Ta strona zawiera symbole fonetyczneMAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znakówUnikodu.
Zapisana głagolicąpłyta z Baški, odnaleziona nachorwackiej wyspieKrkPrzykład głagolicy bułgarskiej i odpowiedniki polskich głosekTablica z tekstem wyrytym głagolicą„Ojcze nasz” w trzech odmianach głagolicy. Po lewej – pierwotna głagolica okrągła, pośrodku – chorwacka kanciasta i po prawej kursywna
Pierwotnie (do końca lat 60. XX w.) przeważał pogląd, iż głagolica powstała na baziegreckiejminuskuły z VIII–IX wieku. Obecnie – choć nie neguje się pewnego wpływu tego źródła, jak również doszukuje się proweniencji w piśmiefenickim – większość historyków skłania się ku tezie, że głagolica jest dziełem Cyryla, pismem, które zostało dostosowane do fonetyki słowiańskiego dialektu sołuńskiego (z okolicSalonik) z drugiej połowy IX wieku. Bezspornym jest, że bracia Cyryl i Metody, wykorzystując głagolicę, przełożyli z greki na język słowiańskiEwangelię, czym zapoczątkowali intensywny rozwój piśmiennictwa słowiańskiego.
Istnieje również pogląd, według którego bazą do powstania głagolicy mogło być hipotetyczne pierwotnepismo słowiańskie. Podstawą do tego typu wniosków są zarówno najstarsze opisy Słowian, w tymThietmara, który opisując w swojej kronice słowiańską świątynię wRadogoszczy napisał: „Jej ściany zewnętrzne zdobią różne wizerunki bogów i bogiń. Jak można zauważyć, patrząc z bliska, w przedziwny rzeźbione sposób, wewnątrz zaś stoją bogowie zrobieni ludzką ręką w straszliwych hełmach i pancerzach, każdy z wyrytym u spodu imieniem”[2]. Istnieje też pośredni dowód etymologiczny związany z tym, że litery nazywanobukwami, gdyż występowały w postaci rytów na bukowych deseczkach.
W skład pierwotnej głagolicy, alfabetu, którego część znaków prawdopodobnie oparto na ówczesnych graficznych systemach bizantyjskich, wchodziło około 40 symetrycznie stylizowanych liter, w tym znaki, które w innych systemach pisma nie występowały, a które uwiarygadniają tezę o tym, że za podstawę Cyryl brał jużistniejące pismo Słowian.
Głagolica była pismem fonetycznym i składała się ostatecznie z 38 liter. Najprawdopodobniej do 863 roku głagolica ostatecznie się ukształtowała i uzyskała postać, z którą najczęściej spotykają się badacze. Głagolica w okresie późniejszym stopniowo była zastępowanacyrylicą. Znane są przykłady tekstów na pergaminie pierwotnie spisanych głagolicą, później przepisanych cyrylicą.
Do XI wieku jednym z ważniejszych ośrodków piśmiennictwa głagolickiego byłaSazawa. Po założeniu w 1347 rokuklasztoru Emaus wPradze, centrum piśmiennictwa słowiańskiego stała się Praga. Sprowadzeni do klasztoru chorwaccy pisarze, głagolasze, rozpowszechnili pismo i aż do roku 1419, do czasu, aż wypędzili ichhusyci, klasztor był religijnym i kulturalnym centrum Słowiańszczyzny. Głagolica używana jest w Chorwacji. Jej odmiana, głagolica kanciasta, używana jest na wyspie Krk i Przymorzu Chorwackim, a powszechnie ponoć[doprecyzuj!] do dziś korzysta się z liturgicznych ksiąg głagolskich. Głagolicą posługują się dziś w uroczystej liturgiicerkiewnosłowiańskiejSerbowie iChorwaci. Szacuje się, że istnieje ponad 25 tysięcy zachowanych dokumentów i ksiąg w głagolicy. Taka ilość zaświadcza o ogromnym rozwoju ówczesnej Słowiańszczyzny. W latach 868–869 Cyryl i Metody spotkali się w Rzymie z papieżem Hadrianem II. Nakłonili oni papieża, aby ten uznał język słowiański – obok łaciny, greki i hebrajskiego – za język liturgiczny. Sytuacja taka trwała do czasu, kiedy topapież Stefan V (VI) zakazał używania języka słowiańskiego wliturgii i nakazał przywrócić obrządek łaciński. Przywracanie łaciny w kościele zakończyło się ostatecznie na przełomie XII i XIII wieku.
