Goździkowate (CaryophyllaceaeJuss.) –rodzina roślinokrytonasiennych należąca do rzędugoździkowców. Liczy w zależności od ujęcia systematycznego od ok. 2300 do ok. 3300 gatunków[2][3]. W obrębie rodziny wyróżniana jest zmienna liczba rodzajów, zwykle wynosząca ok. 88[3]. W przypadku włączenia drobnych rodzajów w zbiorowe, np.monofiletyczny w szerokim ujęciu rodzajSilene, liczba rodzajów spada do 82. Z kolei, jeśli podzieli się wszystkie rodzajeparafiletyczne ipolifiletyczne wówczas liczba rodzajów rośnie do 120[3]. W aktualizowanej baziePlants of the World Online wyróżnianych jest 105 rodzajów[4]. Rodzina jest rozprzestrzeniona na wszystkich kontynentach, włącznie z przedstawicielem rosnącym naAntarktydzie. Najbardziej zróżnicowana jest na półkuli północnej, zwłaszcza w rejonie śródziemnomorskim.
Do rodziny należą niemal wyłącznierośliny zielne o liściach naprzeciwległych. Szereg gatunków o dużych kwiatach, zwłaszcza z rodzajugoździk, uprawianych jest jakorośliny ozdobne[5].
Goździkowate te występują na wszystkich kontynentach, przede wszystkim jednak w krajach o klimacie umiarkowanym na półkuli północnej[6]. Centrum zróżnicowania jest obszar śródziemnomorski i południowo-zachodnia Azja[3]. Tam też występuje znakomita większość z 54endemicznych rodzajów o niewielkich zasięgach[7]. Wiele taksonów związanych jest z obszarami górskimi[7]. Bardzo nieliczni przedstawiciele występują wAfryce na południe odSahary, wAmeryce Południowej oraz na wyspachOceanii[8].
W Polsce występuje w stanie dzikim ok. 100 gatunków z 24 rodzajów (w ujęciu systematycznymPlants of the World Online)[9][4].
Liście pojedyncze, całobrzegie, ułożone naprzeciwlegle (tylko w plemieniuCorrigioleae liście skrętoległe)[2], czasem okółkowe[11] i często u nasady zrośnięte[8].Przylistków zwykle brak, jeśli obecne (tylko uPolycarpae,Paronychiae iCorrigioleae[10]) to są łuskowate, ościste[8]. Blaszki są pojedyncze i całobrzegie, siedzące lub ogonkowe[11].
Rzadko pojedyncze, zwykle zebrane wkwiatostanywierzchotkowe,groniaste,wiechowate, czasem wgłówkowate ibaldachowate[8]. Zwykle są obupłciowe, rzadko jednopłciowe lubklejstogamiczne[8]. Niemal zawsze promieniste (rzadko słabo grzbieciste)[11], najczęściej 5-krotne (rzadziej 4-krotne)[11] i zróżnicowane nakielich ikoronę. Dolna, bliższa nasadzie część płatków jest zwężona tworząc tzw.paznokieć[5]. Część górna, szeroka, całobrzega lub w różnym stopniu wcinana, nierzadko podzielona głęboko na dwie części[8].Pręcików jest 5 lub 10, odpowiednio w jednym lub dwóch okółkach.Słupek zbudowany jest z pięciu lub rzadziej trzech lub dwóchowocolistków.Zalążnia jest górna, jednokomorowa lub w dolnej części z niepełnymi przegrodami w liczbie odpowiadającej liczbie owocolistków[8]. Czasem wzniesiona jest nagynoforze[11].Zalążki kampylotropowe (zgięte)[8] lub proste rozwijają się nałożysku środkowym mającym postać kolumny[5][12]. Szyjek słupka jest od 2 do 5, rzadko szyjka jest pojedyncza[8].
Przeważnietorebki otwierające się na szczycie ząbkami w liczbie odpowiadającej lub dwa razy większej od liczby owocolistków[10], czasem też pękające z boku[12], rzadziejniełupki,orzeszki lubjagody[12][10]. Nasiona zwykle liczne (gdy owocem jest torebka), rzadziej są jedno- lub dwunasienne[8][11]. Nasiona są drobne, zwykle z urzeźbionąłupiną nasienną[10].
