Nazwa Europy wywodzi się z greckiego słowaΕὐρώπη (Europe) i zwykle poprzez łacińską formęEuropa weszło do niemal wszystkich języków świata. Etymologia samego terminuΕὐρώπη jest niejasna: być może pochodzi ono odεὐρωπός (europos) – „łagodnie wznoszący się”, albo od asyryjskiegoereb, „zachód”. Inne teorie wywodzą pochodzenia nazwy od semickiego słowa oznaczającego „ciemny”[6]. Używane jest też określenie Stary Kontynent.
Przebieg umownej granicy Europy z Azją na wschodzie i południowym wschodzie wzbudza kontrowersje. Kwestia ta jest różnie rozstrzygana w nauce poszczególnych krajów, a najwięcej rozbieżności w tej sprawie występuje w nauceanglosaskiej.
Powierzchnia Europy: to 10,2 mln km²[11] – 10,5 mln km²[12] (z czego prawie 4 mln km² zajmuje europejska częściRosji). Stanowi to ok. 2% całej powierzchnikuli ziemskiej (ok. 7,5% powierzchni lądów) i Europa jako część świata jest większa tylko odAustralii. Europa stanowi 1/5Eurazji i jako jej największy półwysep jest najbardziej wysunięta na zachód.
Rozciągłość równoleżnikowa: 5,6 tys. km (79°)
Rozciągłość południkowa: 4,2 tys. km (35°)
Długość wybrzeży: 38 tys. km
Średnia wysokość terenu: 292 m n.p.m.
Najdalej wysunięte punkty Europy (wliczając należące do niej wyspy):
Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata, o silnie rozbudowanej linii brzegowej, której długość wynosi ok. 38 tys. km (bez linii brzegowej wysp).
Powierzchnia Europy jest w przeważającej częścinizinna. Najniższym punktem Europy jest depresja naNizinie Nadkaspijskiej (28 mp.p.m.). Około 74% powierzchni Europy położone jest na wysokości mniejszej niż 300 m n.p.m., blisko 1/5 obszaru ma wysokość 300–1000 m n.p.m., a jedynie 6% obszaru kontynentu leży na wysokości wyższej niż 1000 m n.p.m. Najwyższym szczytem Europy jestMont Blanc o wysokości 4811 m n.p.m. (jeśli jednak do Europy wliczony zostanieKaukaz[7], to jej najwyższym szczytem jestElbrus, 5642 m n.p.m.).
Paleozoiczna platforma Europy zachodniej i środkowej obejmuje pasmahercyńskie i reliktowekaledońskie leżące na zewnątrz alpejskiej strefy fałdowej.
Alpidy tworzą w południowej części Europy rozległy system górski o przebiegu generalnie równoleżnikowym. Alpidy Europy łączą się na zachodzie przezCieśninę Gibraltarską z góramiRif (Atlas) w północnej Afryce, a na południu i na wschodzie z alpejskimi łańcuchami górskimi Azji, tworząc jeden systemorogeniczny.
W minionych epokachgeologicznych na terenie kontynentu zachodziły dość intensywne procesywulkaniczne. Ich pozostałościami są stożki wygasłych wulkanów.
W czasach historycznych zjawiska wulkaniczne występują tylko na niewielkich obszarach Europy, przy czym opróczWezuwiusza wszystkie takie obiekty znajdują się na otaczających Europęwyspach, najczęściej oddalonych od głównej części kontynentu.
Wulkany w większej liczbie występują na południu Europy – we Włoszech, zarówno w kontynentalnej części tego kraju (Wezuwiusz), jak i na należących do tego państwa wyspach –Sycylii (Etna) i naWyspach Liparyjskich, gdzie do niedawna aktywnych było kilka tego typu obiektów (m.in.Vulcano), zaś od początku XX wieku czynny jest jedynieStromboli (co nie przesądza, iż pozostałe wulkany definitywnie wygasły). W czasach historycznych czynny był także wulkan zlokalizowany na południowo-wschodnim skrawku Europy – na wyspieThera (Santoryn), którego ostatni wybuch miał miejsce ok. 1600 r. p.n.e.
Aktywne wulkany istnieją na wyspach Oceanu Atlantyckiego, które ze względów politycznych i kulturowych łączone są z Europą, mimo że geologicznie nie są jej częścią (nie leżą w obrębieszelfu kontynentalnego). Największym skupiskiemwulkanów jestIslandia; na niej i otaczających wysepkach znajduje się około 20-35 czynnych wulkanów, często tworzących systemy. Spośródislandzkich wulkanów największymi sąHekla iLaki. Czynne wulkany znajdują się także w portugalskim archipelaguAzorów oraz na należącej do Norwegii arktycznej wyspieJan Mayen (wulkanBeerenberg).
Wulkany naWyspach Kanaryjskich nie zaliczają się do wulkanów europejskich, gdyż jakkolwiek archipelag ten politycznie należy do europejskiej Hiszpanii, to jednak geograficznie jest on częściąAfryki.
Ze względu na różnorodność skał, na których wykształciły się gleby oraz zróżnicowanie warunków klimatycznych układ gleb w Europie ma charakter mozaikowy, a jedynie w części wschodniej kontynentu strefowy.
Jako iż gleby formują się w wyniku oddziaływania roślinności i warunków klimatycznych na podłoże skalne, rodzaj gleby występującej na danym terenie zależy od rozkładu stref klimatycznych i występujących w nich formacji roślinnych. W związku z tym w Europie, w strefie klimatów zimnych, gdzie procesy chemiczne przebiegają powoli a powstająca gleba poddawana jesterozji mrozowej profile glebowe są słabo wykształcone, zaś gleby tam występujące należą dogleb tundrowych. W strefieklimatu umiarkowanego chłodnego (odSkandynawii, przez północną częśćNiziny Wschodnioeuropejskiej, aż doUralu) przeważajągleby bielicowe idarniowo-bielicowe (te ostatnie występują w części południowej omawianego rejonu).
Klimat w Europie jest znacznie łagodniejszy niż klimaty innych obszarów położonych na tej samejszerokości geograficznej. Różnica ta zauważalna jest zwłaszcza zimą, w zachodniej i północnej części kontynentu. Główną przyczyną tego zjawiska jest ciepłyprąd morski –Golfstrom (Prąd Zatokowy), opływający Europę od zachodu. Dzięki niemu nanorweskichLofotach istniejeanomalia termiczna.
