Jedyny w historii prezydent USA pełniący urząd dłużej niż dwie kadencje, co doprowadziło do wejścia w życie w 1951XXII Poprawki do Konstytucji, ograniczającej liczbę kadencji do dwóch (wcześniej był to tylkokonwenans konstytucyjny oparty na decyzji pierwszego prezydenta USAGeorge’a Washingtona, który zrezygnował z ubiegania się o trzecią kadencję, twierdząc, że byłaby ona niedemokratyczna).
Franklin Delano Roosevelt urodził się 30 stycznia 1882 roku w Hyde Parku, nieopodalNowego Jorku[1]. Był synem prawnika i przedsiębiorcyJamesa Roosevelta(inne języki) i jego drugiej żonySary Delano(inne języki)[2]. Miał jednego przyrodniego brata, Jamesa (zmarłego w 1927 roku), z pierwszego małżeństwa ojca[2]. Jego dalekim kuzynem byłTheodore Roosevelt, prezydent USA w latach 1901–1909[1]. W młodości duży wpływ na niego wywarła jego szwajcarskaguwernantka, Jeanne Rosat-Sandoz[2]. W latach 1896–1900 uczęszczał do szkoły wGroton, a następnie rozpoczął studia naUniwersytecie Harvarda[2]. Po trzech latach studiów uzyskał stopieńbakałarza, lecz pozostał na uczelni jeszcze przez rok[2].
W 1904 przeniósł się naUniwersytet Columbia, gdzie rozpoczął studiaprawnicze[3]. Po trzech latach otrzymał dyplom i licencję[3]. Przez następne trzy lata praktykował prawo w nowojorskiej firmie Carter, Ledyard & Milburn[3].
W pierwszej dekadzie XX wieku działał wPartii Demokratycznej, co zaowocowało propozycją kandydowania dosenatu stanowego w 1910 roku[3]. W listopadzie tego roku wygrał wybory, a dwa lata później powtórzył ten sukces[3]. W senacie stanowym zasiadał od stycznia 1911 do marca 1913 roku[3]. W tym czasie odbywały sięwybory prezydenckie w 1912 roku, w których Roosevelt agitował na rzeczWoodrowa Wilsona[3]. Wilson zwyciężył w wyborach, a następnie mianował Roosvelta zastępcąsekretarza Marynarki Wojennej (funkcję tę pełnił w latach 1913–1920)[3]. Jako pasjonat tematyki morskiej Roosevelt przygotowywałflotę do udziału wI wojnie światowej[4]. Planował osobiście uczestniczyć w walkach, lecz spotkało się to ze sprzeciwem ze strony Wilsona[4]. Po wojnie uczestniczył jako obserwator wkonferencji pokojowej wParyżu[4].
Został kandydatem nawiceprezydenta przyJamesie Coxie, podczaswyborów prezydenckich[4] w 1920 roku. Po zwycięstwie republikaninaWarrena Hardinga Roosevelt opuściłWaszyngton i powrócił do praktyki prawniczej[4]. W 1921 roku zachorował nachorobę Heinego-Medina i na trzy lata wycofał się z życia publicznego[5]. W 1924 r. powrócił do polityki, występując na konwencji Partii Demokratycznej, gdzie starał się zapewnić nominacjęAlfredowi Smithowi[5]. Pomimo dobrego przemówienia, Smith nie otrzymał wówczas nominacji[6]. Udało się to cztery lata później, kiedy to Partia Demokratyczna nominowała Smitha do prezydentury, natomiast Roosevelta wyznaczyła jako kandydata nagubernatora Nowego Jorku[6]. Dzięki intensywnej kampanii ten ostatni zwyciężył w wyborach, choć Smith przegrałwybory prezydenckie zHerbertem Hooverem[6].