Podział rodziny i relacje filogenetyczne w jej obrębie
Rodzina tradycyjnie dzielona jest ze względu na kryteria morfologiczne na trzy podrodziny: mokrzycowe (Alsinoideae Burnett [Minuartioideae DC.]), lepnicowe (Silenoideae [Caryophylloideae] Arn.) i paznokciowe (Paronychioideae A. St. Hil. ex Fenzl [Illecebroideae Arn.])[3]. Kryteria służące do klasyfikacji roślin do tych trzech podrodzin to obecność lub brakprzylistków oraz stopień zrośnięcia działek kielicha i płatków korony. U paznokciowych liście mają wyraźne przylistki, a listkiokwiatu pozostają wolne lub są słabo zrośnięte. U mokrzycowych liście pozbawione są przylistków, płatki korony są wolne, działki też są wolne lub rzadziej zrośnięte. U lepnicowych liście są bez przylistków, działki są zrośnięte w rurkę, między okółkiem kielicha i koroną występuje odcinek wzniesionegodna kwiatowego zwany antoforem[6]. Po zastosowaniu metod molekularnych okazało się, że z tradycyjnych podrodzin tylko lepnicowe stanowiątakson monofiletyczny[2][3].Paronychioideae tworzągradbazalny w obrębie rodziny[11]. Dla przedstawienia systematyki rodziny odzwierciedlającej powiązaniafilogenetyczne wyróżnia się 11 plemion[2][3]:
Nazwa naukowa rodziny wywodzi się od dawnej nazwy łacińskiejczapetki pachnącej (obecnieSyzygium aromaticum, dawniejCaryophyllus aromaticus). Powodem nawiązania do tego gatunku jest jego zapach przypominający woń przedstawicieli goździkowatych[6].
Wielu przedstawicieli tej rodziny uprawianych jest jakorośliny ozdobne, zwłaszcza z rodzajugoździk (Dianthus) iłyszczec (=gipsówkaGypsophila). Niektóre gatunki z rodzaju łyszczec imydlnica (Saponaria) o dużej zawartościsaponin wykorzystywane były jako środki piorące[6].Goździk ogrodowy (Dianthus caryophyllus) uprawiany jest od czasów starożytnych jako roślina ozdobna, ceniona za zapach, służąca też za źródło dla olejów wykorzystywanych do wyrobumydeł[11]. Rośliną jadalną spożywaną przezInuitów jesthonkenia piaskowa (Honckenya peploides).Gypsophila capillaris wykorzystywana jest we wschodniej części basenuMorza Śródziemnego do aromatyzowaniachałwy. Jadalne są też młode pędygwiazdnicy pospolitej (Stellaria media), pospolitegochwastu[11]. Chwastami w uprawach są też liczne inne gatunki z tego rodzaju, a takżekarmnik (Sagina) irogownica (Cerastium)[10].
↑abCaryophyllaceae Juss., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-11-18].
↑abcAlicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Botanika. Systematyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 372.ISBN 978-83-01-13945-2.
↑abcdWielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 448-456.ISBN 83-7079-778-4.
↑abCaryophyllaceae, [w:] Flora of North America [online], floranorthamerica.org [dostęp 2024-11-18].
↑abcdefghijklDequan Lu, Zhengyi Wu, Lihua Zhou, Shilong Chen, Michael G. Gilbert, Magnus Lidén, John McNeill, John K. Morton, Bengt Oxelman, Richard K. Rabeler, Mats Thulin, Nicholas J. Turland & Warren L. Wagner: Caryophyllaceae A. L. Jussieu. [w:]Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-12-13].
↑abZbigniewZ.MirekZbigniewZ.,HalinaH.Piękoś-MirkowaHalinaH.,AdamA.ZającAdamA.,MariaM.ZającMariaM.,Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020,ISBN 978-83-62975-45-7. Brak numerów stron w książce
↑abcdefghijMaarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 446-448.ISBN 978-1842466346.
↑abcAdamA.JasiewiczAdamA.,Caryophyllaceae, Goździkowate, [w:]AdamA.Jasiewicz (red.),Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. III, Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, 1992, s. 226,ISBN 83-85444-06-8.
↑Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008.ISBN 978-83-925110-5-2. Brak numerów stron w książce
↑Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyż̇szych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.). Brak numerów stron w książce
_-_geograph.org.uk_-_1282488.jpg)
.JPG)
_(2_dioptries).jpg)