Drugą przyczyną łagodnego klimatu jest przewaga wiatrów zachodnich, co w połączeniu z niemal równoleżnikowym układem najważniejszych łańcuchów górskich, powoduje, iż ciepłe masy powietrza znadOceanu Atlantyckiego docierają głęboko na wschódkontynentu.
Czerwonym słupkom pokazującym temperaturę, odpowiada skala po lewej stronie, niebieskim – pokazującym poziom opadów – skala po prawej stronie
Temperatura na kontynencie europejskim w okresie zimowym spada w miarę posuwania się na wschód. Zimą najcieplejszymi obszarami są krańce południowe i południowo-zachodnie kontynentu. W styczniu średnia temperatura na tych terenach to ok. +10 °C – +12 °C, np. wLizbonie średnia wieloletnia to +11 °C, a wGibraltarze – +13 °C. Najchłodniejszymi terenami są obszary na północnym wschodzie, gdzie średnia temperatura to poniżej –15 °C, zaś na samym skraju kontynentu, naNowej Ziemi, spada poniżej –20 °C.
W okresie letnim największe różnice temperatur zaznaczają się pomiędzy północą a południem kontynentu. Najwyższą w Europie temperaturę zanotowano wSewilli i było to +50 °C, natomiast najniższą 31 grudnia 1978 r. wrosyjskimUst–Czugor i wynosiła ona –58,1 °C[16].
Roczne wahania temperatur największe są na wschodzie Europy. W środkowej części europejskiej Rosji różnice skrajnych temperatur w ciągu roku przekraczać mogą 70 °C (wTwerze najwyższa zanotowana temperatura to +37 °C, zaś najniższa –50 °C). Najmniejsze wahania temperatur występują na krańcach północno-zachodnich i średnio wynoszą kilkanaście, do nieco ponad 20 stopni.
Długość okresubezprzymrozkowego jest różna w różnych częściach kontynentu. Na krańcach północno-wschodnich (północnyUral, częśćNowej Ziemi) oraz wGórach Skandynawskich i środkowejIslandii wynosi poniżej 2 miesięcy, na większości obszaru Europy środkowej i wschodniej jest to 120–180 dni, w Europie zachodniej (poza obszarami górskimi) – 180–240 dni, zaś na wyspach i położonych na południu wybrzeżachMorza Śródziemnego oraz w południowo-zachodniej częściPółwyspu Iberyjskiego przymrozki pojawiają się sporadycznie (nie w każdym roku).
Poziom opadów w Europie jest różny. Na znacznej część kontynentu rocznie notuje się 500–800 mm opadów. Wielkość ta ma znacznie wyższą wartość na terenach górskich (zwłaszcza po zachodniej stroniestoków), gdzie przekracza ona 2000 mm na rok (w czarnogórskiej osadzieCrkvice, wGórach Dynarskich, nadZatoką Kotorską jest to ponad 5300 mm). Duże nasilenie opadów występuje też na wybrzeżach. Najmniej opadów (poniżej 500 mm) występuje na krańcach północno- i południowo-wschodnich, zaś na wybrzeżuMorza Kaspijskiego jest nawet mniej niż 250 mm.
Na większości obszaru Europy opady występują w ciągu całego roku, głównie jednak w półroczu ciepłym (zwłaszcza czerwcu, lipcu i sierpniu). Na terenieWysp Brytyjskich, zachodniej częściPółwyspu Skandynawskiego, naIslandii oraz większości obszaruFrancji opady także występują w ciągu całego roku, jednak największe ich nasilenie przypada na półrocze chłodne. W Europie południowej (głównie na obszarach pokrywających się z zasięgiem klimatu podzwrotnikowego)deszcz, rzadziejśnieg pada niemal wyłącznie w porze chłodnej.
W Europie znajdują się licznerzeki, jednak z powodu silnie rozwiniętej linii brzegowej kontynentu i związanej z tym niewielkiej odległości do morza europejskie rzeki nie należą do najdłuższych na świecie. Najdłuższa rzeka Europy –Wołga zajmuje dopiero 15. miejsce pod względem długości wśród rzek świata. Rocznie rzeki Europy odprowadzają dooceanów 2500 km³ wody.
Zasadniczo w Europie istnieje kilka typów rzek:
Typ wschodnioeuropejski – rzeki na terenach nizinnych, zasilane głównie przez roztopy i wiosenne opady, stąd najwyższe stany wód przypadają na wiosnę, a najniższe – latem i zimą, zlodowacone przez kilka miesięcy w roku. Należą tu m.in.Wołga,Dniepr,Don iDwina.
Typ północnoeuropejski – rzeki o niewielkich rocznych wahaniach wodostanu, który jest wyrównywany przez jeziora, przez które przepływają te cieki wodne. Zimą dość długo zlodowacone. Często wykorzystywane whydroenergetyce. Należą tu m.in.Glomma iTorne.
Typ atlantycki – rzeki o zasilaniu opadowym, wysokim i wyrównanym wodostanie, nie zamarzające zimą (np.Sekwana iTamiza).
Typ alpejski – rzeki tego typu w swym górnym biegu zasilane są wodą z topniejących lodowców iśniegów (stąd na tych odcinkach wysokie stany wód występują późnąwiosną ilatem), zaś w dolnym odcinku zasilane głównie dopływami; poziom wody w tej części rzeki zależy od ilości opadów i wysokości temperatur (parowanie).Rzekami tego typu są m.in.Ren,Rodan iPad.
Typ śródziemnomorski – rzeki o zasilaniu głównie opadowym, cechują się bardzo wyraźnymi różnicami w poziomie wody w okresie zimowym (gdy przypada maksimum) i letnim. Należą do nich m.in.Gwadalkiwir,Gwadiana iTag.
Do najdłuższych rzeki Europy należąWołga (3531 km),Dunaj (2888 km),Ural (2428 km),Dniepr (2285 km),Don (1870 km),Peczora (1809 km),Dniestr (1352 km),Ren (1320 km),Łaba (1091 km) iWisła (1047 km). Do rzek o największej powierzchnidorzecza Wołga (1,38 mln km²), Dunaj (817 tys. km²), Dniepr (516,3 tys. km²) i Don (425,6 tys. km²).
