Hermann Kafka – ojciec Kafki (1910)Julie Kafka – matka Kafki (1910)
Kafka urodził się 3 lipca 1883 roku wPradze należącej wówczas domonarchii austro-węgierskiej, a dokładniej doKrólestwa Czech. Był synem Hermanna Kafki (1852–1931) i Julii Kafki, z domu Löwy (1856–1934). Pochodzący z prowincji ojciec prowadził sklep galanteryjny. Matka wywodziła się z bogatej rodziny osiadłej wPodiebradach. Kafka miał piątkę rodzeństwa: dwóch braci, Georga i Heinricha, którzy zmarli niedługo po narodzinach, a także trzy siostry: Gabrielę znaną jako „Elli” (1889–1942), Walerię – „Valli” (1890–1942) i Ottilię – „Ottla” (1892–1943). Gabriela i Waleria wraz z rodzinami zostały wywiezione w październiku 1941 dołódzkiego getta, następnie we wrześniu 1942 doośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof am Nehr) i tam zginęły.
Jego językiem ojczystym był niemiecki, którym w Pradze posługiwało się w tamtym okresie 10% ludności. Kafkowie byli Żydami, jednakże Franz Kafka, jak i zresztą pozostali członkowie rodziny, mówił i pisał prawie wyłącznie po niemiecku. Znał również bardzo dobrze językczeski; językahebrajskiego zaczął się uczyć dopiero pod koniec życia.
W okresie od 1889 do 1893 Kafka uczęszczał do niemieckiej szkoły ludowej przyFleischmarkt (obecnie ulica Masná) w Pradze. Dalej kształcił się w humanistycznymAltstädter Gymnasium (Gimnazjum Staromiejskim) wpałacu Kinskich, gdzie językiem wykładowym był język niemiecki. Miał problemy z matematyką, jednak dobrze radził sobie z geografią i nauką języków obcych[2]. Już w wieku młodzieńczym Kafka zajmował się literaturą (jego wczesne dzieła uznaje się za zaginione, prawdopodobnie sam je zniszczył) oraz ideamisocjalizmu idarwinizmu. Pozostawał pod wpływem literackiego pisma „Der Kunstwart”. Jego przyjaciółmi z tamtego okresu byli między innymi: pochodzący z Warszawy żydowski aktor teatralny Rudolf Illowy,Hugo Bergmann (późniejszy rektor Uniwersytetu Jerozolimskiego), Ewald Felix Pribram i Oskar Pollak. Wakacje spędzał chętnie u swojego wuja Zygfryda, będącego lekarzem wiejskim wTřešti.
W sierpniu 1901 podjął studia naNiemieckim Uniwersytecie w Pradze. Kafka, początkowo zainteresowanychemią, postanowił studiować prawo. Pomimo to potrafił wygospodarować czas, by przez semestr uczęszczać na wykłady z historii kultury i germanistyki. W międzyczasie odbył kilka podróży i chwilowo zastanawiał się nad studiami germanistycznymi wMonachium. Porzucił jednak ten zamysł, kontynuując studia prawnicze w Pradze. W 1906 r. został wypromowany na doktora nauk prawnych, po czym odbył staż w sądzie ziemskim i karnym.
W 1902 poznał swojego najlepszego przyjaciela, dobrze wówczas znanego w praskim środowisku literackim pisarza,Maxa Broda. Wokół Maxa Broda istniała grupa kilku zaprzyjaźnionych pisarzy, których wspólnym mianownikiem było żydowskie i jednocześnie praskie pochodzenie. Oprócz Kafki, do kręgu tego należeli też Felix Weltsch i Oskar Baum. Brod nazywał ichKręgiem Praskim[3].
