Urodzony naSalaminie syn ateńskiego ziemianina Mnesarchosa i Klejto[1]. Odebrał staranne wykształcenie atletyczne, muzyczne (obejmowało ono poza muzyką umiejętności poetyckie i choreograficzne) oraz filozoficzne. Próbował również swoich sił w malarstwie[2]. Wiadomo, że był kapłanemZeusa we Flyi, brał także udział w poselstwie Aten doSyrakuz, pełnił obowiązkiproksenosa obywateliMagnezji w Atenach. Eurypides ożenił się dwa razy. Jego pierwszą żoną była Melito, drugą natomiast Chojrine, z którą doczekał się trzech synów. Około 408 r. p.n.e. wyprowadził się z Aten, najpierw skierował się do Magnezji wTesalii, później doPelli, gdzie zmarł na dworze króla MacedoniiArchelaosa I śmiercią tragiczną w 406 r. p.n.e. rozszarpany przez królewskie psy gończe[3].
W sztukach EurypidesaAndromacha,Medea iIfigenia w Taurydzie znalazły odbicie tragiczne dzieje Grecji z okresuwojny peloponeskiej, toczonej międzySpartą iAtenami wV w. p.n.e. Eurypides był atakowany za zbytnią nowoczesność swojej twórczości. Jego nowatorstwo objawiało się zarówno w formie (prolog, pieśnichóru i arie nie musiały się łączyć z akcją sztuki – w jej przebieg interweniowali bogowie, pomagając w rozwiązywaniu skomplikowanej intrygi, tzw.deus ex machina), jak i w treści (m.in. bohaterowie byli często prostymi ludźmi, zaś technika monologu pozwalała głębiej sięgnąć do motywów ich działania). Głosił idee równości wszystkich ludzi, popadając w konflikt ze zwolennikami tradycyjnych stosunków społecznych.
Doceniony po śmierci bardziej niż za życia, wywiera wpływ na teatr europejski oraz na twórczość wybitnych pisarzy i humanistów po dziś dzień.
Eurypides pierwszy raz wziął udział wagonie tragicznym w 455 r. p.n.e., lecz bez sukcesu. Zwycięstwo w konkursie odniósł dopiero w 441 r. p.n.e. To, czym dysponujemy z zachowanej twórczości tragika, stanowi dzieło dojrzałości i starości twórczej, tym bardziej że pierwszy z zachowanych utworów, tj.Alkestis powstał w 438 r. p.n.e., zatem Eurypides tworzył już od niespełna dwóch dekad[4].
Jerzy Łanowski proponuje wyodrębnić w twórczości Eurypidesa następujące grupy utworów:
Grupa pierwsza obejmuje utwory, będące studiami psychologicznymi postaci (zwłaszcza kobiecych), które ulegają własnym namiętnościom. Można tu wskazać na takie utwory, jakAlkestis (438 p.n.e.),Medea (431 p.n.e.),Hippolytos uwieńczony (428 p.n.e.),Hekabe (około 425 p.n.e.),Andromacha (około 419 p.n.e.) oraz utwory znane z fragmentów, tj.Telefos (438 p.n.e.),Bellerofont (przed 425 p.n.e.),Ajolos (przed 423 p.n.e.),Melanippe mądra iMelanippe w pętach[5].
Grupę drugą tworzą dzieła, które dotykają spraw politycznych, tj.Heraklidzi (około 429 p.n.e.) iBłagalnice (około 420 p.n.e.), jak równieżHerakles szalejący (powstał prawdopodobnie około 416 p.n.e.) orazTrojanki (415 p.n.e.), a także niezachowanyErechteus (przed 411 p.n.e.).
Grupa trzecia zawiera utwory, opierające się na skomplikowanejintrydze i zawikłanej akcji oraz stanowiące punkt wyjścia dla rozwoju dramatu europejskiego. Można tu znaleźć takie dzieła, jakElektra (pochodzi zapewne z 413 p.n.e.),Helena (412 p.n.e.),Ion,Ifigenia w Taurydzie (powstała między 413 p.n.e. a 409 p.n.e.),Orestes (408 p.n.e.) iIfigenia w Aulidzie (406 p.n.e.) oraz niezachowane utwory, takie jakAntiope (powstała po 412 p.n.e.),Andromeda,Hypsipyle (między 409 p.n.e. a 407 p.n.e.) iAuge.