Jeziora zajmują ok. 163 tys. km² (bez powierzchni tej częściMorza Kaspijskiego, która według niektórych źródeł[według kogo?] zaliczana jest do Europy), tj. ok. 1,6% powierzchni kontynentu. Największe europejskie jeziora znajdują się w zapadliskach tektonicznych. Spośród tego typu zbiorników wodnych wymienić należy m.in. jeziora:Ładoga,Onega,Wener iWetter, a takżeBalaton.
Liczne i duże jeziora (zwłaszcza naPojezierzu Fińskim iBałtyckim) są pochodzenia lodowcowego, a największe z nich toSaimaa,Pejpus iIlmień. Na obszarach nizinnych jeziora pochodzenia lodowcowego często łączą się z sobą. W rejonie alpejskim dość duże i bardzo głębokie jeziora, na przykładJezioro Genewskie,Jezioro Bodeńskie,Como iGarda, mają pochodzenie tektoniczno-lodowcowe.
Poza tym na terenie Europy znajdują sięjeziora przybrzeżne (np. polskieŁebsko), jednak nie osiągają one ani dużych rozmiarów, ani znacznych głębokości. Istnieje także niewielka liczba zbiorników wodnych pochodzeniakrasowego i wulkanicznego.
Około 1% powierzchni Europy stanowią obszary na których zalega pokrywa lodowa. Jest ona pozostałością po dawnych zlodowaceniach, kiedy tolodowce zajmowały znaczną część kontynentu, i obecnie wraz z ocieplaniem klimatu jej zasięg się zmniejsza. Obecnie lodowce znajdują się głównie na obszarach północnych oraz w wysokich partiach gór. Spośród ok. 120 tys. km² jakie zajmują lodowce (inne źródła podają obszar Europy pokryty lodowcami jako 88 tys. km²), niemal połowa (ok. 58 tys. km²) znajduje się naSpitsbergenie. Poza tym duże obszary lodowców pokrywająNową Ziemię (ponad 24 tys. km²) iIslandię (11,5 tys. km²). Na obszarze kontynentalnej Europy lodowce występują tylko na terenach górskich: największe lodowce, o łącznej powierzchni ok. 5 tys. km². istnieją wGórach Skandynawskich, a poza tym wAlpach (np. lodowiecAletschgletscher), gdzie zajmują ok. 3600 km², a także wPirenejach (ok. 30 km²).
Europa jest tą częścią świata, w której pierwotne typy roślinności w największym stopniu zostały przekształcone w wyniku gospodarczej działalności człowieka. Zjawisko to jest najbardziej widoczne w Europie Zachodniej i Środkowej, w znacznie mniejszym stopniu wystąpiło na północy i północnym wschodzie kontynentu. Na terenie Irlandii i Anglii roślinność o charakterze naturalnym pokrywa poniżej 10% powierzchni, podczas gdy w północnej Skandynawii i północnej Rosji – nawet ponad 90% terenu zachowało dawny charakter.
Formacje roślinne Europy mają układ równoleżnikowy i są znacznie zróżnicowane. Na ich układ ma znaczący wpływ klimatu oceanicznego w zachodniej części kontynentu.
Na północnych skrajach (m.in.Islandia, Półwysep Kolski,Nowa Ziemia) znajduje się bezleśny obszar arktyczny. Charakterystyczna dla niego jest roślinność typutundrowego, złożona zmchów,porostów, rozmaitych gatunkówtraw orazwrzosów i innych krzewinek.
Dalej na południe występuje strefa zarośli i rzadkich, widnychlasów, główniebrzozowych. Ten typ roślinności rozprzestrzeniony jest zwłaszcza naPółwyspie Skandynawskim, w części środkowo-północnej, znacznie słabiej wyróżnia się w Rosji, gdzie tundra stopniowo przechodzi wlasotundrę i wtajgę.
Bardziej na południe znajduje się tajga złożona z drzew iglastych, głównieświerków isosen, oraz w mniejszym stopniu –jodeł. W miarę posuwania się na południe dołączają do nich coraz częściej także gatunki liściaste:brzoza,osika, rzadziejlipa,wiąz,klon iolcha. Na obszarze tajgi występują licznebagna itorfowiska, które porasta typowa dla tego typuekosystemów roślinność. Jeszcze dalej na południe tajga zaczyna przechodzić w lasy liściaste i mieszane. W niedawnej przeszłości to one pokrywały znaczną część Europy, obecnie zaś porastają bardzo niewielki odsetek dawnego areału.
W Europie Zachodniej nie występuje strefa tajgi – wzdłuż wybrzeżyOceanu Atlantyckiego, od zachodniego wybrzeża Norwegii, przez Wielką Brytanię i Irlandię aż do zachodniej Hiszpanii i Portugalii występuje inny typ roślinności, złożony głównie z lasów (w których dominujądąb ibrzoza) iwrzosowisk.
Południowo-wschodnia Europa, na wybrzeżachMorza Czarnego leży w strefielasostepów istepów. Ten typ roślinności sięga miejscami aż do Austrii. Obszar stepowy z rzadkimi drzewami występuje także na znacznej części Węgier i części północnej Serbii (tzw.puszta), leżących naNizinie Panońskiej.
Stepy położone w pobliżuMorza Kaspijskiego stopniowo przechodzą wpółpustynie, a nawet wpustynie (tzw.Nizina Nadkaspijska). Na wybrzeżachMorza Śródziemnego, a także w południowej i środkowej częściPółwyspu Iberyjskiego występuje charakterystyczny typ roślinności, określany mianemroślinności śródziemnomorskiej, powstały po zniszczeniu w wyniku gospodarki ludzkiej pierwotnej szaty roślinnej tych obszarów. Typowe dla tych rejonów są twardolistne, wieczne zielone zarośla, w zależności od rejonu złożone z różnych gatunków, noszące nazwymakia,garig ifrygana. Poza tym na obszarze śródziemnomorskim występują szczątkowe lasy, zielone przez cały rok. Występują w nich m.in.dęby isosny
Niezależnie od szerokości geograficznej na obszarze całego kontynentu na terenach górskich znajdują się skupiskaroślinności alpejskiej. Największą powierzchnię pokrywa ona wGórach Skandynawskich, wAlpach,Pirenejach, naUralu oraz naIslandii. Gatunki tam występujące są zbliżone do siebie, zaś zasadniczą różnicę stanowi wysokość n.p.m., na jakiej zaczynają się bezleśne połacie ziem porośnięte roślinami zielnymi i płożącymi się krzewinkami. Wysokość ta waha się od ponad 3000 m na południu Europy, do kilkuset na północy kontynentu.
