 50°56′46″N 23°00′48″E/50,946111 23,013333[1] | |||
| |||
Gorzków-Osada –osada wPolsce położona wwojewództwie lubelskim, wpowiecie krasnostawskim, wgminie Gorzków[4][5].
Osada jest sołectwem, siedzibą –gminy Gorzków. Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) wieś liczyła 283 mieszkańców[6].
W latach 1689–1870 samodzielnemiasto.W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała dowojewództwa zamojskiego.
Gorzków leży geograficznie na południowym skrajuWyniosłości Giełczewskiej, centralnej i najwyższej częściWyżyny Lubelskiej nad rzekąŻółkiewką, lewym dopływemWieprza.
Wieś jest siedzibąrzymskokatolickiej parafiiśw. Stanisława Biskupa i Męczennika w Gorzkowie[7].
Goszkow, Gorzkow, Gorzkowice (1359), Gorzcow (1406), Gorszcow, Goszkowo (1496) – toponim dzierżawczy od skróconej nazwy osobowej pochodzenia słowiańskiegoGorzek = Gorzysław, z wtórnym członem odróżniającym gospodarczo-terytorialnym; Gorzków-Miasteczko = Gorzków-Osada,Gorzków-Wieś, Gorzków-Przedmieście (1786)[8][9].
Początki Gorzkowa nie są dotąd poznane ani udokumentowane. Przypuszczać można, iż korzystne położenie nad stawem lub rozlewiskiem rzecznym sprzyjało założeniu tuosady wiejskiej już ok. XII/XIII wieku, w czasachKsięstwa Halicko-Włodzimierskiego. Najstarsze źródło pisane, tzw.Latopis Nestora, nie zawiera żadnej wzmianki na ten temat. Położenie w obszarze odwieczniepogranicznym i stale zmieniająca się zbrojnie przynależnośćpaństwowa nie sprzyjałyosadnictwu i stabilizacjigospodarczej.
Gorzków wymieniany był w źródłach XIX-wiecznych jako jedna zosad pośródGrodów Czerwieńskich, choć bez konkretnej potwierdzonej daty źródłowej[10].
Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych o już istniejącejosadzie znajdują się dopiero wtraktacie granicznym chełmsko-lubelskim, spisanym w dniu św. Marcina (11 listopada) 1359 roku. Wśródmężów zacnych po stronieKsięstwa chełmskiego wymieniono niejakiego Andrieja z Gorzkowa. Ustalono wówczas bardzo dokładnie przebieglinii granicznej, m.in. pomiędzyCzęstoborowicami (po stronie lubelskiej) a Gorzkowem (po stronie chełmskiej)[11].
W roku 1387Jadwiga Andegaweńska, królowa Polski, wcieliła zbrojnieZiemię Czerwieńską na wieki do Królestwa Polskiego. Rok później jej małżonek i król Polski –Władysław II Jagiełło, zgodnie z zasadą wielu królów;Divide et impera –Księstwo chełmskie zamienił naziemię chełmską, przekształcając z dnia na dzień dawne dobrakniaziowskie nakrólewszczyzny, przekazywane przez szczodrego królado wiernych rąk: wzastaw,dzierżawę lub nadożywocie.
I tak właśnie, protegowanyspowiednik i doradca pary królewskiej –Mikołaj z Sandomierza, zostając w 1403 rokupodkanclerzym koronnym, otrzymał na własność dziedziczną od króla Władysława II Jagiełły dwie wsie królewskie naprawie magdeburskim – zniszczony i wyludnionyPoperczyn oraz kwitnący Gorzków.Lokację potwierdzaprzywilej królewski spisany w Wiślicy dnia 19 sierpnia roku 1406, w którym wymieniono także uprawnionychspadkobierców Mikołaja z Sandomierza:siostrę przyrodnią Jachnę z jej drugim mężem Paszkiem oraz dzieci z obu jejmałżeństw. Dokładne wytyczenie granic dóbr nadanych Mikołajowi z Sandomierza opisuje następny dokument królewski, podpisany w Żukowie 26 sierpnia 1406r[12]. Wyznaczeni tymi dokumentamispadkobiercy Mikołaja z Sandomierza stali się protoplastamirodu Gorzkowskichherbu Tarnawa, wieloletnich dziedziców Gorzkowa.