Granice powyższych grup przekraczająFenicjanki (między 409 p.n.e. a 407 p.n.e.),Bachantki (407 p.n.e.),Cyklop i wątpliwy autorskoResos[6].
Prologi w tragediach Eurypidesa mają formęmonologów i precyzyjnie sytuują akcję danego utworu w jego kontekście mitologicznym. Niemal wszystkie dzieła zawierają sekwencję debaty (agonu), w której uczestniczą główne postacie i przekonują do własnych racji, ujawniając swoje zdolności oratorskie. Typową cechą Eurypidejskiej tragedii jest obszerna narracja, z którą występuje posłaniec, opisujący określone zdarzenie. Tragediopisarz ponadto rozwiązywał akcję utworów na zasadziedeus ex machina[7].
Postacie Eurypidesa tłumaczą się, usiłują się usprawiedliwiać, eksterioryzują własne myśli i uczucia, dokonują autoanalizy, próbują bronić swoich uczuć, racji i idei[8]. Postacie znalazły się w centrum zainteresowania tragediopisarza. Ich tożsamość jest naznaczona przez cierpienie i odwagę. Najlepszymi przykładami są bohaterki z takich sztuk, jakAlkestis,Medea,Hekabe,Ifigenia w Taurydzie iIfigenia w Aulidzie[9].
Przyjmuje się, że Eurypides jest wynalazcąintrygi. Akcja jego utworów opiera się na wybiegach, niespodziankach i rozpoznaniach. Dzięki zwiększeniu liczby i zróżnicowaniu postaci w jego tragediach urozmaiceniu ulega sama intryga[10]. Za przykład mogą posłużyćFenicjanki, gdzie cała rodzinaEdypa uczestniczy w dramacie, tj. w utworze obecni są Polinejkes i Eteokles,Jokasta,Antygona, zaś w środkowym momencieFenicjanek Eurypides wprowadzaKreona, na scenie pojawiają sięTejrezjasz iMenojkeus. Wprowadzenie wielu postaci skutkuje akcją opartą na ruchu, przyspieszaniem jej rytmu i grą napięć, a wydarzenia ukazują się w całej różnorodności ludzkich interpretacji[11].
Eurypides dokonał redukcji roli chóru, co jest konsekwencją rozrostu akcji właściwej i stanowi wynik analizy psychologicznej[12], np. wFenicjankach chór stanowią dziewczęta fenickie, które znajdują się w drodze do Delf. Dziewczęta nie mają większego związku z akcją, co najwyżej mogą wzbogacać tragedię o aspekt egzotyczny[13]. Również wElektrze rola chóru nie jest znacząca, zwłaszcza że jego wypowiedzi liczą 200 wersów na całkowitą liczbę 1360 wersów tragedii[14].
Eurypides rozwinął zatem akcję, wzmocnił efekty dramatyczne, nadał swobodę muzyce, zwiększył liczbę postaci oraz wprowadziłperypetie, na skutek czego niektóre jego dzieła mogą wykazywać podobieństwa zmelodramatem[15].
To, co charakterystyczne dla Eurypidesa, to formy gnomiczne, którym została przyporządkowana funkcja moralna, estetyczna i retoryczna. Poeta wprowadza je w strukturę tragedii i za ich pomocą przekazuje pouczenia moralne, kreujepatos ietos postaci bądź wykorzystuje je jako riposty i pointy w sekwencjach agonistycznych[16]. Formy gnomiczne dotyczą spraw losu, przeznaczenia, sprawiedliwości, wartości życia, przemijalności szczęścia, nieszczęścia, stosunku człowieka do bogów, roli bogów w życiu wspólnoty, miłości, przyjaźni, państwa i prawa, małżeństwa, dzieci. Szczególne miejsce zajmują gnomy na temat kobiet[17]. Na przykład wAlkestis występują gnomy dotyczące śmiertelności: „Wszystkim śmiertelnym umrzeć przeznaczone” albo „Wytrwaj. Bo nigdy nie wskrzesisz przez płacz tych, którzy umarli”[18], zaś wFenicjankach można znaleźć gnomę agonistyczną, która współtworzy wizerunek psychologiczny postaci: „Gdy trzeba krzywdzić, to krzywdzić dla władzy rzecz najpiękniejsza”[19].