Z powodu zagospodarowania rolniczego znacznej części Europy, zwłaszcza środkowej i zachodniej i wynikłym z tego zmniejszeniem poziomu lesistości, wiele z występujących niegdyś licznie gatunków (m.in.wilki,niedźwiedzie iżubry) zachowało się jedynie na terenach trudno dostępnych oraz objętych ochroną, niektóre zaś całkiem wyginęły (jak np.tury ilwy). Niektóre gatunki zwierząt doskonale przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka, zarówno w środowisku wiejskim, jak i miejskim; należą do nich m.in.wróblowate,dzierlatki,szpaki isierpówki, a ze ssaków – przede wszystkim niektóre gatunkigryzoni – zwłaszczamyszy iszczury oraz liczneowady.
Pierwsze istotyczłowiekowate (z gatunkuHomo antecessor) osiedliły się w Europie ok. 800 000 lat temu.Okres ten nosi nazwęepoki kamienia, od głównego surowca służącego do wyrobu narzędzi – kamienia (krzemień). W okresie późniejszym kontynent zamieszkiwało kilka innych odmian (lub gatunków –paleoantropologia nie jest w tej kwestii zgodna) ludzi, m.in.Homo heidelbergensis
Podstawą gospodarki tych ludzi byłozbieractwo iłowiectwo prowadzone z użyciem prymitywnych narzędzi.
Pierwsze ludzkie istoty wytworzyły rozmaite pierwotne kultury, których nazwy pochodzą od miejsc odkrycia pierwszych znalezisk danego typu. Do kultur tych należą m.in.kultura aszelska,abwilska ilewaluaska. Te formacje kulturowe zaliczane są w obrębpaleolitu dolnego.
Prawdopodobnie ok. 200 000–100 000 lat temu w Europie pojawił sięczłowiek neandertalski (Homo neanderthalensis), który wytworzył m.in.kulturę mustierską. Okres ten określa się mianempaleolitu środkowego. W tym czasie nastąpił dalszy rozwój technik myśliwskich; znaleziska z tego okresu wskazują także na istnienie wierzeń religijnych.
Ludzie współcześni (Homo sapiens) przybyli do Europy dopiero ok. 45 000 lat temu. W dość krótkim czasie wyparli neandertalczyka (przyczyny tego zjawiska i jego tempa pozostają w kręgu hipotez – szacuje się, że zajęło to od 15 000 do 20 500 lat) i stali się jedynym gatunkiem człowiekowatych na kontynencie. Okres po przybyciu ludzi współczesnych do Europy zalicza się dopaleolitu górnego.
DziełemHomo sapiens były kolejne kultury, m.in.kultura oryniacka,solutrejska imagdaleńska orazświderska iazylska. Techniki łowieckie zostały udoskonalone, m.in. pojawił sięłuk. W okresie tym pojawiły się pierwsze stałe siedziby łowcówmamutów (na Morawach i Ukrainie) oraz najstarsze zachowane przejawy sztuki w postaci malowideł naskalnych wewnątrz jaskiń oraz figurek kobiecych (tzw.Wenus paleolityczne); nie jest jednak jasne, na ile działania te były realizacją zamiarów artystycznych, a na ile były to działania o charakterze religijno-magicznym.
Około 10 000 lat temupaleolit przeszedł wmezolit. W okresie tym w Europie zachodniej i środkowej rozwijała siękultura tardenuaska, a w Europie północnej –kultura maglemoska (obie wywodzące się zkultury azylskiej). Mezolit charakteryzował się dalszym rozwojem techniki i gospodarki. Wynaleziono nowe narzędzia (m.in.siekierę,czółno), pojawiła się gospodarka wytwórcza oraz przedsięwzięcia na większą skalę (kopalniekrzemienia). Głównym surowcem do produkcji narzędzi był krzemień, a oprócz niego też kości i zęby zwierzęce oraz drewno. W mezolicie udomowiono pierwsze zwierzęta.
Kolejnym etapem rozwoju cywilizacji na terenie Europy byłneolit. Jego początek wyznacza przejście od gospodarki zbieracko-łowieckiej dorolnictwa, co związane jest z napływem ludności z Bliskiego Wschodu iAnatolii. Ludność ta, jasnoskóra, ciemnooka i ciemnowłosa, przybyła do Europy 8–9 tys. lat temu i zajmowała się uprawą ziemi, hodowlą zwierząt oraz spożywała nabiał[17]. Neolit w poszczególnych częściach kontynentu rozpoczął się w różnych okresach, najwcześniej – w VIII-VII tys. p.n.e. we wschodniej części europejskiej części rejonu śródziemnomorskiego. Położone bardziej na północ tereny Europy w okres neolitu wkroczyły później; np. na ziemiach polskich nastąpiło to w 2. połowie VI tys. p.n.e.
Podstawowym surowcem do produkcji narzędzi nadal pozostaje krzemień, rozwijają się nowe techniki jego obróbki, jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów. Rozpoczyna się uprawa dziko rosnących roślin, zwłaszczazbóż, co powoduje iż osadnictwo nabiera stałego charakteru. Gospodarka rolna ma charakter żarowo-kopieniaczy, zaś najważniejszymi roślinami sąpszenica,proso,jęczmień,groch,soczewica iżyto. Udomowione zostają nowe gatunki zwierząt. Rozwija się gospodarka wytwórcza (duże znaczenie posiada m.in.ceramika). Z uwagi na szybki charakter zmian gospodarczych oraz wynikające z nich zmiany w innych dziedzinach życia, jak kultura, religia, stosunki społeczne, proces ten nazwano „rewolucją neolityczną”.
Neolit charakteryzował się licznymi przemieszczeniami dużych grup ludności. W wyniku tych wędrówek u schyłku neolitu wstępnie wyodrębniły się główne grupy kulturowo-językowe współczesnej Europy (aczkolwiek zwykle nie zamieszkiwały one w miejscach zajmowanych obecnie).