Pełniąc urząd gubernatora, Roosevelt starał się dbać o farmerów – zmodyfikowałpodatki, które płacili, i przekonywał towarzystwa energetyczne, by gospodarstwom dostarczałyprąd po niższych cenach[6]. Ponadto wprowadził regulację chroniącą kobiety i dzieci, pracujące w zakładach przemysłowych[6]. Gdywielki kryzys finansowy dosięgnął Stany Zjednoczone, gubernator argumentował, że należy przede wszystkim skupić się na ratowaniu sytuacji gospodarczej kraju, nawet kosztem międzynarodowych stosunków handlowych[7]. Takie stanowisko spowodowało, że otrzymał nominację do reelekcji na stanowisku gubernatora i zdecydowaną przewagą wygrał wybory[7]. W czasie drugiej kadencji zreorganizował system podatkowy, wprowadziłzasiłki dla bezrobotnych i emerytury, a także zreformowałsądownictwo[7]. Powołał także Tymczasową Administrację Pomocy Nadzwyczajnej (ang. Temporary Emergency Relief Administration) z budżetem 30 milionówdolarów, przeznaczonym na pomoc dla najbiedniejszych[8].
W dniach 27 czerwca – 2 lipca 1932 r. odbywała się konwencja Partii Demokratycznej[8]. Głównymi kandydatami prócz Roosevelta byli Alfred Smith ispiker Izby ReprezentantówJohn Nance Garner[8]. W początkowych głosowaniach żaden kandydat nie uzyskał wymaganego poparcia 766 delegatów[8]. Roosevelt porozumiał się jednak z kongresmenemSamem Rayburnem i zaproponował Garnerowi wiceprezydenturę, jeśli ten zapewni poparcie swoich delegatów[8]. Po uzyskaniu nominacji Roosevelt rozpoczął intensywną kampanię wyborczą, w której opowiadał się zainterwencjonizmem państwowym na rzecz społeczeństwa[8].Republikanie atakowali go, zarzucając mu sympatiekomunistyczne, a także podważając jego możliwości zdrowotne do sprawowania urzędu[9]. 8 listopada 1932 r. odbyło sięgłosowe powszechne, w którym Roosevelta poparły ponad 22 miliony ludzi, przy ponad 15 milionach głosów dla Hoovera[10]. WKolegium Elektorów Roosevelt zdobył 472 głosy, a Hoover 59[10].
Jeszcze przed zaprzysiężeniem, 14 lutego 1933 r., miał miejsce zamach na życie prezydenta elekta[10]. Roosevelt, po przemówieniu w Bayfront Park wMiami, został zaatakowany przez murarzaGiuseppego Zangarę[10]. Zangara oddał w jego kierunku serię strzałów[10]. Prezydent elekt nie odniósł żadnych obrażeń, jednak kilka osób straciło życie, w tymburmistrz Chicago –Anton Cermak[10]. Roosevelt został zaprzysiężony 4 marca 1933 roku przezprezesa Sądu NajwyższegoCharlesa Evansa Hughesa[11].
Niezwłocznie po objęciu urzędu rozpoczął realizowanie politykiNowego Ładu[11]. 9 marca, na specjalnym posiedzeniuKongresu, przedstawił plan ratowaniabanków: zakładał on zamknięcie wszystkich banków w całym kraju na cztery dni i wprowadzenieembarga naeksport kruszcu i waluty, co miało uchronićrezerwy walutowe[11]. Uchwalono wówczasustawę o nadzwyczajnej pomocy dla banków (ang. Emergency Banking Relief Act), która uprawniała prezydenta do pełnej kontroli nad regulacjamiemisji walut oraz otwierania i zamykania banków (poprzezDepartament Skarbu)[11]. Ponadtorząd udzielił bankom kredytu[11]. Do końca marca gabinet Roosevelta przeforsował ustawy: oszczędnościową (obniżenie pensji pracownikom administracji publicznej i weteranom o 15%), Beer-Wine Revenue Act (znoszącąprohibicję na piwo i wino i zwiększającą podatki od napojów alkoholowych) iCivilian Conservation Corps Act (powołującą cywilną służbę ochrony środowiska, w ramach której młodzi Amerykanie pracowali przy sadzeniu i ochronie lasów, czy budowaniutam wodnych)[11]. 19 kwietnia Kongres zniósłparytet złota, natomiast 12 maja uchwalił ustawę Federal Emergency Relief Act, która umożliwiała rządowi wydanie 5 miliardów dolarów zapomogi dla władz stanowych[12]. W maju wprowadzono także ustawę Emergency Farm Mortgage Act (zakazywała zabierania gospodarstw rolnikom, którzy nie byli w stanie uregulować długów, i udzielała im pomocy finansowej) i Truth-in-Securities Act (nakazywałamaklerom informować rząd o akcjach sprzedawanych poza Stany Zjednoczone)[12]. 16 czerwca, ostatniego spośród tzw. „stu dni Roosevelta”, Kongres powołał do życia trzy nowe agencje:Federal Deposit Insurance Corporation(inne języki) (automatycznie ubezpieczała wszystkiedepozyty bankowe powyżej 5 tysięcy dolarów),Farm Credit Administration(inne języki) (udzielała kredytów rolnikom i pomagała im w spłacie zadłużenia hipotecznego) orazNational Recovery Administration(inne języki) (wprowadzała zasadykonkurencji rynkowej, umożliwiała powoływanie związków zawodowych i regulowała stosunki pracodawca-pracownik)[12].
