Gibraltar jest przedmiotem sporu terytorialnego pomiędzyWielką Brytanią iHiszpanią. Spór ten zaostrzył się podecyzji Wielkiej Brytanii o wyjściu zUE[5]. 31 grudnia 2020 roku, Hiszpania i Wielka Brytania osiągnęły porozumienie w sprawie umieszczenia Gibraltaru w bezgranicznejstrefie Schengen[6][7][8].
Od 1309 roku królowie Kastylii toczyli z mauretańskimi władcamiFezu iGrenady walki o Gibraltar, w ich toku doszło do serii ośmiu oblężeń. W 1309 miasto i zamek zostały zdobyte przezAlonso Péreza de Guzmán dlaFerdynanda IV. Wojska Maurów bezskutecznie oblegały miasto w 1315, jednak w toku trzeciego oblężenia, 17 czerwca 1333 zamek został odbity z rąk chrześcijańskich. Ledwie nieco ponad tydzień po jego zdobyciu pod zamek nadciągnęły wojskaAlfonsa XI, jednak oblężenie okazało się nieskuteczne. Król powrócił z armią w 1349 i obległ zamek ponownie, jednak w jego obozie wybuchła epidemiaczarnej śmierci, na którą zmarł również sam władca; oblężenie zwinięto 27 marca 1350.
W 1410 garnizon zamku wypowiedział lojalność władcom Granady i ślubował wierność władcy FezuAbu Saidowi Usmanowi III, wobec czego w 1411 doszło do szóstego oblężenia. W jego wyniku miasto powróciło pod panowanie Grenady. W 1436 pod mury zamku nadciągnęła armia pod dowództwemEnrique de Guzmána, wnuka zdobywcy zamku z 1309. Kilka tysięcy żołnierzy wylądowało na plaży u stóp Skały, jednak nowo wybudowane fortyfikacje uwięziły ich pomiędzy wzbierającym przypływem a murami zamku. Enrique de Guzmán utonął, niedobitki wojsk chrześcijańskich uszły pod dowództwem jego syna,Juana Alonso de Guzmána, późniejszego 1. księcia Medina-Sidonia[10][11].
Ten powrócił do Gibraltaru w sierpniu 1436, częściowo by odzyskać ciało swojego ojca, które Maurowie zdekapitowali i powiesili na zamkowych murach. Po dwudniowym szturmie ostatecznie 29 sierpnia 1462 roku, podczasósmego z kolei oblężenia(inne języki), miasto zostało zdobyte przez wojska chrześcijańskie[12][13]. Bezpośrednio po szturmie narodził się jednak spór polityczny pomiędzy stronnikami książąt Medina-Sidonia iPonce de Leon o władanie nad Gibraltarem. Zamek początkowo pozostał w rękach tych pierwszych, jednak spór doprowadził do dziewiątego oblężenia (kwiecień 1466-lipiec 1467), w wyniku którego zamek przeszedł pod panowanie książąt Ponce de Leon. Ostatecznie w 1501Izabela I Katolicka wydała edykt o przejęciu Gibraltaru przez koronę Hiszpanii[10][11].
PodczasII wojny światowej Gibraltar był brytyjską bazą wojskową o kluczowym znaczeniu, blokującą dostęp na Morze Śródziemne[17]. Zbudowano wówczaslotnisko wojskowe, będące późniejszym lotniskiem cywilnym[17]. Gibraltar był podczas wojny kilkakrotnie bombardowany, a statki na jego redzie były atakowane przez włoskich płetwonurków[17].
Mieszkańcy Gibraltaru dwukrotnie odrzucili w referendach z 1967 i 2002 roku możliwość przejścia terytorium pod hiszpańską jurysdykcję[18][19]. W 2006 roku Gibraltar otrzymał nową konstytucję, rozszerzającą autonomię wewnętrzną[20].