Klasztory chorwacko-głagolskie istniały również w Polsce. W 1380książę śląski ufundował taki w Oleśnicy, a 10 lat później kolejny w Krakowie na Kleparzu ufundowała królowa Jadwiga. Liturgia z użyciem głagolicy była w nim odprawiana przez prawie 100 lat. Ostatecznie nieużywane już rękopisy w 1584 strawił pożar.
Kościoły prawosławne używającyrylicy, która stopniowo wypierała z szerszego użycia głagolicę począwszy od końca X wieku.
Głagolica prawdopodobnie posłużyła za wzórMaciejowi Drzewickiemu przy tworzeniu pierwszego polskiego szyfru używanego do kodowania korespondencji na dworzeZygmunta Starego.
głagolicabułgarska (okrągła; zob. rycinę z prawej) o owalnych obrysach liter (stosowaną do ok. XII w.);
głagolicachorwacka (kanciasta) z literami kanciastymi, która rozwinęła się szczególnie w XIV w i do tej pory jest wykorzystywana m.in. w liturgii katolickiej wDalmacji;
głagolicakursywna, używana do szybkiego pisania; zapisano nią dziesiątki tysięcy rękopisów, aktów, ksiąg; największe dzieło ma 22 tomy; w porównaniu do innych pism Słowian południowych, czylicyrylicy zachodniej,łacinki, pisma arabskiego i greckiego, głagolica kursywna była używana do sporządzania najważniejszych dokumentów i umów handlowych;
głagolica drukowana od 1483 (Misal po zakonu rimskoga dvora)
głagolica komputerowa, ustalona w normieISO 6861, od 1996.
Pierwszą księgę wydrukowano głagolicą w 1483 roku, 28 lat po Biblii Gutenberga, wcześniej niż drukowano w Berlinie czy Moskwie. W sumie głagolicą wydrukowano tysiące książek, np. w przeciągu 5 lat po 1560 roku wydano ponad 30 tytułów w 25 tysiącach kopii. Zachowało się 6inkunabułów, czyli starodruków z XV wieku. Drukowano w głagolicy także w XX w. Zabytkowe książki pisane i drukowane głagolicą można znaleźć w 26 krajach świata.
Głagolica jest prawdopodobnie pismem najbogatszym wligatury. W tysiącach dokumentów można znaleźć ponad 800 rodzajów ligatur, czyli połączonych liter. Złączenia przedstawiają dobitnie, obrazowo znaczenie napisanego słowa. Czasami złożonych w graficzną kompozycję jest 4, 5 i więcej liter. Uważa się, że ligatury w innych systemach pisma były stosowane dla szybszego pisania, natomiast w kaligraficznej i czasochłonnej głagolicy pełnej pętelek i oczek trudno się dopatrywać optymalizacji pod tym kątem.
Ligatury występują nawet w druku, gdyż mają znaczenie symboliczne. Wydany drukiem 1561Brewiarz z Brozič posiada co najmniej 250 ligatur. Unikatowym zjawiskiem w druku są ligatury częściowe (połowa litery dołączona jest do innej litery) – ukazują one elastyczność zapisu w tworzeniu i rozumieniu pisma. Występują w obuinkunabułach:Mszał Baromicia drukowanym w Senju w 1494 orazBrewiarz Baromicia z Wenecji 1493.
Potwierdzone źródłami niektóre historie dotyczące głagolicy.
Papież Innocenty IV w 1248 roku nadałChorwatom unikatowy przywilej używania swojego ojczystego języka i głagolickiego pisma w katolickiej liturgii. Przywilej ten, jako unikatowy, trwał 7 stuleci, aż dopieroSobór watykański II w latach 1962–1965 wprowadził oficjalnie inne narodowe języki do katolickiej liturgii.