Za swoje działania Roosevelt był ostro krytykowany przezkonserwatystów – nazywali godyktatorem i oskarżali oabsolutyzm[13]. Gdy sytuacja ekonomiczna w kraju nieco się polepszyła,kapitaliści także dołączyli do grona przeciwników Nowego Ładu[13]. Mimo to prezydent kontynuował jego założenia i w sierpniu 1933 r. powołałKrajowy Zarząd Pracy, a trzy miesiące później –Civil Works Administration(inne języki), której zadaniem było opracowanie planu walki zbezrobociem[13]. 5 grudnia prezydent całkowicie zniósł prohibicję, uznając ją za główną przyczynękorupcji iprzestępczości, natomiast 30 stycznia 1934 r. przeforsował ustawę zapobiegającą nielegalnym operacjom giełdowym[14]. 19 czerwca Kongres powołałFederalną Komisję Łączności, a 5 lipca uchwaliłustawę Wagnera-Connery’ego (potwierdzającą możliwość zakładaniazwiązków zawodowych)[14]. W następnym roku prezydent wprowadził ustawę Wealth Tax Act, wprowadzającą dodatkowe opodatkowania dla osób z rocznymi dochodami powyżej 50 tysięcy oraz dla osób z majątkiem wartym powyżej 40 tysięcy dolarów[14]. Polityka Roosevelta ustabilizowała cenę złota na poziomie 35 dolarów zauncję i zredukowała wartość dolara do 59% sprzed 1933 w stosunku do złota[14]. Ponadto w 1935 roku wprowadzono ustawę bankową, która zwiększała kontrolę federalną nadSystemem Rezerw Federalnych[14].
Oprócz działań na polu ekonomicznym prezydent wprowadził też zmiany socjalne[14]. Najważniejszą ustawą tego rodzaju była Social Security Act, uchwalona 14 sierpnia 1935 roku[14]. Dzięki niej wprowadzono emerytury finansowane z podatków, tymczasowe zasiłki socjalne dla bezrobotnych i osób żyjących w skrajnym ubóstwie oraz ograniczoną pomoc dla osób starszych i niepełnosprawnych[14]. Wprawdzie program pomocy społecznej był ograniczony i niedostosowany do potrzeb pod względem skali, jednak gabinet Roosevelta wysyłał sygnał, mówiący o odpowiedzialności za obywateli[14]. Takie działania przysporzyły prezydentowi dodatkowej popularności wśród społeczeństwa i niechęci ze strony kapitalistów[15]. Znacznie umocniło to pozycję Partii Demokratycznej na scenie politycznej[15].
Pomimonacjonalistycznego podejścia do gospodarki Roosevelt podejmował też działania mające przezwyciężyć wielki kryzys na arenie międzynarodowej[16]. Wysłał reprezentację naŚwiatową Konferencję Gospodarczą wLondynie w 1933 roku[16]. Jednak przez zniesienie parytetu złota w USA, które spotkało się z ostrą krytyką innych państw, konferencja zakończyła się fiaskiem[17]. Prezydent jednak postanowił zmniejszyćtaryfy celne do 50% (układy tego typu miały charakter obustronny), dzięki czemu udało się zwiększyć obrót w światowym handlu[17].
