Termin „folklor” wprowadził do obiegu naukowego brytyjski pisarzWilliam Thoms w 1846 roku, określając nim najstarsze składniki kultury takie jak „pradawne zwyczaje, obyczaje, obrzędy, zabobony, ballady, przysłowia etc.”. Z biegiem czasu termin ten upowszechnił się na całym świecie, a zwłaszcza w Europie, gdzie sprzyjały mu panujące wówczas prądy umysłowe, a w szczególności gloryfikującykulturę ludowąromantyzm. Początkowo badania folkloru prowadzono w ramachetnografii,literaturoznawstwa,historii sztuki,religioznawstwa,językoznawstwa imuzykologii[1]. Dopiero w latach 30. XX wieku, za sprawą uczonych europejskich wyodrębniła sięfolklorystyka – samodzielna dyscyplina naukowa, której przedmiotem poznania jest folklor.
Od samego początku istnienia terminu „folklor”, pojawiły się wśród badaczy daleko idące rozbieżności w rozumieniu zakresu tego pojęcia. Zajmowano w tej sprawie trzy stanowiska.Pierwsze z nich, reprezentowane np. przezArchera Taylora, wyznaczało maksymalnie szeroki zakres folkloru, włączając doń nie tylko kulturę symboliczną i społeczną, ale także elementy kultury materialnej (np. narzędzia, stroje, kształty wsi, budownictwo itp.). Przeciwieństwem tego stanowiska była orientacja literaturoznawcza, reprezentowana np. przez J.M. Sokołowa, która zawężała folklor wyłącznie do literatury ustnej (bajki, podania, legendy, pieśni, przysłowia)[2]. Współczesna folklorystyka zajmuje stanowisko pośrednie włączając w zakres folkloru dziedzinęzwyczajów,obrzędów i wierzeń wraz z kulturą artystyczną obejmującą literaturę ustną,muzykę itaniec.
Józef Burszta wyróżnia trzy rodzaje współcześnie istniejącego folkloru:
Zanikający folklor tradycyjny
Obejmuje on klasyczne gatunki literatury ustnej oraz wokalno-muzyczne i choreograficzne relikty dawnej obrzędowości.
Folklor współczesny (spontaniczny)
Jest wyrazem aktywności twórczej poszczególnych subkultur, ale obejmuje również przekaz interspołeczny, zaspokajając różne potrzeby międzyludzkiej komunikacji. Transmisja treści następuje zarówno w kontaktach bezpośrednich, jak i poprzez różnego rodzaju środki przekazu (słowo drukowane, telewizja, internet). Obejmuje takie formy jak: pogłoska, plotka, anegdota, dowcip, satyra towarzyska, stereotypowy toast, formuła życzeniowa, porzekadło, przysłowie sytuacyjne, parodia, legenda miejska, itd.
Transmisja tekstów folkloru jest anonimowa, spontaniczna, ekspresyjna i następuje w warunkach bezpośredniego kontaktu nadawcy i odbiorcy. Odbywa się w określonych okolicznościach (sytuacjach folklorotwórczych) np. podczas obrzędów rodzinnych, dorocznych, zabawy i wymaga odpowiednich kompetencji kulturowych odbiorcy (np. podzielania określonego stosunku do norm społecznych, znajomości faktów związanych z przekazywanym tekstem itp.). Nadawcami są kompetentni reprezentanci tradycji, zwykle jednostki uzdolnione. Przekaz folklorystyczny zakłada wymienność ról między nadawcą i odbiorcą. Odbiorcy przekazu współdeterminują jego formę (np. gdy słuchacze wyrażają niedowierzanie, co do opowiadanych treści, gawędziarz rozbudowuje w danym fragmencie szczegółowe opisy detali, aby przekonać słuchaczy o autentyczności zdarzenia).
Z kolei transmisja umiejętności wokalno-muzycznych i choreograficznych następuje poprzez naśladownictwo, lub przez celowe przyuczenie u przekazującego (np. gry na instrumencie)[1].
W swym środowisku macierzystym folklor wyraża i zaspokaja podstawowe potrzeby egzystencjalne i jest jedyną rzeczywistością symboliczną. W treściach folkloru wyraża się sposób pojmowania rzeczywistości, a także określony do niej stosunek.
Według Rocha Sulimy realizuje następujące funkcje:
Wychowawczo-etyczna: przekaz zasad moralnych, mądrości życiowej, wzorów zachowań i ekspresji, wyrażanie aprobaty lub dezaprobaty wobec określonych zachowań i postaw.
Psychologiczna: wywieranie uspokajającego lub pobudzającego wpływu na odbiorców.
Regulacyjna: modelowanie życia wspólnotowego, podtrzymywanie tradycji i więzi grupowej.
Polityczno-społeczna: np. wyrażanie protestu wobec ucisku i niesprawiedliwości (np. folklor antyfeudalny, antyszlachecki, antyhitlerowski).
Z wartości artystycznych folkloru czerpali poeci, pisarze i muzycy. Ludowość inspirowała twórczośćromantyków, a takżeneoromantyków (Młoda Polska,Młode Włochy), była kluczowym czynnikiem w procesie kształtowania się literatur narodowych i ważnym składnikiem idei politycznych i artystycznych. WXIX wieku folklor przyczyniał się do wzrostu świadomości narodowej i stał się podstawą tożsamości etnicznej narodów europejskich, był też składnikiem ideologii politycznych, np. realnego socjalizmu.
Krzyżanowski J.,Folklor, [w:]Słownik folkloru polskiego, red. tenże, Warszawa 1965.
Simonides D.,Folklor słowny, [w:],Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej t. 2, red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka, Wrocław – Warszawa – Kraków 1981.