Około 4500 lat temu wraz z ostatnią wielką falą imigracyjną do Europy przybyła ludność pasterska z euroazjatyckich stepów. Jej przedstawiciele mieli jasną skórę, ciemne oczy oraz przewyższali wzrostem ówczesnych Europejczyków. Badania przeprowadzone przez amerykańskich i szwedzkich uczonych dowiodły, że wśród przybyłej wówczas ludności było dziesięciokrotnie więcej mężczyzn niż kobiet. Pozwoliło to wysnuć wniosek, że owa fala miała charakter najazdu, w wyniku którego zastana ludność została podbita[17].
Około 2300–1800 r. p.n.e. na terenach Europy rozpoczął się kolejny etap rozwoju nazwanyepoką brązu, od głównego surowca do produkcji narzędzi, jakim byłbrąz. Nowy materiał ułatwił wykonywanie sprzętów i uczynił je trwalszymi, co zaowocowało postępem w rolnictwie oraz umożliwiło dalszą specjalizację zajęć. Postęp ujawnił się też w zakresie komunikacji: pojawiły się wozy kołowe oraz zastosowano na większą skalę statki morskie. W Europie tamtego okresu istniało kilka centrów kulturowych, dość luźno ze sobą powiązanych (m.in.kultura unietycka w Europie środkowej).
Od połowy III tys. p.n.e. naKrecie rozwijała siękultura minojska, charakteryzująca się bardzo wysokim poziomem rozwoju, a wkrótce potem na terenie Grecji powstałakultura egejska, którą po pewnym czasie zastąpiłakultura mykeńska.
W II tys. p.n.e. ludy zamieszkujące dzisiejszą Grecję weszły w okres historyczny (rozumiany jako okres historii pisanej). Na pozostałych terenach kontynentu istniały mniej rozwinięte kultury, m.in.kultura trzciniecka.
Po epoce brązu nastąpiłaepoka żelaza. Jej początek na obszarze śródziemnomorskim datuje się na ok. 700 r. p.n.e., zaś na pozostałych terenach kontynentu użycie nowego metalu rozpowszechniło się nieco później.
Około 1000 r. p.n.e. na stepach czarnomorskich osiedlili sięirańscyScytowie, wItalii rozwijała się kulturaEtrusków. Od ok. 800 r. p.n.e. najważniejszą grupą etniczną kontynentu stawali sięCeltowie. Do III w. p.n.e. opanowali oni i zasiedlili niemal całą zachodnią Europę, a także południową część Europy środkowej, tworząc organizmy wczesnopaństwowe.
Późniejsze dzieje Europy, z racji powszechnej dostępności pisanych źródeł historycznych traktuje się nie jakoprehistorię, ahistorię, której pierwszym etapem byłastarożytność.
Wstarożytności najbardziej rozwiniętą częścią Europy był obszar śródziemnomorski. Jego kultura należała do kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej wraz z położonymi nadMorzem Śródziemnym terenami Azji i Afryki.
Na obszarze północnym istniały mniej rozwinięte cywilizacje tworzone głównie przez ludyceltyckie,germańskie isłowiańskie.
Cywilizacja śródziemnomorska w Europie początkowo swoje centrum posiadała na terenieGrecji, stopniowo jednak rosła rola terenów obecnych Włoch, gdzie powoli rosło znaczenieRzymu. Na obszarze Grecji wytworzyła się wysoko rozwinięta kultura. Na ziemiach tych powstały organizmy państwowe o ustroju demokratycznym. W IV w. p.n.e. zostały one podbite przez pierwsze europejskie państwo o ambicjach uniwersalistycznych –Macedonię, która następnie swą ekspansję skierowała na wschód, podbijając do 323 r. p.n.e. ziemie zachodniej i południowej Azji aż po Indus.
W I w. p.n.e. cały obszar śródziemnomorski został zjednoczony pod względem politycznym przez kolejne uniwersalistyczne państwo –Cesarstwo rzymskie, którego panowanie objęło też dotychczas pozostające poza światem śródziemnomorskim ziemie Celtów w Europie zachodniej oraz Traków iIlirów w Europie środkowej. Wraz z polityczną dominacją Imperium Rzymskie przejęło od terenów Grecji rolę centrum kulturowego i cywilizacyjnego.
Panowanie rzymskie umożliwiło wytworzenie pewnej jedności kulturowej na terenach znajdujących się pod władzą tego państwa. Jednym z elementów tej jedności stał się język (łacina), który jednak nie utrzymał się we wszystkich prowincjach Rzymu. Także wpływ na wytworzenie wspólnej kultury europejskiej wywarłochrześcijaństwo, które pojawiło się na kontynencie w I w. n.e. i które od roku 392 stało się religią państwową Imperium.
Pod władzą rzymską, dzięki sprawnie zorganizowanej sieci komunikacyjnej dokonany został znaczny postęp cywilizacyjny, także na tych obszarach kontynentu, które dotąd pozostawały na uboczu głównego nurtu rozwoju cywilizacji. Szybko upowszechniały się nowe idee, a także umiejętności praktyczne, jak rozwinięte techniki budowlane, umożliwiające budowanie zarówno monumentalnych pałaców, jak i innych budowli jak np.akwedukty czy mosty. Zapewnienie bezpieczeństwa i brak granic wewnętrznych umożliwiły rozwój handlu na terenie Imperium, zaś wzrost dobrobytu i popyt wewnętrzny były przyczyną rozwoju handlu z obszarami położonymi poza terytorium państwa rzymskiego.
W cesarstwie rzymskim wytworzono jednolity systemprawa cywilnego, którego podstawowe idee i pojęcia leżą u podstaw systemów prawnych po dziś dzień.
Podstawą starożytnego systemu gospodarczego w świecie śródziemnomorskim byłoniewolnictwo, zaś na terenach Europy północnej trwał system określany mianemwspólnoty pierwotnej.
Od IV w. Imperium Rzymskie przeżywało kryzys, który w 395 doprowadził do podziału państwa. Granica ta do dzisiejszego dnia stanowi linię podziału pomiędzy cywilizacją Zachodu, na której rozwój duży wpływ wywarł Starożytny Rzym, a cywilizacją wschodnioeuropejską, silnie związaną ze schrystianizowaną kulturą starożytnej Grecji.
Ostateczny cios państwu rzymskiemu zadały plemionagermańskie (Wizygoci,Ostrogoci,Frankowie,Wandalowie i inne) które pod naporemHunów w V w. wtargnęły w granice państwa i korzystając z kryzysu politycznego i gospodarczego zakładały własne organizmy państwowe na jego ziemiach.