W dziedzinie polityki zagranicznej prezydent skupił się na relacjach dobrosąsiedzkich z krajami latynoamerykańskimi[18]. Na VIIkonferencji państw amerykańskich wMontevideo w 1933 r. Stany Zjednoczone podpisały porozumienie o nieingerowaniu w sprawy wewnętrzne lub zewnętrzne żadnego obcego państwa[18]. W sierpniu tego rokuamerykańska piechota morska została wycofana zHaiti, a sześć lat później wycofano kontrolera taryf celnych zDominikany[18]. Mimo to rząd amerykański nadal ingerował w sprawy wewnętrzneNikaragui iKuby[19]. Ustalenia z Montevideo zostały powtórzone na konferencji wBuenos Aires w 1936 roku[19]. Roosevelt dokonał także zbliżenia dyplomatycznego zKanadą, kiedy to 1 stycznia 1936 r. zawarł z nią porozumienia handlowe[19]. Jesienią 1933 r. prezydent nawiązał korespondencję zMichaiłem Kalininem, usiłując znormalizować stosunki dyplomatyczne zZSRR[20]. Po konsultacjach w Waszyngtonie (stronę radziecką reprezentowałLudowy Komisarz Spraw ZagranicznychMaksim Litwinow) zdecydowano o nieingerowaniu w sprawy wewnętrzne obu państw i niepopieraniu organizacji militarnych walczących z systemami ustrojowymi USA lub ZSRR[20].
Na konwencji demokratów, odbywającej się w dniach 23–27 czerwca 1936 r. wFiladelfii, delegaci nominowali Roosevelta do wyborów prezydenckich poprzezaklamację[21]. W głosowaniu powszechnym urzędujący prezydent otrzymał przeszło 27 milionów głosów, wobec niespełna 17 milionów dlaAlfreda Landona, kandydata Partii Republikańskiej[21]. W głosowaniu Kolegium Elektorów uzyskał 523 spośród 531 głosów, zwyciężając w 46 z 48 stanów[21]. Demokraci zdobyli także większość wIzbie Reprezentantów iSenacie[21]. W wyniku uchwaleniaXX poprawki do Konstytucji zaprzysiężenie odbyło się 20 stycznia, a nie jak dotychczas – 4 marca[21].
Wobec polepszenia gospodarczego kapitaliści amerykańscy postanowili blokować reformy Roosevelta poprzez skargi doSądu Najwyższego[21]. 27 maja 1935 r. Sąd Najwyższy jednomyślnie stwierdził, że ustawa National Recovery Act jest niezgodna zKonstytucją[21]. Ogłaszając ingerencję władz federalnych w sprawy biznesowe, Sąd uchylił także ustawy o rolnictwie, o emeryturach kolejarskich i ustawę węglową[22]. Wobec takich działań prezydent postanowił zmienić skład Sądu Najwyższego, forsując projekt ustawy, zakładający rozszerzenie jego składu do 15 sędziów[22]. Według nowego prawa prezydent mógł powołać dodatkowego sędziego na miejsce każdego, który ukończył 70 lat i nie przeszedł na emeryturę[22]. Po niemal półrocznych pracach w komisjach senackich projekt został odrzucony[22]. Pomimo inicjatyw ustawodawczych Stany Zjednoczone nie przezwyciężyły całkowicie kryzysu i w 1937 roku znowu pojawiła sięrecesja gospodarcza, rozpoczęły sięstrajki, a liczba bezrobotnych wzrosła do 7,5 miliona[22]. Jedną z ostatnich ustaw ekonomicznych Roosevelta była Fair Labour Standards Act, która wprowadzałapłacę minimalną, ograniczenia czasu pracy i zakaz zatrudniania dzieci przy produkcji towarów eksportowanych poza stan[22]. Nowe prawo uchwalono 25 czerwca 1938 roku[22].