Ponieważ Gibraltar nie ma naturalnych zasobów słodkiej wody, w przeszłości pozyskiwano ją z opadów deszczu i gromadzono w potężnych wykutych wSkale Gibraltarskiej zbiornikach. Część słodkiej wody importowano również z Wielkiej Brytanii orazHolandii iMaroka. Ze względów politycznych Gibraltar nie jest podłączony do hiszpańskiej sieci wodociągowej. Obecnie 90% słodkiej wody pochodzi z odsalania wód morskich[22].
Gibraltar znajduje się w strefieklimatu subtropikalnego[23][24] typuśródziemnomorskiego[25], z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, miejscami gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi ponad 22 °C w dzień i 15 °C w nocy.
W najzimniejszym miesiącu roku – styczniu, średnia temperatura wynosi około 16 °C w dzień, 10 °C w nocy a średnia temperatura morza wynosi 16 °C[26][27]. Opady śniegu, jak i mróz generalnie nie występują. W najcieplejszym miesiącu roku – sierpniu, średnia temperatura wynosi około 29 °C w dzień, 21 °C w nocy a średnia temperatura morza wynosi około 23 °C[26][27].
Gibraltar jest jednym z najgęściej zaludnionych regionów świata. Na 6,55 km² zamieszkuje 29 185 osób, co daje średnią 4490 osób/km². Rosnące zapotrzebowanie na wolną powierzchnię rozwiązuje się poprzezmeliorację. Takie ziemie zajmują obecnie ok. 10% powierzchni terytorium. Według danych ze spisu powszechnego z 2001 roku, w siedmiu wyodrębnionych dzielnicach miasta zamieszkiwało:
Lp.
Dzielnica
Mieszkańców
%
1
East Side
429
1,54%
2
North District
4116
14,97%
3
Reclamation Areas
9599
34,91%
4
Sandpits Area
2207
8,03%
5
South District
4257
15,48%
6
Town Area
3588
13,05%
7
Upper Town
2805
10,20%
Gibraltar
27 495
98,18%
W ciągu ostatnich kilku lat, począwszy od 2002 roku, populację Gibraltaru cechuje przewaga liczby mężczyzn nad liczbą kobiet[30]. W 2008 rokuwskaźnik maskulinizacji wyniósł 101,13 mężczyzn na 100 kobiet. W ciągu ostatniego 30-lecia w Gibraltarze notuje się spadkową tendencję liczby narodzin. W 1992 roku urodziło się 569 dzieci, natomiast 7 lat później odnotowano tylko 381 narodzin. W 2008 roku urodziło się 400 dzieci. Zdecydowana większość matek jest w wieku 20–34 lat. Co szósta z nich ma 35 lat i więcej, natomiast 5,5% matek rodzi swe dziecko w wieku 19 i mniej lat[30]. Dla porównania liczba zgonów w ciągu ostatnich 30 lat oscylowała od 200 do 300 (w 2008 roku odnotowano 227 zgonów).
Ludność Gibraltaru powoli rośnie. W grudniu 2008 roku liczba mieszkańców wyniosła 29 286. W latach 2005–2008 wskaźnik wzrostu wyniósł +1,76%[30]. Wskaźnik urodzeń w ostatnich kilku latach wynosił od 12 do 15‰ (13,7‰ w 2008 roku). W tym samym okresie wskaźnik zgonów wahał się w przedziale od 6 do 9‰ (7,8‰ w 2008 roku). Dzięki temu Gibraltar od kilku lat notuje dodatni wskaźnik przyrostu naturalnego (+5,9‰ w 2008 roku). Liczba zawartych małżeństw w ciągu ostatnich 35 lat wykazuje stałą tendencję rosnącą. W 1984 roku było ich 398, a w 2008 roku – po raz pierwszy – liczba małżeństw zawartych przekroczyła 1000 (było ich 1062)[30]. Oznacza to 2,7-krotny wzrost na przestrzeni ćwierćwiecza.