Kafka (1906)Kafka z psem
Od 1908 do 1922 Kafka pracował w Zakładzie Ubezpieczeń Robotników od Wypadków Królestwa Czeskiego w Pradze, instytucji będącej kombinacją zakładu ubezpieczeń społecznych i inspekcji pracy. W ramach swoich obowiązków służbowych Kafka podróżował często po całych Czechach nadzorując warunki pracy w dziesiątkach zakładów przemysłowych. Wbrew temu, co sam pisał w swoich dziennikach, analiza opisów jego dokonań zawodowych robiona przez przełożonych wskazuje na to, że był on cenionym i sumiennym pracownikiem. Wskazuje też na to jego częste awansowanie. W momencie gdy musiał zrezygnować z pracy, piastował dobrze opłacane stanowisko nadinspektora[potrzebny przypis]. Osobiście nie lubił swojej pracy. W dzienniku pisał[4]:
Moja praca jest dla mnie nie do zniesienia, ponieważ kłóci się z moim jedynym pragnieniem i powołaniem, jakim jest literatura... Jestem tylko literaturą i nie mogę i nie chcę być niczym innym.
Franz Kafka
Oprócz tego, szwagier i ojciec Kafki wciągnęli go do współzarządzania fabrykąazbestu pod Pragą, której sukces miał, w zamyśle ojca Kafki, stanowić przepustkę do elitarnego kręgu czeskich rodzin fabrykanckich. Inwestycja ta jednak skończyła się ostatecznie bankructwem[5].
Franz Kafka, według ówczesnych standardów, był raczej osobą dość zamożną. Jego zarobki wystarczały mu na prowadzenie w miarę dostatniego życia, typowego dla przedstawiciela praskiej, wyższej-średniej klasy. Między innymi stać go było na liczne podróże po Europie. Kilkanaście razy był wBerlinie i Wiedniu, kilka razy wParyżu, raz weWłoszech.
Franz Kafka, wbrew rozpowszechnionym stereotypom, był dość znany w środowisku praskich, niemieckojęzycznych głównie pochodzenia żydowskiego, elit intelektualnych. Był stałym członkiem kilku praskich salonów literackich, gdzie czytywał swoje opowiadania i uczestniczył w dyskusjach. Publikował w „Prager Tagblatt” i później w „Berliner Tageblatt” recenzje sztuk teatralnych i dzieł literackich[potrzebny przypis].
W 1909 zostały wydane jego pierwsze szkice prozy w monachijskim czasopiśmie literackim „Hyperion”.
Franz Kafka mieszkał do 35. roku życia z rodzicami. Czuł się zdominowany przez ojca. Od dzieciństwa był raczej słabego zdrowia i niemal co roku przebywał kilka tygodni w różnych sanatoriach. Miewałmyśli samobójcze[6][7]. Do końca życia pozostałkawalerem. Swatano go zFelice Bauer, sekretarką zPrudnika, z którą prowadził ożywioną korespondencję przez ponad 5 lat. Po okresie półrocznych zaręczyn, z nie do końca jasnych przyczyn, do ślubu z Felicją nie doszło. Kafka po zerwaniu z Felicją zniszczył jej listy do siebie, natomiast jego listy do Felicji przetrwały i zostały wydane w latach 50. XX w. przez Maxa Broda[8]. Wspomnienia przyjaciółki Felicji, Grete Bloch, sugerowały, że przyczyną rozstania z Felicją był romans z Grete, którego konsekwencją miałoby być dziecko Kafki, które zmarło w wieku 10 lat[9]. Kafka był także zaręczony z Julie Wohryzek[10]. Przez większość swojego dorosłego życia odwiedzałdomy publiczne[11][7].