W czasie swojej drugiej kadencji Roosevelt skupił się głównie na sytuacji międzynarodowej, widząc napięcia dyplomatyczne i przygotowania do wojny wEuropie i naDalekim Wschodzie[16]. Mimo że prezydent był świadomy tej sytuacji, ograniczał się do apeli, sądząc, że powstrzyma lub chociaż spowolni proces zbrojeniaPaństw Osi[23]. Sytuacji tej sprzyjały nastrojeizolacjonistyczne w Stanach Zjednoczonych[23]. Kilka dni poinwazji Włoch na Albanię, 15 kwietnia 1939 r., prezydent wysłał listy doBenito Mussoliniego iAdolfa Hitlera z prośbami o poszanowanie współżycia międzynarodowego i udzielenia gwarancji na nienaruszanie granic europejskich na 10 lat[24].Duce nie odpowiedział wcale, natomiastführer stwierdził, że żadne państwo europejskie nie czuje się zagrożone ze stronyIII Rzeszy, więc nie ma konieczności składać takich deklaracji[24]. Dwa lata wcześniej, gdyJaponia napadła na Chiny, Roosevelt potępił atak w przemówieniu w Chicago 5 października 1937 roku[25]. Obawiano się, że rząd nałoży na Japonię sankcje, co jednak nie nastąpiło[25]. Stany Zjednoczone uznały jedynie, że japońska agresja naruszawaszyngtońskie postanowienia pięciu mocarstw z 1922 r. iPakt Brianda-Kellogga[24]. Roosevelt potępił takżeaneksję Czechosłowacji ikryształową noc w 1938 roku[26]. Mimo to Stany Zjednoczone utrzymywały stosunki dyplomatyczne z III Rzeszą na poziomiechargé d’affaires do 1941 roku[23].
Widząc narastające zagrożenie ze strony Hitlera, Roosevelt zrewidował swoje stanowisko w sprawie ustawy o neutralności, zakazującej m.in. sprzedaży broni obu stronom[27]. Prezydent stwierdził, że tak sformułowane prawo może stanowić zachętę dla agresora, i dlatego latem 1939 r. rozpoczął konsultacje społeczne, mające na celu zmianę ustawy[27]. Izba Reprezentantów przegłosowała ustawę, jednak nastroje izolacjonistyczne w Senacie sprawiły, że izba wyższa odrzuciła projekt[27]. Wobec tego Roosevelt wystosował wniosek o zwiększeniebudżetu zbrojeniowego na wzmocnienia zwłaszcza w dziedzinielotnictwa[27]. Planował produkować 24 tysiące samolotów rocznie i rozbudowaćflotęOceanu Atlantyckiego i Oceanu Spokojnego[28]. 9 sierpnia 1939 r. powołał Zarząd Zasobów Wojennych, mający przygotować wzmocnienia militarne[28]. Wystosował także do Hitlera i Mussoliniego ponowne apele o nierozpoczynanie wojny, które pozostały bez odpowiedzi[28]. Pięć dni poagresji III Rzeszy na Polskę Roosevelt ogłosił neutralność, a 8 września wprowadził w Stanach Zjednoczonych ograniczonystan wyjątkowy[29].PrezydentIgnacy Mościcki zwrócił się do rządu amerykańskiego, by nie uznawać Polski za stronę walczącą, gdyż III Rzesza formalnie nie wypowiedziała jej wojny[29]. Miało to na celu umożliwić sprzedaż broni Polsce, jednak Stany Zjednoczone odrzuciły takie stanowisko[29]. Roosevelt podjął wówczas kolejną próbę zmiany ustawy o neutralności, znoszącą embargo na handel bronią[29]. Na trwającej od 21 września specjalnej sesji Kongresu, odbywały się burzliwe obrady, które zaowocowały przyjęciem nowelizacji 3 listopada[30]. Dzień później została ona podpisana przez prezydenta[30].
