Film noir (wym.IPA:filmnwaːr),czarny film lubczarne kino – nurt, stylistyka lub gatunek[1] w kinieamerykańskim, wywodzący się zkina gangsterskiego, rozwijany głównie w latach 40. XX wieku i pierwszej połowie lat 50. XX wieku. Filmynoir unikają jasnego podziału na dobro i zło, pokazują często niewyjaśnionezbrodnie iperwersję, unikają moralizowania i happy endów. Do charakterystycznych elementów stylunoir należą m.in. silne kontrasty, operowanie cieniami, obrazy nocnego miasta[2]. Typowymi bohaterami tego typu filmów są m.in.femme fatale, przeciętni ludzie wplątani przypadkowo w świat przestępczy oraz prywatni detektywi[3].
Powstanie "czarnego kina" związane było z atmosferą pesymizmu i niepewności, jaka zapanowała w Stanach Zjednoczonych wraz z wybuchem II wojny światowej, a także ze zmianami w amerykańskiej obyczajowości i tożsamości, jakie dokonywały się za sprawą gwałtownejindustrializacji iurbanizacji kraju oraz pojawiania się społeczeństwa masowego i konsumpcyjnego[4]. Z kolei charakterystyczna dla gatunku postaćkobiety fatalnej, niszczącej mężczyzn stanowi wyraz nasilającego się w Ameryce po wojniemizoginizmu, wynikającego z postępującejemancypacji kobiet, które uzyskały w tamtym okresie większą niezależność ekonomiczną i obyczajową[5]. Z kolei wizualna warstwa czarnych filmów powstała pod wpływem europejskiej kinematografii, szczególnieekspresjonizmu niemieckiego, która została przyswojona dzięki emigrantom z Europy, m.in.Fritzowi Langowi iOttonowi Premingerowi[6]. Ponadto skomplikowana psychika bohaterów czarnego kina, niejednoznaczność moralna postaci, które mogły być jednocześnie i dobre i złe, miały swoje źródło w teoriach psychologicznychZygmunta Freuda[7].
Termin filmnoir narodził się na gruncie francuskiego filmoznawstwa. Po raz pierwszy użył go krytykNino Frank w1946 roku, a spopularyzowali go francuscy krytycyRaymond Borde iÉtienne Chaumeton, którzy opublikowali w1955 roku książkęPanorama amerykańskiego kina czarnego[9]. Nazwa została zaczerpnięta odSerie Noir, serii wydawniczej wydawnictwaGallimard Press, w ramach której ukazywały się przed II wojną światową francuskie wydania amerykańskich powieści kryminalnych, tzw.hard-boiled novel[10].
Czarny film rozgrywa się zazwyczaj w mieście; do jego stałej ikonografii należy widok nocnej asfaltowej ulicy, mokrej po deszczu[3][11][12]. Mroczny i niepokojący nastrój uzyskiwany jest za sprawą charakterystycznych środków wizualnych: wyrazistych cieni, mocnych kontrastów, dominacji linii ukośnych i wertykalnych nad horyzontalnymi, nisko lub wysoko umieszczonych świateł kluczowych, agresywnego montażu i dezorientacji widza za sprawą unikaniaplanów pełnych. Postacie w filmie czarnym nie są wyodrębnione z tła, wtapiają się w nie, często ich wzajemny dystans podkreślany jest poprzez oddzielanie ich od siebie różnymi elementami kadru np. drzwiami, oknami. Postacie nie są centralne dla kadru, są umieszczone nietypowo, często wtapiają się w otoczenie, nie są z niego wyraźnie wyodrębnione. Ukazuje się je często bądź to za pomocą ujęć z dołu (co sprawia, że nabierają monumentalności) lub z góry (co zmniejsza je i stawia w pozycji ofiary)[13][12][11]. Filmy operują chętnie zaburzoną, skomplikowaną chronologią[12] oraz posługują się narracją spoza kadru[11].
Koniec świetności filmównoir nastąpił w latach 50. Za obraz wyznaczający zmierzch czarnego kina uważa sięŚmiertelny pocałunek z1955 roku, po nim czarne kino stało się głównie formą produkcji niskobudżetowej, rzadko wykorzystywaną przez wielkie wytwórnie filmowe; było natomiast popularne we Francji (na przykładAlphaville w reżyseriiJean-Luca Godarda z1965 oraz filmy, które wyreżyserowałJean-Pierre Melville)[23]. W latach 60. i 70. pojawiła się natomiast seria kolorowych filmów, nawiązujących do czarnego kina (były to m.in. filmyChinatown,Taksówkarz orazBrudny Harry)[11].
↑Wśród filmoznawców nie ma zgody, co do tego, czym jest filmnoir – definiuje się go jako gatunek filmowy, subgatunek, cykl filmów, tendencję, nastrój, nurt lub stylistykę. Zob.Rafał Syska: Panorama kontekstów amerykańskiego noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 24-25, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 6-7, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑abSławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 7, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 8-9, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 11, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 12, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Jerzy Płażewski: Historia filmu. Warszawa: Książka i wiedza, 2005, s. 161.ISBN 83-05-13416-4.
↑Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 6, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 5, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 15, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑abcdCzarny film. W: Marek Hendrykowski: Słownik terminów filmowych. Poznań: Ars Nowa, 1994. Brak numerów stron w książce
↑abcPaul Schrader: Uwagi o filmie noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 75, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 8, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
↑Marian B. Michalik (oprac.): Kronika filmu. "Czarny film" burzy fasady. Warszawa: Wydawnictwo Kronika – Marian B. Michalik, 1995, s. 160.ISBN 83-86079-03-7.
↑Marian B. Michalik (oprac.): Kronika filmu. "Czarny film" burzy fasady. Warszawa: Wydawnictwo Kronika – Marian B. Michalik, 1995, s. 161.ISBN 83-86079-03-7.
↑Rafał Syska: Panorama kontekstów amerykańskiego noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 26, seria: Studia filmoznawcze.ISBN 978-83-229-3122-6.