Niebagatelną rolę odegrała w życiu Kafki jego przyjaciółkaMilena Jesenská, tłumaczka jego dzieł na język czeski, która stała się jego miłością[12] i najbliższą powierniczką. Kafka miał plany małżeńskie wobec niej[13], ich relacja była głównie korespondencyjna, spotkali się tylko dwa razy[14]. Jednak najbliżej była związana z Franzem Kafką pochodząca z PabianicDora Diamant, jego ostatnia partnerka życiowa, dla której zdecydował się przerwać toksyczny związek z rodzicami (zwłaszcza z ojcem) i dla której wyprowadził się z domu. Zamieszkał z Dorą w Berlinie. W Stanach Zjednoczonych została wydana napisana przez Kathi Diamant biografia DoryKafka’s Last Love. Jeden z rozdziałów książkiBagaże Franza K. Podróż której nigdy nie byłoRemigiusza Grzeli poświęcony jest właśnie losowi Dory Diamant. Grzela napisał też sztukę teatralną poświęconą Dorze –Naznaczeni (zamieszczoną wBagażach Franza K.).
Kafka byłateistą[17]. Przez pewien czas był jednak niegorliwym wyznawcąjudaizmu. Tydzień po urodzeniu został zgodnie z religią żydowskąobrzezany.Synagogę odwiedzał tylko cztery razy w roku na wyraźne życzenie ojca[18]. Osobiście nie przepadał za chodzeniem do synagogi[19]. Przez kilka lat aktywnie zajmował się ideamisyjonistycznymi i myślał o migracji doPalestyny (aczkolwiek przypuszcza się, że myśl oalii była podyktowana względami zdrowotnymi, a nie religijnymi)[20].
W 1922 roku ze względu na postępującągruźlicę musiał zrezygnować z pracy. W liście z 29 listopada 1922, napisanego do swego przyjaciela, Maxa Broda, pogrążony w gorączce Kafka prosił go, aby po jego śmierci spalił wszystkie jego utwory pozaWyrokiem,Palaczem,Przemianą,Kolonią karną,Lekarzem wiejskim iGłodomorem. Brod nie spełnił tego życzenia[20]. W 1923 Kafka przeniósł się do Berlina, by zamieszkać z Dorą Diamant oraz poświęcić się wyłącznie pisaniu.
Rok później, w wieku 40 lat zmarł w sanatorium w Kierling, będącym jedną z gmin katastralnychKlosterneuburga. Bezpośrednią przyczyną śmierci było niedożywienie. Kafka przez gruźlicę nie był w stanie przyjmować pokarmów, a wtedy jeszcze nie znanożywienia dojelitowego[21]. Przed śmiercią błagał lekarzy o zaaplikowanie mu śmiertelnej dawkimorfiny, aby nie cierpieć dłużej. Jego ostatnimi słowami były: „Zabij mnie, bo inaczej będziesz mordercą!”[22].
Grób Franza Kafki w Pradze zaprojektowany przezLeopolda Ehrmanna w formie sześciobocznego kryształu[23]
Jedyny czeskinekrolog artysty opublikowała jego przyjaciółka,Milena Jesenská. Ukazał się on 6 lipca 1924 w gazecie „Národní listy” (pięć dni przedpogrzebem, na który przybyło około sto osób i najprawdopodobniej nikt nie wypowiedział słowa)[24].
Jego pierwszy zbiór opowiadań i fragmentów prozy został wydany w 1913 pod tytułemBetrachtung. Wtedy też powstałPalacz, pierwszy rozdział niedokończonej powieściAmeryka.
Kilka zbiorów opowiadań ukazało się w wydawnictwie Wolff-Verlag zLipska, w nakładach nie przekraczających 1000 egzemplarzy, do których druku doszło głównie dzięki przyjaźni Maxa Broda z właścicielem wydawnictwa, Kurtem Wolffem. Mimo pochlebnych recenzji tych zbiorów, m.in. przezRoberta Musila, sprzedawały się one bardzo słabo.