Wiosną 1940 r. III Rzesza dokonała agresji naDanię iNorwegię, co spotkało się z krytyką rządu federalnego[31]. Pomimo że nastroje antyhitlerowskie w społeczeństwie amerykańskim wzrastały, za słowami Roosevelta nie szły czyny[31]. W dniu wypowiedzenia wojnyFrancji przezfaszystowskieWłochy (10 czerwca 1940) wygłosił on przemówienie wCharlottesville[32]. Pomimo jego ostrożnego charakteru, Hitler zareagował na nie, zapewniając, że nie zamierza atakować Stanów Zjednoczonych[32]. Wiosną i latem Kongres, na wniosek administracji prezydenta, uchwalił budżet na obronę w wysokości 1,5 miliarda dolarów[32]. Ponadto zwiększył liczebność wojsk lądowych do 1,2 miliona i podwyższył roczną produkcję samolotów do 50 tysięcy rocznie[33].
W 1940 roku prezydent złamał uzus, ustanowiony przezGeorge’a Washingtona, i postanowił kandydować po raz trzeci[34]. Na konwencji wChicago w czerwcu 1940 r. uzyskał nominację demokratów w pierwszym głosowaniu[34]. Nominację wiceprezydencką otrzymałHenry Wallace[34]. Republikanie wystawili kandydaturęWendella Willkie’go[34]. W głosowaniu powszechnym uzyskał ponad 27 milionów głosów, wobec ponad 22 milionów dla Willkie’go[34]. W Kolegium Elektorów Roosevelt zdobył 449 głosów, a Willkie – 82[34].
Jeszcze przed zaprzysiężeniem na trzecią kadencję Roosevelt starał się wzmocnić nastroje przeciwne Państwom Osi, by zdominować izolacjonistów[33]. W dorocznym przemówieniu do Kongresu, 6 stycznia 1941 r., stwierdził, że do walki z agresorami potrzeba broni o wartości miliardów dolarów[33]. Cztery dni później złożył w Kongresie projekt ustawyLend-Lease Act, upoważniającej prezydenta do udostępnienia usług lub informacji wojskowych każdemu krajowi, jeśli uzna to za istotne dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych[33]. Pomimo zażartego ataku izolacjonistów Kongres uchwalił ustawę, a ta 11 marca została podpisana przez prezydenta[33]. Znalazła zastosowanie jeszcze w tym samym miesiącu, kiedy to wAnnapolis trwały negocjacje strony amerykańskiej zambasadorem brytyjskim,Edwardem Woodem[35]. Uzgodniono tam rodzaj pomocy dlaWielkiej Brytanii w myśl nowego prawa, a także obie strony zgodziły się, że III Rzesza pozostaje najpoważniejszym wrogiem, nawet jeśliJaponia oficjalnie przystąpi do wojny[35].
Gdy 22 czerwca 1941 Hitler zaatakował Związek Radziecki, sekretarz Marynarki WojennejFrank Knox,sekretarz wojnyHenry Stimson isekretarz zasobów wewnętrznychHarold L. Ickes zachęcali prezydenta do zaangażowania się w konflikt[35]. Roosevelt postanowił udzielić ZSRR pomocy w myśl ustawy Lend-Lease, a w sierpniu, po spotkaniu zWinstonem Churchillem, postanowił podpisaćKartę Atlantycką[36]. Według historyków amerykańskich jesienią 1941 r. prezydent był już zdecydowany dołączyć do wojny[36]. Mimo to dokonał kolejnej nowelizacji ustawy o neutralności, a 9 października wniósł o uzbrojenie statków handlowych pływających po Oceanie Atlantyckim[37]. Ustawy te zostały przyjęte w Kongresie różnicami kilkunastu głosów, co obrazowało nastroje izolacjonistyczne zarówno w sferach politycznych, jak i w społeczeństwie[37].