Eurypides – zgodnie z konwencją swoich czasów – opierał się na fabulemitu, choć traktował go bardzo swobodnie. Dokonał deheroizacji opowieści mitycznej, kiedy przedstawiał postacie i wydarzenia mitologiczne jako osoby i wydarzenia z dnia codziennego. Doprowadziło to do załamania się tradycyjnego wizerunku greckich bogów, a także do załamania się formy dotychczasowej tragedii greckiej[20]. Eurypides potraktował mit jako wzorzec bądź szablon, który został wypełniony refleksją o współczesnym mu społeczeństwie i jego moralności[21]. Nie oznacza to, że tragediopisarz rezygnował z motywacji boskiej, przeciwnie – mimo ustawienia na pierwszym planie człowieka jego utwory mają mitologiczny początek i koniec[22]. Eurypides nie akceptował tradycyjnej greckiej religii i tradycyjnych bogów, będących odpowiednikami ludzi. Z tego względu współcześni – zwłaszczaArystofanes – zarzucali mubezbożność[23].
W tragediach Eurypidesa bogowie wpływają na ludzką egzystencję. Przede wszystkim ich ingerencja w porządek ziemski zmienia bieg akcji. Stopień ingerencji bóstw jest odmienny w poszczególnych utworach, np. wMedei rolaHeliosa została zredukowana do udzielenia pomocy Medei w ucieczce w scenie finałowej, natomiast wBachantkachDionizos jest wprowadzony jako uosobienie siły, która powoduje klęskę Penteusa i jego rodziny[24]. Negatywny aspekt relacji „bóg – człowiek” jest widoczny w takich utworach, jakHippolytos uwieńczony (działanieAfrodyty),Herakles szalejący (Hera),Trojanki (Atena iPosejdon),Bachantki (Dionizos)[25]. WHippolycie iBachantkach bogów można potraktować jako symbole, będące reprezentacjami sfer ludzkiej psychiki, tym bardziej że to, jaki stosunek dane postacie mają do określonych bóstw, informuje o tym, jaka jest tożsamość tych postaci, np. Hippolytos otacza czciąArtemidę, a odrzuca Afrodytę[26]. Eurypides operuje alegoryczną interpretacją bóstw mitologicznych i kwestie teologiczne wykorzystuje do celów psychologicznych[27].
Eros w ujęciu Eurypidesa jest równoznaczny z brakiem opanowania. To siła destrukcyjna. Poeta wyprowadza tragiczne implikacje takiego rozumienia Erosa[28]. Los człowieka jest zdeterminowany przez psychikę i przeżycia, nie natomiast przez bóstwa. Wątek miłości jest praktycznie nieobecny w twórczościAjschylosa iSofoklesa. W twórczości tragicznej problem miłość występuje na szeroką skalę dopiero dzięki Eurypidesowi, co stanowi jedną z podstaw jego dyskusji z tradycją tragedii greckiej[29]. WMedei można zaobserwować dramat wewnętrzny bohaterki, to, jak zmieniają się jej uczucia od bezgranicznej miłości do nienawiści, która znajduje finał w dokonanej przez Medeę zemście. Z kolei wHippolycie namiętnej miłości poddała sięFedra, która zakochała się we własnym pasierbie, odczuwając bezsilność wobec tej namiętności. Namiętność Fedry przyniosła tragiczne konsekwencje, powodując śmierć bohaterki i Hippolyta[30]. Eurypides zapewne wątpił w to, że właściwe myślenie, adekwatna ocena sytuacji i kwalifikacja moralna danej czynności uchronią człowieka przed złem i jego konsekwencjami. Tragiczny los człowieka to zwykle dzieło samego człowieka wtedy, gdy emocje dominują nad rozumem[31].