Państwo bizantyńskie. Na czerwono zaznaczono obszary przejęte poCesarstwie rzymskim po jego podziale, zaś na zielono – zdobycze terytorialne z okresu późniejszego, w czasie największej potęgi
Pod względem gospodarczym i cywilizacyjnym na ziemiach europejskich nastąpił ogromny regres. Nie są zupełnie jasne wszystkie przyczyny tego zjawiska, a proces ten był kontynuacją negatywnych zmian, jakie rozpoczęły się jeszcze za czasów Cesarstwa Rzymskiego i w znacznej mierze przyczyniły się do jego upadku. Handel zamarł, miasta znacznie podupadły, wiele wynalazków poszło w zapomnienie. Kryzys ten szczególnie silnie zaznaczył się w zachodniej części dawnego Cesarstwa, na wschodzie przebiegał on łagodniej.
W pierwszej połowie VI w. na arenę dziejów Europy wkroczyłyludy słowiańskie, które dokonały ekspansji na terenach środkowo-wschodniej Europy. Stworzyły one stałe zagrożenie dla Cesarstwa Bizantyjskiego, które wkrótce musiało także zacząć zmagać się z atakującymi jego azjatyckie posiadłościArabami.
Europa zachodnia w początkach VIII w. została zaatakowana przez Arabów, którzy podbili Półwysep Iberyjski oraz atakowali państwo Franków. Ich dalsza ekspansja na kontynencie została zatrzymana w 732, kiedy to ich wojska zostały pokonane podPoitiers przezKarola Młota. Zwycięstwo to w połączeniu z innymi czynnikami (jak przejęcie władzy przez wywodzącą się od Karola Młota dynastięKarolingów i reformy wewnętrzne) uczyniły Państwo Franków największą potęgą polityczną Europy Zachodniej. W tej sytuacji w 800Karol Wielki koronował się na cesarza rzymskiego.
Pod koniec VIII w. w Europie zachodniej pojawiły się oznaki stopniowego wychodzenia z kryzysu oraz początków rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego.
Państwo Franków za rządów Karola Wielkiego stało się jedyną liczącą się siłą w Europie Zachodniej, zaś jego podział w 843 doprowadził do powstania kilku ważnych krajów europejskich, m.in.Francji iNiemiec, przy czym jakkolwiek toFrancja w większym stopniu była kontynuatorką tradycji Państwa Franków, to tytuł cesarski został na trwałe związany z władcami Niemiec.
IX i X wiek to czas najazdów zewnętrznych, ze stronywikingów iWęgrów (Madziarów), a także kształtowania się politycznej mapy kontynentu. Jednocześnie w Europie zachodniej umacniał się, a w Europie wschodniej kształtował sięfeudalizm.
W sferze duchowej we wczesnym średniowieczu postępowałachrystianizacja Europy; najpierw (ok. V w.) wiaręchrześcijańską przyjęły ludy germańskie osiadłe w granicach dawnego Rzymu, następnie stopniowo inne ludy germańskie (poza Skandynawią), a później także ludy słowiańskie i kraje skandynawskie. Chrześcijaństwo stało się religią większości państw Europy. Było też czynnikiem spajającym różne elementy etniczne oraz wytworzyło system wartości, który legł u podstaw kształtowania się cywilizacji europejskiej, zaś klasztory i kościoły przez długi czas były głównymi ośrodkami uczestniczącymi w przekazywaniu nauki i tradycji kulturowych okresu starożytnego.
Wieki średnie były zdominowane przez dwie wyższe warstwy społeczne, szlachtę i duchowieństwo. We Francji we wczesnym średniowieczu wykształcił sięfeudalizm i wkrótce rozprzestrzenił się na całą Europę. Feudalizm oznaczał polityczne rozczłonkowanie wielu państw europejskich. Rozwój rolnictwa (trójpolówka) i miast łączy się z nasileniem walk społecznych: np. walka między szlachtą i królem w Anglii doprowadziła do wydaniaWielkiej Karty Swobód i powstania parlamentu.
W połowie średniowiecza papiestwo osiągnęło szczyt swojej potęgi. Walka dwóch uniwersalizmów, papieskiego i cesarskiego, stanowi główny konflikt ideologiczny tego okresu.Wielka schizma wschodnia w 1054 podzieliła chrześcijaństwo na prawosławie i Kościół katolicki. W 1095papież Urban II wezwał dokrucjaty przeciw muzułmanom okupującym Ziemię Świętą. W samej Europie Kościół powołał do istnieniainkwizycję by zwalczać heretyków. W Hiszpaniirekonkwista zakończyła się upadkiem Grenady w 1492, zamykając ponad 700-letni okres muzułmańskich rządów na Półwyspie Iberyjskim.
We wschodniej części Europy kształtują się nowe organizmy państwowe, m.in.Czechy,Polska,Węgry,Ruś, kraje skandynawskie. Stopniowo podupada Bizancjum. Wschodnia część Europy stała się też przedmiotem najazdówMongolskich. Najeźdźcy utworzyliZłotą Ordę, które było zwierzchnikiem południowych i środkowych obszarów Rusi.
Europa w 1328 roku
Europa została spustoszona w połowie XIV stulecia przezCzarną Śmierć, jedną z najbardziej śmiercionośnychpandemii w historii ludzkości, która tylko w Europie zabiła jedną trzecią jej populacji, co miało w niej niszczycielski wpływ na struktury społeczne.
W średniowiecznej Europie, po wiekach najazdów, nastąpił szybki rozwój ekonomiczny. Dochody z gospodarstw rosły, a kupcy bogacili się na sprzedaży wełny, tkanin i luksusowych towarów sprowadzanych z zamorskich krajów. Szlachta budowała potężne zamki i okazałe dwory. Koniunktura została zagrożona przez przerażające epidemie nieuleczalnej choroby. Przyrost ludności i zmiany klimatyczne wywołały klęski głodowe. Nieudolne rządy prowokowały bunty chłopskie, które wstrząsnęły m.in. Anglią i Niderlandami w końcu XIV w. Słabi królowie zmagali się z potężną arystokracją. poddani stawiali opór niesprawiedliwym prawom.