Pomnik w Pradze, przedstawiający ruchomą głowę Franza KafkiTablica pamiątkowa na domu, w którym urodził się Kafka
Do popularyzacji dzieł Kafki w znacznej mierze przyczynił się najbliższy przyjaciel Max Brod, który zdołał wylansować twórczość Kafki w latach 40 i 50. na fali powojennej popularnościegzystencjalizmu. Pośmiertnie wydał on trzy niedokończone powieści (Ameryka,Proces iZamek) oraz liczne opowiadania i miniatury, pomimo że Kafka kazał mu spalić wszystkie teksty po swojej śmierci. Max Brod wydał takżeDzienniki Kafki, które ten pisał systematycznie od 1910 roku, oraz listy do siebie, Felice Bauer i kilku innych osób.
Dzieła Kafki odzwierciedlają niestabilny stan duchowy wielu ludzi na początku XX wieku.
Interpretowanie utworów Kafki jako krytyki nadmiernie rozbudowanej i niezrozumiałej w swoich decyzjach machiny biurokratycznej, która straciła rację bytu, zawęża szeroko pojęte i wieloaspektowe przesłania o wymiarze egzystencjalnym.
Trudno przyporządkować dzieła Kafki do któregoś z prądów literackich, chociaż część badaczy jest skłonna zaliczyć twórczość Kafki do nurtuekspresjonistycznego, co jednak nie wszystkim badaczom literatury wydaje się trafne. Wielu badaczy i teoretyków Kafki, uważa go za prekursora literatury nurtuegzystencjalizmu. Kafka wprowadził do literatury, w miejsce tradycyjnej opisowości, liczne niedomówienia, korzystał z niejasnych, parabolicznych obrazów. Jego styl charakteryzowała maksymalna prostota, pozbawiona wszelkich ozdobników. Nawet najbardziej skrajne, nieprawdopodobne sytuacje, takie jak opis działania maszyny tortur w opowiadaniuKolonia karna, czy też opis wykonania egzekucji w powieściProces są opisane w chłodny, precyzyjny i beznamiętny sposób.
Kafka przedstawia w swoich dziełach najczęściej człowieka wyobcowanego, którego związki z innymi ludźmi uległy znacznemu zniszczeniu. Bohater kafkowski walczy samotnie z niezrozumiałymi strukturami rządzącymi światem. Mimo buntu i starań nie jest w stanie zmienić swego położenia, a walka kończy się klęską. Uwikłania bohatera w grozę istnienia mają na tyle niejasną strukturę, że możliwa jest bardzo różna interpretacja symboliki i sekwencji wydarzeń jakim ten bohater jest poddany. Samotność jest głównym z wielkich tematów kafkowskich – bohater walczy i przegrywa zawsze sam. Strach, koszmary, rozdwojenia jaźni i kompleksy to inne z niszczycielskich i symbolicznych elementów. Oddają one dobrze atmosferę dzieł, w których wyobcowani i samotni bohaterowie bezustannie poszukują – jak można sądzić – bezpieczeństwa i pewności, czego nigdy nie będzie im dane doświadczyć. Wielu znawców Kafki podkreślało, że w swojej literaturze – prezentującej świat o nadzwyczaj „dusznej” atmosferze – przewidziałHolokaust[25].
Badacze twórczości Kafki zwracali uwagę na osobliwy język autoraProcesu. Wielojęzyczność Pragi została potraktowana jako rama teoretyczna dla badań psychoanalitycznych. W rezultacieGilles Deleuze i Felix Guattari stworzyli koncepcję „literatury mniejszej”[26].
Proces, tłum.Józefina Szelińska (w wielu źródłach błędnie podaje się jako tłumaczaBrunona Schulza), Warszawa 1935; 1957, 1966/2, 1971/3, 1974/4. W 2008 roku ukazało się nowe, pełniejsze tłumaczenie autorstwaJakuba Ekiera, oparte na źródłowym wydaniuProcesu (Frankfurt am Main 1990). Najnowszego przekładu, również opartego na wydaniu źródłowym, dokonał Jerzy Korpanty (wyd. Vis-a-vis Etiuda, Kraków, 2022).
