Wiedźmin, przykład gatunku fantasy w tematyce mediewistycznej
Fantasy (także: fantastyka baśniowa[1], fantazja[2], baśń nowoczesna/współczesna[2]) –gatunek literacki lubfilmowy używającymagicznych i innych nadprzyrodzonych form, motywów, jako pierwszorzędnego składnika fabuły, myśli przewodniej, czasu, miejsca akcji, postaci i okoliczności zdarzeń. Fantasy jest na ogół odróżniane odscience fiction oraz odhorroru, przy założeniu, że względnie nie wchodzi w tematykę naukową (w sensie SF) lub tematykę grozy (ang.macabre). Jednak gatunki te w znacznym stopniu przenikają się. Wszystkie trzy mieszczą się w pojęciufantastyki (ang.speculative fiction).
W kulturze popularnej gatunek fantasy zdominowany jest przez odmianęmediewistyczną, zwłaszcza od czasu ogólnoświatowego sukcesuWładcy Pierścieni i innych dziełJ.R.R. Tolkiena wchodzących w składuniwersum Śródziemia. W szerszym znaczeniu, fantasy obejmuje prace wielu pisarzy, artystów, filmowców, muzyków, począwszy od starożytnych mitów i legend, aż po wiele ostatnich tytułów, znanych obecnie szerokiej publiczności.
W przypadku wielu dzieł nie jest jasne, czy ich autorzy wierzyli w cuda, które opisują, takie jak na przykład zaczarowany ogród zDekameronu.Istotne źródło fantastyki to baśnie i legendy, np. o tym, jakDobrynia Nikiticz uratował Zapawę (Zabawę) Putiatównę (Putiaticznę), bratanicę kniazia Włodzimierza, przedsmokiemZmiejem Goryniczem.
Pierwiastki mityczne i inne, które stanowią źródło fantasy i jego licznych podgatunków, były częścią niektórych największych i najbardziej sławnych dzieł literatury takich jakEpos o Gilgameszu i innych najdawniejszych zapisów znanych ludzkości. OdOdysei poBeowulfa, odMahabharaty doKsięgi tysiąca i jednej nocy, odRamajany doPodróży na Zachód, i odLegend arturiańskich i średniowiecznychromansów popoemat epickiBoska komedia – fantastyczne opowieści o odważnymbohaterze i bohaterce, o strasznych, śmiercionośnychsmokach i tajemniczych światach, inspirowały wielu słuchaczy i autorów. W tym sensie historia fantastyki i historii literatury są nierozerwalnie związane. Istnieje wiele dzieł, gdzie granica pomiędzy fantastyką a innymi gatunkami jest zatarta, a pytanie czy autorzy wierzyli w możliwość istnienia opisywanych cudów w utworach takich, jakSen nocy letniej czyPan Gawen i Zielony Rycerz, sprawia, że trudno rozróżnić, gdzie i kiedy fantastyka w nowoczesnym sensie ma swój początek[3].
W 1841 ukazało sięThe King of the Golden RiverJohna Ruskina, jednak za prekursora nowoczesnej fantasy uznaje się raczejGeorge MacDonalda – szkockiego autora powieści takich jak:Królewna i Goblin (w innym tłumaczeniu:Księżniczka i koboldy) czyPhantastes (1858). MacDonald miał duży wpływ zarówno naJ.R.R. Tolkiena, jak i naC.S. Lewisa. Innym istotnym autorem w tym gatunku byłWilliam Morris, znany angielski poeta, który napisał kilka powieści u schyłku stulecia, między innymiThe Well at the World’s End (1896). Według historyków gatunku to Morris jako pierwszy wpadł na pomysł stworzenia odrębnego, niemimetycznegoświata przedstawionego jako miejsca akcji[4].
Mimo żeNa skrzydłach Północnej Wichury MacDonalda (1871) miało duży wpływ na przyszłość, i mimo że był wówczas popularny, literatura fantasy nie była szeroko znana lub ceniona aż do końca stulecia. DopieroEdward Plunkett, znany jakoLord Dunsany, sprawił, że gatunek stał się popularny zarówno w postaci powieści, jak i opowiadania; duże znaczenie miały zwłaszcza jego powieści z lat 1905–1919 usytuowane w fantastycznym świecie zwanym Pegana[5]. Wielu znanych „mainstreamowych” współcześnie autorów również zaczęło pisać w tym gatunku – np.Henry Rider Haggard,Rudyard Kipling czyEdgar Rice Burroughs. Ci właśnie, obokAbrahama Merritta, stworzyli to, co znane jest jako podgatunek „zaginionego świata”, który był najbardziej popularny na początku XX wieku. W tym samym czasie ukazały się również utwory dla dzieci, takie jakPiotruś PanJamesa Matthew Barrie czyCzarnoksiężnik z Krainy OzLymana Franka Bauma.