W 1347 roku cesarz i król czeskiKarol IV zakłada w Pradze za zgodą papieżaKlemensa VIEmaus, do którego sprowadza benedyktynów słowiańskich z Chorwacji, którzy kultywują tradycje głagolickie[7].
W 1380 roku książęKonrad II ufundował głagolicki klasztor w śląskiejOleśnicy sprowadzając benedyktynów z Emaus[8].
W Bibliotece Jagiellońskiej jako nr 5567 są skatalogowane 3 strony głagolickiej mszy. Inne głagolickie pisma w Polsce zginęły w pożogach.
Angelo Rocca w książce wydanej w 1591 nazywa głagolicęAlphabetum Illyricum i przypisuje jąHieronimowi ze Strydonu słowamiSanctum Hieronymum Illyricarū litterarum. Tenże nie wspomina o Cyrylu i Metodym, opisując metodę, wymowę i 33 litery pisma.
Guillaume Postel w 1538 nazywaAlphabetum Hieronymianum seu Dalmaticum, aut Illiricum.
Transkrypcja do współczesnych języków słowiańskich
Poniższa tabela przedstawia system przystosowany do zapisu dzisiejszych języków słowiańskich za pomocą głagolicy i na komputerze (pierwotna głagolica była dostosowana jedynie do fonetykiSCS-u). Zapis jest skrótowy, nie zostały uwzględnione bukwy wykorzystane do zapisujęzyka międzysłowiańskiego (oprócz jaci, której można używać również w zapisie jęz. łużyckich), znaki interpunkcyjne i akcenty[9].
↑abPiotrP.ŻurekPiotrP.,Polska głagolica — relikt piśmiennictwa czeskiego czy chorwackiego?, [w:]AntoniA.Barciak,WojciechW.Iwańczak (red.),Piśmiennictwo Czech i Polski w średniowieczu i we wczesnej epoce nowożytnej, Katowice:Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2006. Brak numerów stron w książce
↑Stanisław Rybandt. 0 pobycie benedektynów słowiańskich w Oleśnicy. „Sobótka. Śląski Kwartalnik Historyczny”. 4 (XXV), s. 665–677, 1970. Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
↑Moderno glagoljičsko pravopisanje, M.Swat, Slovjani.info, 2018(2), s. 21–38;erratum – Moderno glagoljičsko pravopisanje, in Slovjani.info, 2018, 3(2), pages 21-38, M.Swat, Slovjani, info 2019(1) str.65.
↑Jać używane w języku międzysłowiańskim do oznaczenia różnic wymowy.
↑Używany w funkcji wschodniego „twardego znaku” oraz w celu uniknięcia dublowania bukw, np. ros. ма́лый.
Fucic, Branko:Glagoljski natpisi. (In: Djela Jugoslavenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, knjiga 57.) Zagreb, 1982. s. 420.
Fullerton, Sharon Golke:Paleographic Methods Used in Dating Cyrillic and Glagolitic Slavic Manuscripts. (In: Slavic Papers No. 1.) Ohio, 1975. s. 93.
Gosev, Ivan:Rilszki glagolicseszki lisztove. Szofia, 1956. s. 130.
Jachnow, Helmut: Eine neue Hypothese zur Provenienz der glagolitischen Schrift – Überlegungen zum 1100. Todesjahr des Methodios von Saloniki. In: R. Rathmayr (Hrsg.):Slavistische Linguistik 1985, München 1986, s. 69–93.
Kiparsky, Valentin:Tschernochvostoffs Theorie über den Ursprung des glagolitischen Alphabets In: M. Hellmann u. a. (Hrsg.):Cyrillo-Methodiana. Zur Frühgeschichte des Christentums bei den Slaven, Köln 1964, s. 393–400.
Miklas, Heinz (Hrsg.):Glagolitica: zum Ursprung der slavischen Schriftkultur, Wien, 2000.