Koniec epoki, tzw. jesień średniowiecza, przyniosły ze sobą stopniowy koniec rozczłonkowania politycznego i kształtowanie się państw narodowych. Na skutekwielkiej schizmy zachodniej podupada autorytet papiestwa. Dawne ideały uniwersalistyczne ustępują indywidualizmowi inominalizmowi. Francja i Anglia toczą ze sobąwojnę stuletnią. W Italii stopniowo rodzi się kultura renesansu.
Potęga Kościoła została osłabiona przezreformacjęMarcina Lutra, która była wynikiem braku reform w Kościele. Reformacja osłabiła równieżŚwięte Cesarstwo Rzymskie, gdy niemieccy książęta podzielili się na wyznawców protestanckiej i katolickiej wiary. Doprowadziło to w końcu dowojny trzydziestoletniej (1618–1648), która sparaliżowała Święte Cesarstwo Rzymskie i spustoszyła większą część Niemiec. W wynikupokoju westfalskiego do dominacji w Europie doszła Francja. Jednym z kluczowych konflików Europy nowożytnej była stała rywalizacja habsbursko-francuska – wiązały się z niąwojny włoskie, podział Burgundii, wojny prowadzone przezLudwika XIV.
Okres renesansu był początkiem epokiWielkich Odkryć, okresu odkryć geograficznych, wynalazków i rozwoju nauki. W XV w. Portugalia i Hiszpania, dwie z największych potęg morskich tych czasów przodowały w eksploracji świata. W 1492 r.Krzysztof Kolumb dotarł do Nowego Świata, a wkrótce potem Hiszpanie i Portugalczycy zaczęli zakładać kolonialne imperia w obu Amerykach. Francja, Holandia i Anglia wkrótce podążyli ich śladem tworząc wielkie imperia kolonialne w ogromnych posiadłościach w Afryce, Amerykach i Azji.
Okresoświecenia był potężnym ruchem intelektualnym w XVIII w. Niezadowolenie z monopolu arystokracji i duchowieństwa na władzę polityczną we Francji doprowadziło doRewolucji Francuskiej i utworzeniaPierwszej Republiki. Król i wiele szlachty zginęło podczas rządów terroru. Po rewolucji francuskiej do władzy doszedłNapoleon Bonaparte i założył Pierwsze Cesarstwo Francuskie, które w okresiewojen napoleońskich objęło dużą część Europy zanim upadło w 1815.
Rządy Napoleona spowodowały upowszechnienie się ideałów Rewolucji Francuskiej w tym idei państw narodowych, jak również powszechne przyjęcie francuskiego modelu administracji, prawa i edukacji. Po upadku Napoleona został zwołanykongres wiedeński, który ustalił nową równowagę sił w Europie opartą na pięciu mocarstwach: Zjednoczonym Królestwie, Francji,Prusach, Austrii Habsburgów i Rosji. Ta równowaga utrzymała się dorewolucji 1848 r., kiedy to w całej Europie z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Rosji miały miejsce zrywy wolnościowe. Elementy bardziej zachowawcze nie poparły tych dążeń, dlatego ruchy te nie przyniosły zbyt radykalnych reform. W 1867 powstałyAustro-Węgry, a rok 1871 przyniósłzjednoczenie Włoch orazzjednoczenie Niemiec.
Początekrewolucji przemysłowej w Europie miał miejsce w Wielkiej Brytanii pod koniec XVIII w. Wynalazki i wprowadzanie nowych technologii spowodowały szybki rozwój miast, ogromny wzrost zatrudnienia i powstanie nowej klasy społecznej robotników przemysłowych. Nastąpiły reformy gospodarcze i społeczne, w tym pierwsze akty prawne dotyczące pracy dzieci, legalizacji związków zawodowych.
Konferencja w Jałcie w 1945 r. Winston Churchill, Franklin Roosevelt i Józef Stalin
Dwie wojny światowe i depresja ekonomiczna były najważniejszymi wydarzeniami pierwszej połowy XX w.I wojna światowa toczyła się od 1914 do 1918. Zaczęła się niedługo po tym, gdy arcyksiążęFranciszek Ferdynand został zabity w zamachu. Większość krajów europejskich przystąpiła do wojny, która toczyła się pomiędzy państwamiententy (Francja, Belgia, Serbia, Rosja, Wlk. Brytania, a później Włochy, Rumunia i Stany Zjednoczone) ipaństwami centralnymi (Austro-Węgry, Niemcy, Bułgaria i Imperium Osmańskie). Wojna pochłonęła około 40 milionów zabitych cywilnych i wojskowych. W latach 1914–1918 zmobilizowanych zostało około 60 milionów europejskich żołnierzy.
Częściowo z powodu porażek w wojnie, w 1917 w Rosji rozgorzałarewolucja październikowa. Austro-Węgry i Imperium Osmańskie upadły i rozpadły się na odrębne narody. Wiele innych państw zmieniło dotychczasowe granice.Traktat wersalski, który oficjalnie zakończył I wojnę światową w 1919, był surowy wobec Niemiec, które obarczono pełną odpowiedzialnością za wojnę i ciężkimi sankcjami.
Niestabilność ekonomiczna częściowo spowodowana długami zaciągniętymi w czasie I wojny światowej i niespłaconymi zobowiązaniami Niemiec wstrząsała Europą z końcem lat 20. i w latach 30. To ikrach na giełdzie w Nowym Jorku w 1929 spowodowało ogólnoświatowywielki kryzys. Dzięki kryzysom gospodarczym w Europie rozwijały się i dochodziły do władzy ruchy faszystowskie i nazistowskie.
Adolf Hitler zaczął rozszerzać Niemcy po dojściu do władzy w 1933. Zajął kolejnokraj Saary, Austrię,Kraj Sudetów, Czechy.Atak na Polskę 1 września 1939 rozpocząłII wojnę światową. Po szybkim zajęciu krajów Beneluksu, Danii i Norwegii, w czerwcu 1940 r. Niemcy zmusiły do kapitulacji Francję.Bitwa o Anglię stała się pierwszym niepowodzeniem w niemieckich operacjach wojennych. W 1941 Niemcy zwróciły się przeciw swojemu dotychczasowemu sowieckiemu sojusznikowi, dokonującataku na Związek Radziecki. 7 grudnia 1941 niespodziewanyatak Japonii na Pearl Harbor spowodował włączenie się Stanów Zjednoczonych do konfliktu jako sojusznika Imperium Brytyjskiego i pozostałych państw sprzymierzonych. Po wielkiej przegranejbitwie o Stalingrad w 1943 niemiecka ofensywa w ZSRR zamieniła się w ciągły odwrót. W 1944 wojska brytyjskie i amerykańskie przeprowadziły operacjęD-Day, dokonując lądowania we Francji i otwierając drugi front. Upadek Berlina w 1945 zakończył wojnę w Europie. II wojna światowa była największą i najbardziej niszczycielską w dziejach ludzkości, powodując śmierć 60 milionów ludzi, w tymzagładę 5-6 milionów Żydów.