Fantastyka w literaturze dla dzieci była akceptowana łatwiej niż fantastyka przeznaczona dla dorosłych, co powodowało, że pisarze chcący tworzyć fantastykę często decydowali się ubrać swoje dzieło w postać książki dla dzieci[6]. Wiele wczesnych pracNathaniela Hawthorne’a znajdowało się na granicy fantastyki, ale książkaA Wonder-Book for Girls and Boys, przeznaczona dla dzieci, to fantasy[7].
W 1923 w USA powstał pierwszy magazyn poświęcony fantasy pt.Weird Tales. Termin ten został jednak użyty po raz pierwszy prawdopodobnie dopiero w 1927 za sprawąE.M. Forstera. Nieco później wykorzystywany był między innymi przez C.S. Lewisa, który szukał odpowiednich słów dla określenia twórczości swojej i J.R.R. Tolkiena[8].
W ślad zaWeird Tales pojawiło się wiele podobnych wydawnictw, np.The Magazine of Fantasy & Science Fiction. Ten właśnie magazyn był w tamtym czasie bardzo popularny i przybliżył fantasy, ale także ifantastykę naukową szerszej publiczności w USA i Wielkiej Brytanii. Wówczas już, te dwa gatunki zaczęły być kojarzone ze sobą.
W późniejszym czasie popularność fantasy utrzymywała się, by jeszcze wzrosnąć w XXI wieku, czego dowodem jest bestsellerowy status pracJ.K. Rowling, czy ogromna popularność filmów, takich jak ekranizacjaWładcy Pierścieni autorstwaPetera Jacksona.
Najbardziej charakterystyczne cechy gatunku to motywy fantastyczne (przede wszystkim obecność magii) występujące w wewnętrznie spójnym miejscu akcji, oraz typowe przedmioty i postacie[12]. Akcja utworów rozgrywa się zazwyczaj w świecie odrębnym od świata realnego (w świecie fantastycznym lub w odległej, mitologicznej przeszłości), najczęściej, choć nie zawsze, wykreowanym na wzór feudalnego średniowiecza i wykorzystującym legendy, podania bohaterskie i mity[13]. Ten wtórny świat może być całkiem odseparowany od świata realnego lub w jakiś sposób być z nim połączony, pozwalając postaciom na wędrówkę między różnymi rzeczywistościami[14].
Świat przedstawiony w danym utworze posiada własne zasady, które muszą być przestrzegane[15], ale jego elementy uwarunkowane przez akcję muszą również posiadać ograniczenia, dając zarówno bohaterom pozytywnym, jak i negatywnym powody do walki[15]. Motywy magiczne muszą być obarczone kosztem, a zarazem obdarzone wartością, by opowieść zachowała swoją wewnętrzną konstrukcję[15]. Wydarzenia przedstawione mogą być nierealistyczne, ale winny rządzić się wewnętrzną logiką, być posłuszne ustalonym w danym utworze prawom oraz posiadać spójne tło i postacie[16].
Utwory tego nurtu są najczęściej umiejscowione w fikcyjnym świecie, w którym poza zwykłymi prawamifizyki ibiologii działa teżmagia oraz inne nadnaturalne moce. Do świata przedstawionego należy przeważnie rozległy zestaw rekwizytów swobodnie zaczerpniętych ześredniowiecza istarożytności, rzadziej z okresurenesansu lub epoki wczesnego przemysłu. Te dwie ostatnie epoki częściej obecne są w stylach „dark fantasy”, „steam fantasy” i „science fantasy”. Charakterystyczne jest także występowanie obok gatunku ludzkiego gatunków istotmitycznych lubbaśniowych, takich jak:elfy,krasnoludy,trolle,gobliny,smoki,wiedźmy,fauny,koboldy, gargulce,centaury,jednorożce,driady. Zazwyczajpsychologia postaci, ich motywacje i zachowania są przedstawione realistycznie – dotyczy to takżepostaci o pochodzeniu mitycznym lub baśniowym. Świat w książkach fantasy jest fikcyjny, mitologiczny lub baśniowy, czasem mniej lub bardziej umowny, ale potraktowany przez autora jak świat historyczny, który kiedyś istniał, podobnie jak kronika. Niezwykła moc oddziaływania tego gatunku istnieje poprzez uprawdopodobnienie postaci i precyzję opisu ich świata.