Wyrok, tłum.Juliusz Kydryński, Warszawa 1958; 1975/2 (Tomik zawiera następujące opowiadania: Wyrok, Przemiana, Lekarz wiejski, Na galerii, Przed prawem, Jedenastu synów, Sprawozdanie dla Akademii, Kolonia karna, Głodomór).
Nowele i miniatury, tłum. Roman Karst / A. Kowalkowski, wstęp: Roman Karst, Warszawa 1961; 1991/2 (Opowiadania: Opis walki, Olbrzymi kret, Myśliwy Grakchus, Budowa Chińskiego Muru, Odmowa, Stary kawaler Blumfeld, Małżonkowie, Schron, Głodomór; Fragmenty: Przygotowania do ślubu na wsi, Strażnik grobowca; Nowelki, przypowieści: Dzieci na drodze, Zdemaskowanie oszusta, Nagły spacer, Postanowienia, Niedola kawalera, Kupiec, Widok z okna oglądany w roztargnieniu; Aforyzmy).
Ameryka, tłum. Juliusz Kydryński, Warszawa 1967; 1978/2, 2003/3.
Cztery opowiadania. List do ojca, tłum. Juliusz Kydryński,Jarosław Ziółkowski, Warszawa 2003 (Zawiera: Wyrok, Przemiana, Kolonia karna, Jama, List do ojca).
Opowieści i przypowieści (wybór opowiadań, przypowieści, miniatur i aforyzmów; przełożyli: Lech Czyżewski, Roman Karst, Alfred Kowalski, Juliusz Kydryński, Elżbieta Ptaszyńska-Sadowska, Anna Wołkowicz, Jarosław Ziółkowski), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2016
Zaginiony (Ameryka pod zmienionym tytułem[28]), przekład: Juliusz Kydryński, posłowie: Grzegorz Jankowicz, Wydawnictwo Lokator, Kraków 2017. Najnowszego przekładu, opartego na wydaniu źródłowym, dokonał Jerzy Korpanty (wyd. Vis-a-vis Etiuda, Kraków, 2025).
Grzela, Remigiusz:Bagaże Franza K., czyli podróż, której nigdy nie było, Warszawa 2004 (wraz ze sztuką poświęconą Dorze Diamant „Naznaczeni” – sztuka była realizowana w Teatrze Polskiego Radia i TVP Kultura)
Karst, Roman:Franz Kafka. Studium, w: Twórczość 6/1958, s. 78–110.
Karst, Roman:Drogi samotności. Rzecz o Franzu Kafce, Warszawa 1960.
Kurowicki, Jan:Franz Kafka. Obcość i wyobcowanie, w:Człowiek i sytuacje ludzkie. Szkice o pisarstwie XX wieku, Ossolineum, Wrocław 1970, s. 58–94.
Musiał, Łukasz:Kafka. W poszukiwaniu utraconej rzeczywistości,Wrocław 2011.
Walser, Martin:Opis formy. Studium o Kafce, tłum. Edmund Musiołek, Warszawa 1972.
Wydmuch, Marek:Franz Kafka, Czytelnik, Warszawa 1982.
↑Wagenbach, Klaus (2019) [2003]. Kafka’s Prague (paperback). Armchair Traveller. Translated by Ewald Osers with Peter Lewis. London: Haus Publishing.ISBN 9781909961654. s. 119–120.
↑Marianne Steiner,The Facts about Kafka, w: The New Statetsman, 8.02.1958.
↑FabioF.BartoliFabioF.,The Problem of Suicide in Kafka: An Ethical or Aesthetical Problem?Josefa RosJ.R.Velasco (red.), Cham: Springer International Publishing, 2023, s. 63–73,DOI: 10.1007/978-3-031-28982-8_6,ISBN 978-3-031-28982-8 [dostęp 2025-07-18](ang.).url-auto
↑Lawrence L. Langer.Kafka as Holocaust Prophet: a Dissenting View, w:Admitting the Holocaust. Collected Essays, Oxford: Oxford University Press, 1985, s. 109–124.
.jpg)
.jpg)