Pierwszym w Królestwie Polskim prywatnym właścicielem Gorzkowa był bez wątpieniaMikołaj Trąba,podkanclerzy koronny (1403-1412),arcybiskup gnieźnieński (1412-1422) i pierwszyprymas Polski (1416-1422). Wniósł on podwaliny pod silną pozycję Kościoła na ziemi chełmskiej oraz dał zaczyn do dalszego rozwoju społecznego tych okolic. Związał także na trwałe historię Gorzkowa z historiąparafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Stanisława biskupa i męczennika.
Na przełomie XIV i XV w. w ramach umacniania państwowości polskiej na tych ziemiach rozpoczęło się intensywne osadnictwoziemi chełmskiej iKsięstwa bełskiego. ZKsięstwa Mazowieckiego,Wielkopolski iMałopolski (zwłaszcza z trudnych w uprawie rolnictwa ziem świętokrzyskich), przybywali na te żyzne tereny rolnicze możni,szlachta zagrodowa, a wraz z nimi równieżchłopi iŻydzi. Tutaj zetknęły się i przemieszały (nie bez konfliktów) wpływy gospodarcze, kulturowe i religijne zachodnie i wschodnie, stwarzając specyficzny charakter tych ziem, odczuwalny do dnia dzisiejszego[13]. W roku 1477 potomkowie Jachny i Paszka – Jan i Piotr Gorzkowscy dokonali między sobą podziału dziedzicznych dóbr. Dzięki intensywnejpolonizacji oraz korzystnemu położeniu przy trakcie handlowym, Gorzków (wraz z całym powiatem krasnostawskim), przeżywał okres prosperity[14][15]. W roku 1493 istniał tumłyn wodny, pracowali kowale, tkacze, jeden szewc, jedenłaziebnik i sześćkarczm dla obsługi ruchutranzytowego[16].
KrólJan Olbracht aktem z 13 kwietnia 1496 r. ustalił granice rozdziału spornych terytoriów pomiędzy Andrzejem z Tęczyna,kasztelanem wojnickim, dzierżawcą wsi królewskichPilaszkowice i Dąbie a Janem Gorzkowskim,pisarzem ziemi chełmskiej a jednocześnie siostrzanym wnukiem Mikołaja z Sandomierza, niegdyś właściciela Poperczyna i Gorzkowa[17].
Kolejny z wielunajazdów tatarskich przyniósłhekatombę – w powiecie krasnostawskim na 84 wsie spalono 18, a 13 wsi opustoszało całkowicie (np.Suche Lipie iPiaski Szlacheckie)[18]. W GorzkowieTatarzy także dokonali wielu spustoszeń – w 1517 roku notuje się już tylko jednąkarczmę[16]. W 1623 ówczesny nawrócony na katolicyzm dziedzic wsi – Stanisław Gorzkowski – wybudował na terenach z obszaru wsi Gorzkowa opisanych w akciefundacyjnym złożonym w KrasnostawskimSądzie Ziemskim nowykościół murowany[19].
Upadek Rzeczypospolitej w II połowie XVII w., ciągłe wojny i najazdy, zarazy i klęski pogodowe spowodowały znaczne wyludnienie i upadek gospodarczy również Gorzkowa[20].
Świetność okolicy próbował odbudowaćJan Sobieski, którypo swych przodkach odziedziczył tereny ziemskie w Gorzkowie, a często wypoczywał w swym majątku w pobliskichPilaszkowicach. W 1689, już jako król Polski Jan III Sobieski, nadał wsi Gorzków prawa miejskie[19].
W tym okresiemiasteczko Gorzków liczyło już ok. 300 mieszkańców. Wmiasteczku istniał kwadratowyrynek z drewnianymratuszem,karczma imłyn. Działalirzemieślnicy (szewcy, tkacze, kowale, bednarze i in.). Masowo zaczęli również napływać Żydzi, których osiedlanie popierała szlachta, zainteresowana ożywieniem gospodarczym[19]. W drugiej połowie XVIII wieku właścicielamifolwarku iwsi Gorzków zostaje rodzina Weryha-Darowskich.
W 1795 Gorzków znalazł się wzaborze austriackim, więcjęzykiem urzędowym staje się niemiecki. W 1809 Gorzków wszedł w składKsięstwa Warszawskiego. W 1810 zaczęło działać szkolnictwo początkowe. W 1812 pożar zniszczył prawie całemiasteczko Gorzków, wskutek czego przestało istnieć przytulisko dla ubogich. Pokongresie wiedeńskim w 1815 r. Gorzków znalazł się w granicachKongresówki, a po jej upadku na wiele lat wszedł podrządy carów. W 1830 r. okoliczna szlachta i chłopi licznie wzięli udział wpowstaniu listopadowym.