W fantasy unika się sformułowań takich jak „dawno temu” lub „w odległym kraju”. Są one typowe dlabajek i baśni tradycyjnych, a fantasy jest przeciwieństwem nieokreśloności i braku precyzji, bo one nie wystarczają odbiorcy „współczesnych baśni”. Niejednokrotnie wśród magicznego i heroicznego świata ukryte są aluzje do współczesności i jej realnych problemów. Te „współczesne baśnie” są gatunkiem nastawionym, zaprogramowanym na dylematy moralne oraz nakontestację różnych przejawów i zjawisk realnej współczesności. Ich często występującą cechą jest swoisteproekologiczne nastawienie[17] i dowartościowywanie myśleniairracjonalnego, instynktownego oraz świata uczuć i religijności przeciwnego zaawansowanej technologii i stechnicyzowaniu życia. Mówi się nawet, że w tym gatunku, tak bardzoeskapistycznym, mniej ważne jest to, „o czym on jest”, a bardziej to, „o czym on nie jest”. Czego używania i opisywania unika, tego istnieniu się sprzeciwia.
Zaczątki fantasy widać było już w drugiej połowieXIX wieku, u końca epokiromantyzmu, lecz jej złoty wiek przypada na lata60. i70. XX wieku, podczas gdy złoty wiek jej „starszej siostry” –fantastyki naukowej – przypada na lata50. i 60.
Na rynku anglosaskim książki fantasy to te historie, w których występuje wątek nadprzyrodzony, bądź technologia tak zaawansowana, że trudno wyjaśnić obecnie sposób jej działania.Stanisław Lem wydzielił zaś fantasy jako odmianę współczesnej baśni, zawężając ten termin do dzieł, które są w jakiś sposób powiązane z klasycznymi opowieściami. Z tego powodu polskie znaczenie tego słowa może wydawać się znacznie stabilniejsze niż jego anglosaski odpowiednik, pozwalając na łatwiejsze znalezienie gatunkowej tożsamości pozornie zupełnie innych od siebie dzieł[8].
Podgrupy owe nie oznaczają większych różnic w samej treści, czy w ideach propagowanych przez autorów, lecz raczej w stylu pisania, źródłach inspiracji oraz w ogólnym „nastroju” dominującym w utworach, na przykład mrocznym, baśniowym, heroicznym, pseudohistorycznym, dziejów alternatywnych, postapokaliptycznym, czy religijnym. Utwory, które można opisać tą ogólną nazwą, są dość rozmaite i adresowane do czytelników w różnym wieku, od dzieci, przez młodzież, do dorosłych. Większość klasycznych dzieł tego gatunku przeznaczona jest raczej dla dorosłych czytelników. Stąd fantasy niekiedy nazywana jest też, dość obrazowo, ale w dużym uproszczeniu, „baśnią dla dorosłych”.
Niektóre z utworów fantasy trudno jednoznacznie sklasyfikować, sporna bywa też w ogóle przynależność do tego nurtu: przykładem może być cyklKroniki AmberuRogera Zelazny’ego, autora, który deklarował się jako piszący wyłącznie fantastykę naukową.
Literatura fantasy posiada długą kolekcję okołogatunkowych działań, w których udział biorą autorzy oraz ich fani. Powstają więc kluby,gry fabularne (przy czym wiele utworów fantasy jest pisanych na potrzeby gier fabularnych i osadzonych w konkretnych światach), dramaty sceniczne, poezje, opowiadania, komiksy oraz tzw.fanfiction,filmy fabularne, gadżety, grafika komputerowa,malarstwo fantasy oraz muzyka inspirowana tą twórczością – są to najczęściej gatunki muzyki popularnej, główniefolk,heavy metal,power metal,rock,metal symfoniczny,gotyk orazmuzyka poważna ietniczna. Muzyka inspirowana twórczością fantastyczną zwana jest niekiedymuzyką fantastyczną lub muzyką tolkienowską.
↑abAndrzejA.NiewiadowskiAndrzejA.,AntoniA.SmuszkiewiczAntoniA.,Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Wyd. 1, Poznań: Wydawn. Poznańskie, 1990, s. 256, 287,ISBN 978-83-210-0892-9 [dostęp 2024-09-08].
↑BrianB.AtteberyBrianB.,The Fantasy Tradition in American Literature, Bloomington: Indiana University Press, 1980, s. 14,ISBN 0-253-35665-2,OCLC6304296.
↑GrzegorzG.TrębickiGrzegorzG.,Fantasy. Ewolucja gatunku, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2007, s. 28–32,ISBN 978-83-242-0726-8,OCLC177295716.
↑Jane Langton, „The Weak Place in the Cloth” p163-180,Fantasists on Fantasy, ed. Robert H. Boyer and Kenneth J. Zahorski,ISBN 0-380-86553-X.
↑abcBrianB.AtteberyBrianB.,The Fantasy Tradition in American Literature, Bloomington: Indiana University Press, 1980, s. 143,ISBN 0-253-35665-2,OCLC6304296.
↑Diana Waggoner,The Hills of Faraway: A Guide to Fantasy, p 10, 0-689-10846-X.
↑Widoczne szczególnie w dziełach Ursuli K. Le Guin, choć już Tolkien nastawiony był krytycznie do rozwoju technologicznego. Zob. G. Trębicki,Fantasy. Ewolucja gatunku, s. 75.
.jpg)
