Format bibliograficzny – określenie formatuksiążki, pochodzące od liczbyzłożeń arkuszypapieru tworzących jejskładkę, stosowane do opisu druków wydawanych od końcaXV do końcaXVIII wieku[1]. Ze względu na nieustandaryzowane wymiary produkowanego wówczas papieru powstające z niego książki miały zróżnicowane wysokości, których nie używano do klasyfikacji formatu[2].
Powstawanie formatów folio, quarto i octavo z arkuszy papieru
Wyróżnia się następujące formaty bibliograficzne[2]:
plano (łac.in plano ‘w stanie równym’ <planum ‘płaszczyzna’[3]) – arkusz niezłamany, klejony z pozostałymi w grzbiecie dofalcu, tworzący jednąkartkę (dwie strony);
folio (łac.folium ‘liść, karta’[4], symbol 2°) – arkuszzłamany jednokrotnie, tworzący dwie kartki;kodeks w formacie folio to foliant[5]; składka z czterech folio nazywana jest zaś quaternio i była najpowszechniejszym formatem książki średniowiecznej[6];
quarto (łac.in quarto ‘w ćwiartce’[7], 4°) – arkusz złamany dwukrotnie, tworzący cztery kartki; kodeks w formacie quarto to kwartant[8];
octavo (łac.octavus ‘ósmy’[9], 8°) – arkusz złamany trzykrotnie, tworzący osiem kartek, mierzących najczęściej 18–25 cm wysokości; kodeks w formacie octavo to oktant[10];
duodecimo (łac.duodecim ‘dwanaście’, 12°) – arkusz złamany czterokrotnie w układzie 3 : 4 lub 2 : 6 kart, do którego większej części wkładało się odcięte uprzednio, sąsiadujące ze sobą cztery karty, tworzący dwanaście kartek[11];
format elzewirowski (zob.drukarnia rodzinna Elsevierów, 24°) – arkusz podzielony na trzy części, z których każda złożona trzykrotnie, tworzący łącznie dwadzieścia cztery kartki.
Do określenia formatu książki służą: liczba kart w trzech sąsiadujących ze sobą składkach, kierunek kres papieru i położenieznaku wodnego[2]. W przypadku formatu folio w lewej połowie sita wykonywano znak wodny, a czasem w dolnej części prawej połowy również znak kontrolny (często inicjały drukarza). Mniejsze formaty powstawały poprzez rozcinanie folio, tak że co druga para kart w formacie quarto posiada po połowie znaku wodnego, a w przypadku octavo – jego ćwiartki znajdują się w górnych rogach połowy stron[14].
Pochodną formatu bibliograficznego stosowaną w polskimbibliotekarstwie do opisu książek jest format biblioteczny. Jego podstawą jest wysokośćgrzbietu wyrażona w centymetrach, której umownie przypisano nazwę formatu bibliograficznego o podobnych wymiarach:
powyżej 35 cm – folio, 2°, dwójka, IV (rzadki);
25–35 cm – quarto, 4°, czwórka, pot. ćwiartka, III (ok. 15% zbiorów);
20–25 cm – octavo, 8°, ósemka, II (ok. 50% zbiorów);
do 20 cm – sedecimo, 16°, szesnastka, I (ok. 35% zbiorów)[15].
Nietypowe formaty biblioteczne książek podaje się w centymetrach. Format podłużny (leżący) określa książkę, której szerokość przewyższa wysokość[2].
KeithK.HoustonKeithK.,Książka. Najpotężniejszy przedmiot naszych czasów zbadany od deski do deski, Kraków:Karakter, 2017, s. 348–368,ISBN 978-83-65271-36-5.