WedługSłownika geograficznego Królestwa Polskiego w roku 1861 było w Gorzkowie 38 domostw i 378 mieszkańców, z czego 218 (czyli ponad połowa) było pochodzenia żydowskiego[21].
Powstanie styczniowe 1863 r. cieszyło się ogólnym poparciem ludności gminy z aktywnym udziałemproboszcza parafii gorzkowskiej Franciszka Drewnowskiego. 3 lutego 1864 pod Wielkopolem oddziały powstańców stoczyły zwycięską potyczkę z oddziałemkozaków carskich[22]. W odwecie za czynne uczestnictwo gorzkowian w tym powstaniu, 13 stycznia 1870ukazemcaraAleksandra II Gorzków stracił prawa miejskie[23].
Mieszkańcy po raz kolejny uaktywnili się politycznie podczas wydarzeń z 1905 roku – kilku chłopów ze wsiZamostek zostało aresztowanych za działalność antycarską.
W 1907 r. Gorzków liczył już 1303 mieszkańców. W ówczesnej gminie działało tajne szkolnictwo w języku polskim. Działalność patriotyczną prowadziliendecy a szczególnie "zaraniarze", co niejednokrotnie spotykało się ze sprzeciwem części posiadaczy ziemskich, a także iproboszcza parafii księdza Bąbolewskiego. W lipcu 1915 r.osada została zajęta ponownie przez wojska austriackie. Pod koniec maja 1916 r. powstał Obwód KrasnostawskiPolskiej Organizacji Wojskowej, do którego należy Komenda nr 6 w Gorzkowie, licząca 40 członków. Równolegle powstawały zalążki innych organizacji społeczno-politycznych, takich jakPolskie Stronnictwo Ludowe,Liga Kobiet itd. W 1918 r. gorzkowski oddziałPolskiej Organizacji Wojskowej rozbroił wWielkopolu posterunek żandarmerii austriackiej oraztabor wojskowy obsługującykolejkę wąskotorową[22].
W okresie II RP w Gorzkowie działały różne partie polityczne (ludowcy,endecja,komuniści). Rozwijała się oświata o charakterze podstawowym i różne formyspółdzielczości. Uaktywnił się ruch kooperatywy "Zgoda" (mleczarnia i spółdzielnia spożywców) a także kasa zapomogowa spółdzielcza i nauczycielska. W 1920 roku w Gorzkowie powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W latach 1926 – 1929 wzniesionomurowany kościół na planiekrzyża łacińskiego z wolno stojącądzwonnicą jednodzwonną dla powstałej tu parafiiKościoła Polskokatolickiego pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.
Po wybuchuII wojny światowej, w ramach realizacjipaktu Ribbentrop-Mołotow już 26 września 1939 r. do Gorzkowa wkroczyły oddziałyArmii Czerwonej, aby 8 października 1939 r. ustąpić miejscaarmii III Rzeszy.
Pierwszy transport Żydów gorzkowskich do hitlerowskiegoobozu zagłady w Bełżcu wyjechał wiosną 1940 r. Getto gorzkowskie istniało do maja 1942 r., kiedy to wszystkich Żydów wysiedlono doIzbicy. Tam naziści dokonali segregacji: sprawni mężczyźni zostali wysłani do obozu pracy wTrawnikach, natomiast kobiety, starcy i dzieci wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu iSobiborze. W wyniku tegoludobójstwa liczna społeczność żydowska z Gorzkowa przestała istnieć[24].
W całym okresieokupacji hitlerowskiej Gorzków był aktywnym ośrodkiem ruchu oporu – działały tu oddziałyBatalionów Chłopskich iArmii Krajowej.
Wyzwolenie przyszło 26 lipca 1944 r. wraz z tzw.władzą ludową. W czasach PRL-u rozwinęła się infrastruktura gospodarcza na bazie upaństwowionychreformą rolną majątków ziemskich. Szczególnie rozwinęło sięrolnictwo kwalifikowane – plantacjechmielu,tytoniu,buraków cukrowych i zbóż a także wyspecjalizowane gospodarstwa hodowlane.
W roku 1965 postawiono w centrum Gorzkowa pomnik ku czci poległych w czasie II wojny światowej.
.jpg)
We wsi znajdują się:
Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie urodzeni w Gorzkowie-Osadzie.| Przynależność wojewódzka |
|
|---|---|
| Miasta | |
| Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75) |
|
| Gromady (1954–72) |
|
| Legenda |
|
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
|
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