WHeraklesie szalejącym podejmowane przez badaczy rozbicie kompozycyjne tragedii pozostaje w związku z jej głównym tematem, tj. szaleństwem[32], np. pierwsza część utworu jest wypełniona przez procesy typowe dla pozycji paranoidalno-schizoidalnej, co ma związek z prześladowczym obrazem Lykosa[33]. W wypowiedziach postaci (Megary, Amfitriona i Lykosa) można znaleźć cechy psychotyczne, wskazujące na rodzaj utraty kontaktu z rzeczywistością na rzecz fantazji[34]. Część druga opiera się na mechanizmach psychotycznych halucynacyjno-urojeniowego epizoduHeraklesa[35].Heraklesa szalejącego można potraktować jako tragedię, będącą drogą od boskości do człowieczeństwa, od fantazji do realności i od psychozy do zdrowia[36]. Także w tym przypadku Eurypides porusza zagadnienia irracjonalnych namiętności człowieka, jego życia psychicznego, dając bogaty materiał do analiz psychologicznych.
Sztukami, w których na pierwszy plan wysuwa się tematyka państwowa, sąHeraklidzi iBłagalnice. We wcześniejszychHeraklidach Eurypides porusza temat przeciwstawienia prawa boskiego i prawa ludzkiego[37] oraz wskazuje, że sprawiedliwość to podstawa wspólnoty państwowej i relacji między obywatelami[38]. Natomiast wBłagalnicach poeta ukazuje prawo jako fundamentu funkcjonowania państwa, dążąc do idealizacji tego obrazu. BohaterowieBłagalnic również przywołują problem prawa niepisanego, które znajduje wyraz w praktykach religijnych oraz prawa spisanego, będącego podstawą państwa demokratycznego[39]. W tej tragedii – inaczej niż np. wAntygonieSofoklesa – prawo pochówku zmarłych jest zaprezentowane jako prawo boskie, które ma odzwierciedlenie w prawie ludzkim[40]. W obu tragediach Eurypides oscyluje wokół takich zagadnień, jak wiara w bogów uznawanych przez państwo, prawo azylu i gościnności, prawo i tradycja składania ofiar, prawo i obowiązek grzebania zmarłych lub lojalność wobec państwa[41].
Eurypidesa, jego twórczość oraz krytykę tej twórczości można potraktować jako jedną z głównych obsesjiArystofanesa[42]. Komediopisarz często podejmował dialog z tragediopisarzem, np. wAcharnejczykach kluczowe są zapożyczenia z niezachowanegoTelefosa, a sam tragik został ukazany jako „twórca łachmanowych tragedii”. Bohater Arystofanesa operuje stereotypem tragedii eurypidejskiej, aby przekonać chór do swoich racji, zaś sama sekwencja maparatragiczne umotywowanie[43]. Deheroizacja mitu i mitologicznych bohaterów dokonana przez Eurypidesa polegała na ubraniu ich w „łachmany”, tj. na poruszaniu spraw skrywanych i uznanych za niegodne pokazywania, a także na niechęci do „heroicznych postaci pozytywnych”[5], co skrytykował Arystofanes.
Utwory, które komediopisarz poświęcił niemal wyłącznie Eurypidesowi, toThesmoforie iŻaby. WThesmoforiach tragediopisarz został skrytykowany za nowatorstwo, rezygnację z typowego dla tragedii patosu, za wprowadzanie elementów codzienności i skupianie się na sprawach kobiet i miłości, zarealizm i sofistycznąretorykę[44]. Natomiast wŻabach komediopisarz porównał twórczość tragicznąAjschylosa z osiągnięciami Eurypidesa oraz wyłożył swój pogląd na społeczną funkcję tragedii greckiej[45].