Rejon Zatoki Gibraltaru zwanej także Zatoką Algeciras to zespół miejski, na który składa się Gibraltar oraz hiszpańska comarcaCampo de Gibraltar. Zgodnie z danymiEuropejskiej Sieci Obserwacyjnej Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej, funkcjonalny zespół miejski (ang.Functional Urban Area,FUA) ma 206 000 mieszkańców[31]. Według danych hiszpańskiego Ministerstwa Rozwoju tzw.Wielki Zespół Miejski Zatoki Algeciras (hiszp.Grande Área Urbana) ma 235 572 mieszkańców na powierzchni 583 km², w latach 2001–2011 nastąpił wzrost ludności o 33 494 osób, co stanowi wzrost o 16,6%[21].
Obecni Gibraltarczycy są mieszanką rasową i kulturową. W 1704 roku po zajęciu Gibraltaru przez Brytyjczyków prawie cała hiszpańska ludność opuściła terytorium i założyła miastoSan Roque[9]. Przez ponad 300 lat na Skałę przybywalimigranci zarobkowi. Większość nazwisk noszonych przez obecnych jego mieszkańców ma typowo śródziemnomorskie pochodzenie.
Miejsce
Pochodzenie
Procentowy udział nazwisk w rejestrze wyborczym z 1995 roku[32]
1
Brytyjskie
27%
2
Hiszpańskie (bez Minorkan)
24%
3
Włoskie
19%
4
Portugalskie
11%
5
Maltańskie
8%
6
Żydowskie
3%
7
Minorkańskie
2%
8
Inne
4%
9
Niesklasyfikowane
2%
Spis powszechny z 2001 roku odnotował następujący podział narodowości na Gibraltarze: 83,22% gibraltarska, 9,56% „inna brytyjska”, 3,50% marokańska, 1,19% hiszpańska i 1,00% „inna UE”[33].
Na półwyspie spotyka się również ludzi posługujących sięllanito, rodzimym językiem Gibraltaru, będącym mieszanką dialektu andaluzyjskiegojęzyka hiszpańskiego ibrytyjskiego angielskiego z naleciałościami maltańskimi, portugalskimi, genueńskimi ihaketia. Często Gibraltarczycy nazywają siebieLlanitos[34].
Struktura wyznaniowa wszystkich mieszkańców Gibraltaru (według danych ze spisu powszechnego w 2012) przedstawia się następująco:katolicyzm – 72,1%,anglikanizm – 7,7%;metodyści,Kościół Szkocji,zielonoświątkowcy i pozostałe wyznania chrześcijańskie – 3,8%;islam – 3,6%;judaizm – 2,4%;hinduizm – 2,0%; inne i nieokreślone – 1,3%; nie wyznaje żadnej religii – 7,1%[35].
Wśród rodowitych Gibraltarczyków zdecydowanie przeważają wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego, jest ich 84,1%. Wierni kościoła anglikańskiego stanowią 4,1%; a co 50 Gibraltarczyk jestwyznania mojżeszowego. Nieco inaczej przedstawia się struktura wyznaniowa brytyjskich mieszkańców Gibraltaru – wyznawców kościoła anglikańskiego jest nieco więcej niż kościoła rzymskokatolickiego (stanowią odpowiednio: 33,3% i 21,3%). Do wiary w hinduizm przyznaje się co trzydziesty Brytyjczyk zamieszkujący Gibraltar. Wśród pozostałych narodowości najwięcej wyznawców ma islam i katolicyzm[35].
Gospodarka Gibraltaru oparta jest głównie nasektorze usług. W przeszłości budżet opierał się na dotacjach na utrzymanie bazy wojskowej –British Forces Gibraltar z brytyjskiego Ministerstwa Obrony, a obecnie większość wpływów pochodzi z sektora żeglugi morskiej, turystyki, handlu, usług finansowych, podatku od zakładów bukmacherskich.