7 grudnia 1941 nastąpił japońskiatak na Pearl Harbor[36]. Następnego dnia Roosevelt wygłosił orędzie przed Kongresem, który niemalże jednomyślnie (jedyny głos przeciw należał doJeannette Rankin) przyjął rezolucję o stanie wojny z Japonią[36].Deklaracja wojny została podpisana przez prezydenta o 16:10[36]. 13 stycznia 1942 r. Roosevelt powołał federalną agencję:Zarząd Produkcji Wojennej, której podlegały wszystkie departamenty związane z militariami[38]. Zobowiązał także przemysł do wyprodukowania 60 tysięcy samolotów, 45 tysięcyczołgów i 20 tysięcydział przeciwlotniczych[38]. Pomimo tego że w rzeczywistości wyprodukowano mniej sprzętu wojskowego, to i tak znacznie zwiększono jego dostawy za granicę (głównie do Wielkiej Brytanii i ZSRR) w ramach ustawy Lend-Lease[38]. 1 stycznia 1942 r. Roosevelt podpisałDeklarację Narodów Zjednoczonych[39].
W drugiej połowie stycznia 1943 r. Roosevelt spotkał się z Churchillem iCharles’em de Gaulle’em nakonferencji w Casablance, gdzie zaproponował bezwarunkowąkapitulację Państw Osi[38]. Ponadto ustalono, że wojska brytyjsko-amerykańskie przygotują się do lądowania w Europie[40]. Uzgodnienia zostały zwięźle przedstawioneJózefowi Stalinowi, który jednak zażądał uściśleń[40]. Chcąc spotkać się z radzieckim przywódcą osobiście, Roosevelt przez kilka tygodni negocjował czas i miejsce spotkania[40]. Ostateczniekonferencja odbyła się wTeheranie w dniach 28 listopada – 1 grudnia 1943[40].Wielka trójka dyskutowała tam m.in. o bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy[40]. Prezydent USA zaproponował, by Niemcy zostały podzielone na 5 niezależnych państw, a 2 dodatkowe regiony zostały objęte międzynarodową kontrolą Narodów Zjednoczonych[40].
W maju 1944 r. wystosował propozycję do Stalina i Churchilla, że polądowaniu w Normandii wygłosi oświadczenie do narodu niemieckiego[41]. Wobec negatywnych odpowiedzi zarówno z Londynu, jak i Moskwy, musiał wycofać się z tych planów[41]. W okresie letnio-jesiennym wielka trójka utrzymywała stały kontakt korespondencyjny, wyrażając w nim potrzebę ponownego spotkania[41]. Ponieważ Stalin deklarował, że nie może wyjechać ze Związku Radzieckiego z powodu licznych operacji wojennych na kilku frontach, ustalono, że miejscem spotkania będziePółwysep Krymski[41].
W 1944 r. Roosevelt postanowił ubiegać się o czwartą kadencję prezydencką[34]. Na lipcowej konwencji w Chicago otrzymał nominację, a wraz z nim kandydowałHarry Truman[34]. Kandydatem republikanów zostałThomas Dewey[34]. W głosowaniu powszechnym Roosevelt uzyskał nieco ponad 25,5 miliona głosów, wobec 22 milionów dla Deweya[16]. W Kolegium Elektorów demokrata zdobył 432 głosy, a republikanin – 99[16].
Prezydent, po apelach polskiej dyplomacji o pomoc oraz po osobistej korespondencji z Churchillem i Stalinem, wydał rozkaz, aby 18 września 1944 roku amerykańska 8. Armia Powietrzna dokonała zrzutu uzbrojenia, żywności i lekarstw dlapowstańców warszawskich[43][44].
W sierpniu 1921 roku, przebywając na wakacjach na wyspieCampobello, Roosevelt wpadł do wody wzatoce Fundy[4]. Następnego dnia brał udział w gaszeniu pożaru, a następnie wykąpał się w pobliskim jeziorze[4]. Po powrocie do domu czuł się źle, jednak nie zmienił ubrań[4]. Kolejnego dnia obudził się z silną gorączką, bólami iparaliżem dolnej połowy ciała[4]. Wstępnie lekarze nie potrafili postawić diagnozy, jednak z czasem ustalili, że Roosevelt cierpi nachorobę Heinego-Medina[5]. Cierpiał na silne dolegliwości bólowe, a jego nogi trzeba było umieścić w żelaznychprotezach[5]. Dopiero we wrześniu lekarze zgodzili się przetransportować przyszłego prezydenta do szpitala w Nowym Jorku[5]. W grudniu opuścił szpital i przeniósł się do domu[5]. Dzięki rehabilitacji i intensywnym ćwiczeniom udało mu się odzyskać część sprawności, jednakże do końca życia poruszał się nawózku inwalidzkim[5].