Do popularyzacji twórczości Eurypidesa w nowożytnej Europie przyczyniły się przekłady jego tragedii na język łaciński i wcześnie udostępniane icheditiones principes. W 1495 r. we Florencji (Janus Lascaris) pojawiło się niepełne wydanie dzieł Eurypidesa, które zgromadziło 4 utwory:Medea,Hippolytus,Alcestis,Andromache. Natomiast w 1503 r. w Wenecji w oficynieAldusa ukazały sięEuripidis Tragoediae septendecim [...] Hecuba, Orestes, Phoenissae, Medea, Hippolytus, Alcestis, Andromache, Supplices, Iphigenia in Aulide, Iphigenia in Tauris, Rhesus, Troades, Bacchae, Cyclops, Heraclidae, Helena, Ion[46]. Później dzieła Eurypidesa były drukowane stosunkowo często. Udostępniły je takie oficyny, jak J. Hervagium (Basileae, 1537 r.), J. Oporinus (Basileae, 1544 r.), P. Vettori (Roma, 1545 r.), J. Oporinus (Basileae, 1551 r. – wydanie uchodzące za pełne), J. Oporinus (Basileae, 1562 r. – wydanie będące pierwszym wydaniem grecko-łacińskim), Plantinus (Antverpiae, 1571 r. – wydanie będące pierwszym wydaniem krytycznym)[47]. Ważnym osiągnięciem wydawniczym nowożytnej Europy w zakresie popularyzacji tragedii Eurypidesa było dziełoAristologia Euripidea w opracowaniu Michaeli Neandri Soraviensi, które wydrukowała oficyna Jana Oprinusa w 1559 r.Jadwiga Czerwińska iMagdalena Koźluk nazywają je „perłą Eurypidejskich maksym”[48].
W 2001 r. Warlikowski zrealizował wTeatrze Rozmaitości w WarszawieBachantki. W przedstawieniu wystąpiliAndrzej Chyra w roliDionizosa,Jacek Poniedziałek jako Penteusz iMałgorzata Hajewska-Krzysztofik jako Agaue. Reżyser podjął temat władzy i tożsamości seksualnej[49], a także patologicznych relacji rodzinnych osadzonych w estetyzowanej przestrzeni, która przypominała starożytną łaźnię, świątynię bądźatrium. Warlikowski zrezygnował z poruszania problemu kultów religijnych, sytuując się na przeciwległym biegunie wobec tego, na którym znalazł się Staniewski[50].
W 2004 r. Staniewski wOśrodku Praktyk Teatralnych Gardzienice przedstawiłElektrę, mającą w inscenizacyjnym założeniu formę eseju teatralnego.Elektra powstała w ramach badań Gardzienic nad kulturą starożytną. Przed widzami dokonywała się rekonstrukcja antycznejcheironomii. Przedstawianie metod pracy Ośrodka współwystępowało z opowieścią o Eurypidesie (w tej roli wystąpiłMariusz Gołaj) i o innych twórcach antycznych. Staniewski prowadził grę mitem i grę z mitem, wprowadził wątki autotematyczne, pytał o stosunek do osiągnięć przodków i umożliwił spotkanie widzów i twórców z tradycją[51].
W 2012 r.Paweł Passini wystawił wTeatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w KaliszuTragedie antyczne, które opierały się na trzech utworach Eurypidesa:Ifigenia w Aulidzie,Orestes iBachantki. Były one częścią projektu artystyczno-badawczegoDynamika metamorfozy prowadzonego w Instytucie im.Jerzego Grotowskiego. Passini zaprezentował spektakl, będący historią o mściwych kobietach i bogach oraz o żądnych sławy mężczyznach. Ważną rolę odgrywał chór, który w pierwszej części przedstawienia był tworzony przez mężczyzn, zaś w drugiej przez kobiety, które przypominałyErynie[54].
Anna Chlewicka: Trzy teologie Eurypidesa: mitologiczna, polityczna, filozoficzna. Rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem prof. dra hab.Sylwestra Dworackiego i dr Magdaleny Stuligrosz. Poznań: Instytut Filologii Klasycznej UAM, 2012.
Jadwiga Czerwińska: Człowiek Eurypidesa wobec zagrożenia życia, namiętnej miłości i ekstazy religijnej. Łódź: Uniwersytet Łódzki, 1999.ISBN 83-7171-293-6.
Szymon Kostek. Pokój w stanie płynnym. Kilka wstępnych uwag o Acharnejczykach Arystofanesa. „Nowy Filomata”. 1, 2012. ISSN1428-6327.
Jerzy Łanowski: Wstęp. W: Eurypides: Tragedie. T. 1. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2006, seria: Biblioteka Antyczna.ISBN 83-7469-192-1.Sprawdź autora:1.