Od początku XXI wieku Gibraltar stał się siedzibą wielu firm bukmacherskich oraz z sektora gier online, ze względu na niskipodatek dochodowy od osób prawnych. Hazard stanowi jedną czwartą gospodarki, zajmujące się nim firmy warte są 15 mld euro i zatrudniają 3 tys. osób. W styczniu 2011 roku zmieniono zasady opodatkowania przedsiębiorstw prowadzonych przeznierezydentów Gibraltaru i ustalono stawkę podatku CIT na poziomie 10%[37]. Gibraltar wyłączony jest ze wspólnego systemupodatku od wartości dodanej (VAT)[38]. W 2017 siedzibę miało tu 32 tys. firm korzystających ze specjalnego statusu terytorium. Znaczna część gospodarki pozostaje w szarej strefie[39].
W roku budżetowym 2012/2013produkt krajowy brutto zanotował wzrost o 7,8% w porównaniu do roku poprzedniego. Nadwyżka budżetowa wyniosła 37,17 mlnGBP.PKB per capita w 2012 roku wyniósł 41 138 GBP (64 478USD) i wedługMFW dało to Gibraltarowi awans z 9 na 4. miejsce na świecie. W 2016 PKB per capita wyniósł 64 tys. euro.Dług publiczny zmalał z 518 mln GBP do 376 mln GBP[40]. W roku budżetowym 2013/2014 rząd planował przychód rzędu 487,4 mln GBP a wydatki w wysokości 470,3 mln GBP.[41]
W roku budżetowym 2019/2020 PKB osiągnął 2,57 mld GIP, natomiast PKB per capita wyniósł 79.707 GIP (121.154, 64 USD). Bazując na statystykach IMF, osiągnięty poziom PKB per capita, plasuje Gibraltar na pierwszym miejscu na świecie[42].
Walutą obiegową jestfunt gibraltarski emitowany przezrząd Gibraltaru na mocyCurrency Notes Act z 1934 roku[43]. Nieoficjalnie większość placówek handlowych na terytorium przyjmuje walutęeuro na równych zasadach z funtem gibraltarskim, lecz niektóre automaty telefoniczne oraz poczta nie[44]. W 2018 roku został zakwalifikowany na 66. miejscu wśród centrów finansowych świata[45].
Emisjarównoważnika dwutlenku węgla z Gibraltaru wyniosła w 1990 roku 0,156 Mt, z czego 0,144 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 4,93 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarówPKB 221 kg. Od tego czasu emisje rosną w dość stałym tempe. Głównym źródłem emisji przez cały czas był transport. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 0,681 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 19,618 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 490 kg[46].
Gibraltar, jak i aglomeracja jest obsługiwany głównie przez dwa porty lotnicze.Port lotniczy Gibraltar leży bezpośrednio na Gibraltarze, w 2017 roku obsłużył 571 184 pasażerów[47], jednakże obsługuje tylko loty do Wielkiej Brytanii. Międzynarodowyport lotniczy Malaga (największy port lotniczy południowej Hiszpanii), położony 95 km na północny wschód od Gibraltaru, w 2018 roku obsłużył 19 021 704 pasażerów. Jest to międzynarodowy port lotniczy, obsługuje loty z wielu miast europejskich. Kursują autobusy z Gibraltaru do portu lotniczego Malaga. Innymi portami lotniczymi są: międzynarodowyport lotniczy Sewilla, położony 149 km na północny zachód, który w 2019 roku obsłużył 7 544 473 pasażerów oraz lokalnyport lotniczy Jerez, oddalony o ok. 92 km na północny zachód, w 2017 roku obsłużył 1 046 251 pasażerów. Po drugiej stronie zatoki leżyHelipuerto de Algeciras(inne języki),heliport z połączeniem doCeuty, hiszpańskiego miasteczka w Afryce.
W 2017 roku,port morski Gibraltar(inne języki) obsłużył 404 995 pasażerów[48]. Po drugiej stronie zatoki leżyport Algeciras(inne języki), szósty co do przeładunku port kontenerowy w Europie[49]. Algeciras po drugiej stronie zatoki posiada regularne połączenia promowe zTangerem w Maroku i z hiszpańską enklawąCeutą w północnej Afryce.