Zarówno prezydent, jak i jego otoczenie, stwarzali pozory, by nie przedstawiać go jakoniepełnosprawnego[21]. Fotografowie unikali robienia mu zdjęć na wózku inwalidzkim, a wystąpienia publiczne były wcześniej odpowiednio aranżowane[21].
W 2003 r. opublikowano pracę w „Journal of Medical Biography” dowodzącą, że Roosevelt chorował nazespół Guillaina-Barrégo, którego opis w tamtych czasach był wciąż niekompletny. Argumentami za taką diagnozą były między innymi nagły i późny okres rozpoczęcia choroby oraz główne symptomy. Jednak ze względu na to, że nigdy nie poddano analiziepłynu mózgowo-rdzeniowego pacjenta, nie można tego stwierdzić z całkowitą pewnością[48].
Będąc na drugim roku studiów, Roosevelt zakochał się w swojej dalekiej krewnej,Annie Eleanor Roosevelt[49]. Pomimo stanowczego sprzeciwu swojej matki oświadczył się i został przyjęty[49]. Ich ślub odbył się 17 marca 1905 roku[49]. Ponieważ ojciec panny młodej już nie żył, do ołtarza poprowadził ją stryj – urzędujący prezydent Theodore Roosevelt[49]. Rooseveltowie mieli jedną córkę: Annę (1906–1975) i pięciu synów:Jamesa (1907–1991), Franklina (1909–1909),Elliota(inne języki) (1910–1990),Franklina Delano jra (1914–1988) i Johna (1916–1981)[49].
Roosevelt miał wiele kontaktów pozamałżeńskich, w tym ze swoją sekretarką Lucy Mercer[50]. Romans rozpoczął się wkrótce po jej zatrudnieniu w początkach 1914 roku[50]. Gdy wyszedł na jaw w 1918 r.[51], małżonkowie rozważalirozwód, jednak odstąpili od tego zamiaru z uwagi na dobro dzieci[52]. Zdaniem biografów Rooseveltów nastąpił wówczas rozkład pożycia małżeńskiego[53].
Odziedziczył kolekcję znaczków pocztowych swej matki; od czasu utraty swobody poruszania się (1921 r.) entuzjasta filatelistyki, również w okresie prezydentury (1933–1945); jego zbiory Hongkongu, Haiti, Argentyny, Wenezueli i kolonii brytyjskich na Morzu Karaibskim sprzedano na licytacji (1946 r.) za ponad 200 tys. dolarów, które rodzina przeznaczyła na fundację biblioteki im. Roosevelta w Hyde Parku (Nowy York). Podobiznę Roosevelta jako filatelisty pokazano m.in. na znaczkach pocztowych Monako, Filipin, Nikaragui[54].
W kwietniu 1945 r. Roosevelt przeszedł badania, po których lekarze zalecili mu odpoczynek[47]. Przygotowując się do konferencji założycielskiejONZ, która miała się odbyć 25 kwietnia, prezydent pojechał do Warm Springs przygotować przemówienia i odpocząć[47]. 12 kwietnia 1945 r., przebywając w domu letniskowym, pozował do portretu pędzla Elizabeth Shoumatoff[55]. O godzinie 13.15 zasłabł, skarżąc się na dojmującyból głowy, i wkrótce stracił przytomność[55]. Lekarzom nie udało się go uratować – Roosevelt zmarł o 15.35 w wyniku ostregoudaru mózgu[55]. Trumna z ciałem prezydenta została przewieziona do Waszyngtonu i wystawiona na widok publiczny[55]. 14 kwietnia został ogłoszony w Stanach Zjednoczonych dniemżałoby narodowej[56], a trzydniową żałobę narodową ogłosiłyKuba[57] iMeksyk[58]. Pogrzeb odbył się 15 kwietnia w posiadłości w Hyde Parku[55].
(b).jpg)
.svg)
