Gniewosz plamisty,miedzianka (Coronella austriaca) –gatunek niejadowitegowęża z rodzinypołozowatych (Colubridae). Jest powszechnie spotykany w wielu miejscach Europy i zachodniej Azji. Nieszkodliwy dla ludzi, choć często mylony zeżmiją zygzakowatą. W Polsce znajduje się podochroną ścisłą.
Są to węże o drobnej budowie, których długość ciała dorosłych osobników waha się od 60 do 75 cm, samica osiąga nawet 90 cm. Ogon stanowi od około 12 do 25 procent długości ciała. Zwęża się równomiernie i jest mniej lub bardziej zaostrzony. Masa ciała dorosłych osobników wynosi od około 50 do 60 gramów. Rzadko spotyka się węże ważące 100 gramów i więcej. Barwa ciała rdzawobrązowa lub brązowa, a u samic szara lub gliniastoszara. Na głowie oraz częściowo na karku widnieje plama w kształcie serca lub podkowy w kolorze ciemnobrązowym, po bokach od nozdrzy przebiega ciemnobrązowy pasek, który przechodzi następnie w przedłużający się przedni odcinek ciała. Na grzbiecie wzdłuż środkowej linii występują 2 lub 4 rzędy plam. Ułożone są na przemian wzdłuż lub wszerz, czasami u niektórych osobników połączone są ze sobą przypominając zygzak żmii zygzakowatej. Od żmii odróżnia go okrągła źrenica oka, łagodnie zaokrąglony pysk, oraz głowa słabo odgraniczona od reszty ciała.
Występuje w miejscach suchych i silnie nasłonecznionych, na terenach kamienistych, w zaroślach i trawach. Jest rzadkim gatunkiem, unika lasów, spotykany na terenie prawie całejEuropy (z wyłączeniemIrlandii, większościPółwyspu Skandynawskiego oraz częściAnglii iHiszpanii). WAzji swym zasięgiem dociera do zachodniegoKazachstanu i północnego Iranu[2][3]. W partiach górskich spotykany do wysokości 2200 m n.p.m., najczęściej jednak do 1000 m. WPolsce można go zaobserwować głównie na południu kraju, są to przede wszystkim obszary leżące w województwach:świętokrzyskim,małopolskim ipodkarpackim[4]. Znacznie rzadziej występuje na Pomorzu Zachodnim, gdzie mniej liczne są stanowiska, które mógłby zasiedlać. Jego obecność notowano m.in. z rejonuSzczecina[5].
Zasiedla szerokie spektrumbiotopów otwartych, suchych i mocno nasłonecznionych do półotwartych. Preferuje mozaiki różnych typów środowisk, w tym obecność skał, murów i martwych drzew służących do wygrzewania i ukrycia. Zasiedla środowiska antropogeniczne: ruiny domostw, opustoszałe zabudowania, kamieniołomy, hałdy, torowiska, drogi[6].
Odżywia się prawie wyłączniejaszczurkami (głównieLacertidae), w tym takżepadalcami, niekiedy osobnikami tego samego gatunku. Rzadziejpłazami, pisklętami i drobnymi ssakami (zwłaszczaryjówkowatymi imyszami). Procentowy udział ssaków w diecie gniewoszy wzrasta wraz z wiekiem – osobniki juwenilne i młodociane polują wyłącznie na gady, podczas gdy u dorosłych węży ssaki mogą stanowić ponad jedną czwartą wszystkich ofiar[7] (w niektórych populacjach niemal połowę[8]). Swą zdobycz gniewosz plamisty najpierw oplata i obezwładnia swym ciałem, następnie połyka ją żywą lub martwą.
Największe zagrożenie dla lokalnych populacji stanowi zanik i degradacja siedlisk, głównie na skutek działalności gospodarczej człowieka, jak i częste zabijanie przez ludzi. Wypalanie traw zabija gniewosze i niszczy ich siedliska. Gniewosze są pokarmem tchórzy, gronostajów, kun, lisów, ptaków, są odnotowywane jako ofiary kotów domowych[6]. Zagrożeniem dla występowania gniewosza jest także zarastanie łąk przez las[4].
Ochrona
W Polsce gatunek podochroną ścisłą[9]. Rozporządzenie ministra środowiska w sprawie ochrony gatunkowej wymienia go jako gatunek wymagający ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania. Wpisany doPolskiej Czerwonej Księgi Zwierząt z kategorią zagrożeniaVU – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie. Podlegakonwencji berneńskiej (zał. II) idyrektywie siedliskowej UE (zał IV).
↑Jacek Błażuk. Gniewosz plamistyCoronella austriaca w okolicach Szczecina. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. XLII, s. 70–71, 1986. (pol.).
↑abRedakcja naukowa: PiotrR.: P.SuraRedakcja naukowa: PiotrR.: P.,ZbigniewZ.GłowacińskiZbigniewZ.,Atlas płazów i gadów Polski. Status – rozmieszczenie – ochrona z kluczami do oznaczania, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2018, s. 102–105,ISBN 978-83-01-19963-0.
↑David S. Brown, Katie L. Ebenezer, William O.C. Symondson. Molecular analysis of the diets of snakes: changes in prey exploitation during development of the rare smooth snakeCoronella austriaca. „Molecular Ecology”. 23 (15), s. 3734–3743, 2014.DOI:10.1111/mec.12475. (ang.).
↑Christopher Reading, Gabriela Jofré. Diet composition changes correlated with body size in the Smooth snake,Coronella austriaca, inhabiting lowland heath in southern England. „Amphibia-Reptilia”. 34 (4), s. 463–470, 2013.DOI:10.1163/15685381-00002899. (ang.).
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