Gibraltar nie ma bezpośredniego połączenia kolejowego. W aglomeracji znajduje się kilka lokalnych stacji kolejowych, do najważniejszych należyAlgeciras (po drugiej stronie zatoki) orazSan Roque-La Línea (ok. 10 km od portu lotniczego Gibraltar). Z tych dwóch stacji – poprzezlinię kolejową 70(inne języki) – funkcjonuje połączenie w stronęMalagi, gdzie jest możliwość przesiadki na kolej dużych prędkościAVE do głównych miast hiszpańskich i reszty Europy. Ze stacji Algeciras kursują pociągi dalekobieżneInterCity do Madrytu, jak również na krótszych dystansach np. doGrenady, a także – poprzezlinię Bobadilla-Algeciras(inne języki) – połączenie dostacji przesiadkowej wAntequera.
Innym dworcem autobusowym jestSan Bernardo(inne języki) w Algeciras, po drugiej stronie zatoki. Kursują stamtąd autobusy dalekobieżne do Malagi, Kadyksu, Sewilli, Madrytu; a także doGranady,Kordoby,Almerii i na północ Hiszpanii (doLa Coruña czyBilbao).
Wszyscy Gibraltarczycy mają dostęp do darmowejopieki zdrowotnej w publicznych oddziałach centrum zdrowia i szpitalach. Wszyscy inni obywatele brytyjscy są również objęci darmowym leczeniem w czasie pobytów do 30 dni, pod warunkiem okazania ważnego paszportu brytyjskiego. Inni obywateleUnii Europejskiej mają takie samo prawo do leczenia po okazaniu ważnejEuropejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego. Gibraltarscy studenci i emeryci mają zagwarantowane darmowe leczenie stomatologiczne i bezpłatny dostęp do przepisanych leków[56]. Pierwsza pomoc medyczna jest oferowana przez szpital św. Bernarda i centrum zdrowia, opieka psychiatryczna dostępna jest w szpitalu króla Jerzego V[57].
Porównanie brytyjskiego i gibraltarskiego modelu edukacji
System edukacji w Gibraltarze oparty jest w większości namodelu brytyjskim. Gibraltar posiada piętnaścieszkół publicznych, jedną szkołę prowadzoną przez ministerstwo obrony i jedną szkołę prywatną[58].Szkolnictwo wyższe na terytorium nie funkcjonuje i aby kontynuować edukację, przyszli studenci muszą wyjeżdżać do Wielkiej Brytanii. Rząd Gibraltaru w pełni opłaca studentom z terytorium pożyczki studenckie zaciągnięte na kontynuowanie edukacji. W 2005 roku poza Gibraltarem edukację wyższą pobierało 135 studentów, a w 2012 roku – 229[59].
Kultura Gibraltaru odzwierciedla różnorodne pochodzenie jego mieszkańców. Na półwyspie najsilniejsze są wpływy brytyjskie, ponieważ Gibraltar jestterytorium zamorskim Wielkiej Brytanii, oraz hiszpańskie ze względu na bliskość tego kraju.
Rocznica referendum z 1967 roku corocznie obchodzona jest w Gibraltarze jakoświęto państwowe – ‘Gibraltar National Day’. Tego dnia większość Gibraltarczyków ubiera się w barwy narodowe i świętuje na ulicach. 4 sierpnia 2004 roku w 300 rocznicę zdobycia Gibraltaru przez Brytyjczyków mieszkańcy utworzyli ludzki łańcuch wokółSkały Gibraltarskiej. 4 czerwca 2012 roku na wodach Zatoki Gibraltarskiej miała miejsce parada łodzi, upamiętniająca 60. rocznicę panowaniaElżbiety II[60].
Za nadawanie sygnału radiowego i telewizyjnego odpowiada publiczny nadawca Gibraltar Broadcasting Corporation. Dodatkowo wojskowy nadawcaBritish Forces Broadcasting Service dostarcza w ograniczonym zakresie drogą kablową swój własny program telewizyjny dla wojskowych. Największą i najstarszą gazetą codzienną jest „Gibraltar Chronicle”, wychodząca 6 dni w tygodniu[61].
