Friedrich Reinhold Dürrenmatt (ur.5 stycznia1921 wKonolfingen, zm.14 grudnia1990 wNeuchâtel) – szwajcarski dramaturg, prozaik, eseista i teoretyk teatru, piszący w języku niemieckim. Jego dramaty szczególnie charakteryzujegroteska, deformacja rzeczywistości i stawianie w swych utworach ważnych pytań moralno-filozoficznych. Twórca znanych także w Polscesłuchowisk ipowieści[1].
Friedrich Dürrenmatt urodził się 5 stycznia1921 roku w Konolfingen, wsi położonej w szwajcarskim kantonieBerno. Jego dziadkiem był polityk Ulrich Dürrenmatt, jego ojciec był protestanckimpastorem. Trzy lata później urodziła się siostra Verena. W 1935 rodzina przeprowadziła się do Berna, co uwarunkowane było czynnikami gospodarczymi. Światowy kryzys gospodarczy był w tym czasie odczuwalny także w Szwajcarii, a średnie mieszczaństwo zubożało. Friedrich Dürrenmatt uczęszczał do gimnazjum wBernie (Berner Freie Gymnasium), później doHumboldtianum, gdzie w roku 1941 zdał egzaminy maturalne. Nie był wyróżniającym się uczniem (ocena końcowa – dostateczna), a czas szkolny określał jako najgorszy okres swojego życia. Późniejsza zmiana placówki była spowodowana słabymi ocenami, nieodpowiednim sposobem prowadzenia zajęć i złymi relacjami z nauczycielami. Dürrenmatt był w 1941 roku członkiem tzw.Fröntler-Vereinigung, jak sam potem przyznawał z powodu chęci zdystansowania się od swego ojca[2].
Jeszcze w Konolfingen zaczął malować i rysować, z czego nie zrezygnował przez resztę życia. Ilustrował także swoje dzieła, sporządzał szkice, częściowo także całe scenografie. Jego obrazy były wystawiane w 1976 i w 1985 w Neuenburgu, a w roku 1978 wZurychu. Mimo swoich zdolności malarskich w roku 1941 podjął studia filozofii, nauk ścisłych i germanistyki, początkowo w Zurychu, by już po pierwszym semestrze przenieść się do Berna, gdzie mieszkał ze swoimi rodzicami w mansardzie przy Laubeggstrasse. Sam zdobił ją obrazami ściennymi, które zostały odkryte znacznie później i odrestaurowane w latach 90. W roku 1945 zakończył studia, rozpoczętej rozprawy doktorskiej oSørenie Kierkegaardzie jednak nie ukończył.
Jego pierwsze opublikowane dzieło z lat 1945/46 toAnabaptyści. Premiera odbyła się w roku 1947. Również w 1947 ożenił się z aktorką Lotti Geissler i przeniósł się wraz z nią do Ligerz. Tam powstała powieść kryminalnaSędzia i jego kat zawierająca odniesienia do pobliskich miejscowości kantonu jak choćby Lamboing. Dzieło to należy do kanonu lektur w niemieckojęzycznych szkołach.
Dürrenmatt jako wolny pisarz zmagał się w początkowych latach twórczości z problemami finansowymi. Sytuacja rodziny poprawiła się w 1952, zwłaszcza dzięki niemieckim towarzystwom radiowym, które wyprodukowały kilka słuchowisk. Ponadto jego stałym wydawcą zostało w tym czasieVerlag der Arche. Autor zaczął pisać powieści detektywistyczne, które pojawiały się w częściach na łamachDer Schweizerische Beobachter. W roku 1952 małżeństwo nabyło rezydencję wNeuchâtel.
W 1952 Dürrenmatt napisał sztukę teatralnąMałżeństwo pana Mississippi, dzięki której odniósł swój pierwszy sukces na niemieckich scenach. Międzynarodową sławę przyniosła muWizyta starszej pani, a komediąFizycy pisarz świętował największy sukces w swej karierze. Za twórczość, na którą składały się sztuki teatralne, powieści detektywistyczne, opowiadania, słuchowiska i eseje, otrzymywał wiele nagród. Wśród nich byłyPreis der Welti-Stiftung für das Drama za sztukęAnabaptyści,Nagroda im. Schillera miasta Mannheim,Nagroda Szwajcarskiej Fundacji Schillera iBuber-Rosenzweig-Medaille. W 1969 otrzymał honorowy tytuł doktorski na Uniwersytecie Filadelfia, a później także tytuły honorowe wJerozolimie iNicei. Lata 60. to najbardziej udany okres kariery pisarza, co zawdzięczał przede wszystkim swoim sztukom teatralnym.
Autor poświęcał się także praktycznej pracy teatralnej, początkowo na scenach wBazylei, następnie w Zurychu oraz wDüsseldorfie. Tam też odbyły się dwie premieryPorträt eines Planeten iTitus Andronicus. Inscenizował liczne przedstawienia swoich sztuk, jak np.Meteor w 1978 wWiedniu.
Szczególnie dużo odznaczeń otrzymał w latach 80., między innymiWielką Austriacką Nagrodę Państwową za Literaturę Europejską iNagrodę im. Georga Büchnera.
Jako autor zajmujący w swoich esejach i rozprawach krytyczne stanowisko wobec społeczeństwa podejmował się także oceny polityki międzynarodowej, czego przykładami są:Ameryka, tekst prasowyWstawiam się za Izraelem (1973) oraz rozprawa[3] z okazji setnej rocznicy urodzinAlbert Einsteina wZurychu. W 1990 wygłosił dwie przemowy oVáclavie Havlu iMichaile Gorbaczowie, które ukazały się pod tytułemNadziejaKanta.
29-tomowe wydanie jego dzieł ukazało się w 1980 w wydawnictwachArche Verlag oraz wDiogenes Verlag. Wiele książek było przez Dürrenmatta opracowywanych ponownie. Swojej twórczości autorskiej nigdy nie uważał za zakończonej. W ramach przygotowań do obszernego wydania jego dzieł w roku 1980 Dürrenmatt rozmyślał intensywnie nad swoją pracą twórczą, stworzonymi literackimi figurami i miejscami. Wynikiem tego było 9-częściowe dziełoGeschichte meiner Schriftstellerei bzw. Stoffes, opublikowane w dwóch tomach. Kontynuacja została wydana pośmiertnie w 1992 pod tytułemGedankenfuge eine Fortsetzung der Stoffe.
W roku 1983 umarła jego żona Lotti. W roku 1984 Dürrenmatt poślubił aktorkę, producentkę filmową i dziennikarkę Charlotte Kerr. Wspólnie wydali filmPorträt eines Planeten i sztukę teatralnąRollenspiele. Dürrenmatt zmarł 14 grudnia 1990 roku w Neuenburgu w wieku 69 lat. Charlotte Kerr opublikowała wspomnienia z ich wspólnego okresu w książce pod tytułemKobieta w czerwonym płaszczu. Za zgodą wdowy Dürrenmatt został pośmiertnie przyjęty doLoży Lorda Jima.
Podobnie jakBertolt Brecht (1898–1956), którego teorie dotyczące epickiego teatru Dürrenmatt studiował, chciał on wytworzyć u widzów dystans do zdarzeń na scenie. Widz nie powinien pozostawać w roli pasywnego odbiorcy, lecz powinien być zachęcony do samodzielnych przemyśleń.W tym celu Dürrenmatt preferował środek stylistyczny zwany wyobcowaniem. Wszystko, co jest powszechnie uznawane, powinno być podawane w wątpliwość, na jaw wychodzi sprzeczność struktur społecznych. Tak samo charakterystyczne są elementy tragiczno-groteskowe, a więc połączenie rzeczy pozornie całkowicie odmiennych. W przeciwieństwie do Brechta nie prezentował on jednak czynników światopoglądowych (w wypadku Brechta:marksizm).Dürrenmatt stworzył typ tragikomedii, formy mieszanej z tragedii i komedii, który według niego jest „jedyną dramatyczną formą, aby dziś wyrazić tragizm”.W tragedii, pisał dalej w swoim tekścieProblemy teatru z 1955 roku, zakłada się: winę, konieczność, umiar, przejrzystość i odpowiedzialność, aby osiągnąć jej cel, jakim jest oczyszczenie jednostki. W nieprzejrzystości świata wina się zaciera i znika, nowoczesność zrównuje się z groteskowością[4].
WNeuchâtel w dawnym domu pisarza powstało Centrum Dürrenmatta, gdzie wystawiane są zarówno dzieła literackie, jak i niektóre jego obrazy.Dom ten, położony nad miastem, Friedrich Dürrenmatt nabył w roku 1952 i mieszkał tam aż do swojej śmierci 14 grudnia 1990 roku. W niektórych dziełach wspominał on życie w zachodniej Szwajcarii, blisko granicy niemiecko-francuskiej, szczególnie jednak fakt, że od roku 1952 żył w części francuskojęzycznej, tworząc jednak w języku ojczystym – niemieckim. Po jego śmierci rezydencja została przystosowana i rozbudowana na potrzeby muzeum, które zostało oficjalnie otwarte we wrześniu 2000 roku. Samo centrum Dürrenmatta jest wzniesione wokół jego domu. Można tam obejrzeć między innymi jego bibliotekę. W muzeum jest prezentowana twórczość literacka i malarska autora. Oprócz licznych eksponatów (jak odręczne szkice dzieł czy liczne obrazy) oferuje ono zwiedzającym regularne wydarzenia kulturalne i wystawy sztuki.
↑Pisarze niemieckojęzyczni XX wieku. Leksykon encyklopedyczny PWN pod red, Marka Zybury. Warszawa – Wrocław 1996 (autor biogramu: Zygmunt Mielczarek), s. 66 n.
↑Radio DRS2: „Mit 20 war Friedrich Dürrenmatt ein «Fröntler»”.
↑Dürrenmatt, Friedrich: Albert Einstein – Ein Vortrag, 1979 gehalten zu dessen 100. Geburtstag.
↑Dürrenmatt, Friedrich (1966): Theaterprobleme. Theater-Schriften und Reden, S. 122–23. Zürich, Verlag der Arche.
ElisabethE.Brock-SulzerElisabethE.,Friedrich Dürrenmatt. Stationen seines Werkes., Zürich: Diogenes, 1986,ISBN 3-257-21388-3,OCLC230852435. Brak numerów stron w książce
Everett M. Ellestad: Friedrich Durrenmatt’s „Mausefalle”, German Quarterly, 43, 4, 770-779, Nov. 1970.
Heinrich Goertz: Friedrich Dürrenmatt. rororo-Monographien. Rowohlt, Reinbek 2003,ISBN 3-499-50380-8.
Gerhard P. Knapp, Friedrich Dürrenmatt: Studien zu seinem Werk, Poesie und Wissenschaft, XXXIII, Lothar Stiehm Verlag, Heidelberg, 1976.
Pisarze niemieckojęzyczni XX wieku. Leksykon encyklopedyczny PWN pod red, Marka Zybury. Warszawa – Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996. ISBN 83-01-11995-0 (autor biogramu: Zygmunt Mielczarek).