Pierwszą książką napisaną przez rodowitego Gibraltarczyka była wydana w 1929 rokuBarbaritaHéctora Licudi[62]. W latach 40. i 50. XX wieku opublikowano kilka antologii poezji miejscowych poetów. Sam Benady oraz Mary Chiappe napisali seriępowieści detektywistycznych opisujących losy fikcyjnego detektywa Bresciano, umiejscowionych w XIX-wiecznym Gibraltarze[63].
Sport odgrywa dużą rolę w życiu Gibraltarczyków, a zakres uprawianych na półwyspie dyscyplin jest bardzo szeroki. Rząd Gibraltaru jest zobowiązany do finansowego wspierania lokalnych stowarzyszeń sportowych. Gibraltar bierze udział w różnych wydarzeniach sportowych, w 1995 roku był gospodarzemIsland Games[64].
Ze strony rządowej osobą odpowiedzialną za sprawy sportu jest Minister Kultury, Sportu, Dziedzictwa i Młodzieży[65]. Rząd dostrzega korzyści płynące z udziału Gibraltarczyków w zajęciach sportowych i rekreacyjnych, dlatego szczególną wagę przywiązuje się do możliwie szerokiego dostępu do obiektów do uprawiania tych sportów, a także ich bezpłatnego udostępniania. Głównym obiektem sportowym jest wielofunkcyjnyVictoria Stadium. W 2016 roku planowane jest otwarcie nowego stadionu piłkarskiego Europa Point Stadium[66]. Gibraltar posiada swojąreprezentację w piłce nożnej, na jego terytorium prowadzone sąrozgrywki ligowe w tej dyscyplinie. Wszystkie mecze odbywają się na Victoria Stadium. Gibraltarską piłką zarządzaGibraltarski Związek Piłki Nożnej, członekUEFA od 2013 orazFIFA od 2016 roku[67][68]. Podlegają mu także drużyny futsalowe.
Królewska Policja Gibraltaru (Royal Gibraltar Police) została powołana do życia 25 czerwca 1830 roku, w dniu, w którym Gibraltar stał siękolonią królewską. Zaraz popolicji londyńskiej jest najstarszą ciągle istniejącą formacją policyjną w byłym Imperium Brytyjskim. 12 czerwca 1992 roku królowa Elżbieta II nadała jednostce prefiksKrólewska. Jednostka zatrudnia obecnie około 220 funkcjonariuszy[70].
Umundurowaniekonstabli i sierżantów biorących udział w pieszych patrolach jest identyczne z tym, które jest używane w całej Wielkiej Brytanii. Również wozy policyjne mają tę samą kolorystykę, ale z uwagi na obowiązujący na Gibraltarzeruch prawostronny, kierownica w aucie umieszczona jest po lewej stronie.
↑abGeorge Hills: Rock of Contention: A History of Gibraltar. Robert Hale & Company, 1974.ISBN 0-7091-4352-4. Brak numerów stron w książce
↑abJackson,W.G.F. (William GodfreyW.G.F.(W.G.Fothergill)W.G.F. (William GodfreyW.G.F.(W.G.,Sir,1917-,The Rock of the Gibraltarians. A history of Gibraltar, Rutherford: Farleigh Dickinson University Press, 1987, s. 39–65,ISBN 0-8386-3237-8,OCLC13093190.
↑abGeorgeG.HillsGeorgeG.,Rock of contention: a history of Gibraltar, London: Hale, 1974, s. 48–99,ISBN 0-7091-4352-4,OCLC980516.
↑Edward Rose: Geology and Warfare: Examples of the Influence of Terrain and Geologists on Military Operations. Londyn: Geological Society, 2000.ISBN 978-1-86239-065-2. Brak numerów stron w książce
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
_(2).jpg)