I, a zwłaszcza II wojna światowa, spowodowały spadek znaczenia Europy Zachodniej na arenie międzynarodowej. Nakonferencji w Jałcie dokonano zmian na politycznej mapie Europy, dzieląc ją na dwa bloki – państwa zachodnie i komunistyczny blok wschodni, oddzielone, jak to później nazwałWinston Churchill „żelazną kurtyną”. Stany Zjednoczone i państwa zachodnie utworzyły sojuszNATO, a później Związek Radziecki i państwa wschodnioeuropejskieUkład Warszawski. Dwa nowe supermocarstwa, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki zaangażowały się w 50-letniązimną wojnę, koncentrując się na zbrojeniach jądrowych. Jednocześniedekolonizacja, która zaczęła się już po I wojnie światowej, stopniowo doprowadziła do niepodległości europejskich kolonii w Azji i Afryce. ReformyMichaiła Gorbaczowa w latach 80. iruch solidarnościowy w Polsce przyspieszyły demontaż bloku wschodniego i koniec zimnej wojny. Po upadkuMuru Berlińskiego w 1989 zakończył się podział Niemiec.
W latach powojennych nastąpił także proces integracji Europy. W 1952 rozpoczęła działalność Europejska Wspólnota Węgla i Stali. Traktaty rzymskie z 1957 ustanowiły pomiędzy sześcioma państwami zachodnioeuropejskimi Europejską Wspólnotę Gospodarczą, stawiając za cel ujednolicenie polityki gospodarczej i wspólny rynek oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, z celem wspierania pokojowego wykorzystania energii jądrowej. W 1967 systemy instytucjonalne EWG, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz Euratomu ostatecznie połączono w jeden system, zaczęto używać nieformalnej nazwy Wspólnota Europejska jako łącznego kreślenia dla trzech wspólnot. W 1993 ustanowiono – obejmującą trzy wspólnoty – Unię Europejską. W ramach UE utworzono m.in. Europejski Bank Centralny (1998)i wprowadzono euro (1999) jako wspólną walutę, początkowo dla 11 państw. Od lat 90., po zakończeniu zimnej wojny, zaczął się proces, który doprowadził do przyłączenia się do UE licznej grupy krajów środkowo – i wschodnioeuropejskich.
Europa jest trzecią pod względem liczby ludności częścią świata z 746 milionami mieszkańców (2020), po Azji i Afryce. Udział Europejczyków wświatowej populacji systematycznie się zmniejsza – w 2006 zaledwie 10,8%, podczas gdy od XVI wieku do lat 60. XX w. udział ten wynosił ok. 20% (maksimum – blisko 25% w 1900).
Największa gęstość zaludnienia występuje wMonako (16 718 os./km²),Gibraltarze (4500 os./km²), a także na wyspach:Malcie (1261 os./km²) iWyspach Normandzkich (774 os./km²). Spośród dużych krajów europejskich największą gęstość zaludnienia posiadają Holandia i Belgia, jest to odpowiednio 382 i 342 os./km². Najmniejsza gęstość zaludnienia występuje na norweskich wyspachSvalbard (0,05 os./km²), a z niepodległych krajów – na Islandii (poniżej 3 os./km²), a także w Norwegii i Finlandii.
Od średniowieczachrześcijaństwo było religią dominującą w większości krajów europejskich. W niektórych krajach jest oficjalną religią państwową (katolicyzm wLiechtensteinie, naMalcie, wMonako iWatykanie,prawosławie wGrecji,luteranizm wDanii,Islandii iNorwegii). Niektóre państwa w konstytucjach posiadają zapis o świeckim charakterze (Polska,Portugalia,Hiszpania,Francja,Rumunia iTurcja). W rzeczywistości nie ma większych różnic prawnych w zakresie wolności wyznania pomiędzy państwami w których jakieś wyznanie posiada status oficjalny a innymi, deklarującymi laickość oraz tymi, w których brak religii państwowej.
Od lat 80. XX w. w większości krajów Europy istnieją także coraz liczniejsze grupy wyznawców religii nawiązujących do przedchrześcijańskich wyznań pogańskich.
Chrystianizacja Europy rozpoczęła się w I wieku n.e., do końca średniowiecza religia ta rozprzestrzeniła się na niemal cały kontynent (poza obszarami leżącymi na północno-wschodnimi krańcami kontynentuMari El,Komi,Udmurcja itd.). W 1054 nastąpił rozłam, w wyniku którego chrześcijaństwo rozpadło się na dwie części rozwojowe:katolicyzm, który dominował na zachodzie, orazprawosławie, dominujące na wschodzie. W pierwszej połowie XVI wieku nastąpiłareformacja, w wyniku której wyodrębniły się wyznaniaprotestanckie. Wtedy też ustaliła się mapa wyznaniowa Europy, która w głównych zarysach przetrwała do dziś. Po I wojnie światowej wZwiązku Radzieckim rozpoczęto prowadzić politykęateizacyjną, która po II wojnie światowej objęła także inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Również w Europie Zachodniej po II wojnie światowej pojawiła się tendencja do odchodzenia od religii w ogóle lub spłycania postaw religijnych; przyczyny tego zjawiska były jednak odmienne niż na wschodzie. Tendencje sekularyzacyjne nasiliły się w latach 60. i zjawisko to postępuje nadal.
Około 52–54 mln mieszkańców kontynentu wyznajeislam, co stanowi około 7–7,5% populacji europejskiej. Religia ta pojawiła się w Europie w VIII w. n.e. wraz z inwazjąarabską wHiszpanii, jednak od XV w. głównym skupiskiem europejskich muzułmanów byłyBałkany.
Współcześnie wyznawcy tejreligii zamieszkują głównie wRosji (ok. 25 mln), a także naBałkanach, zwłaszcza w europejskiej częściTurcji (11 mln). Spośród państw położonych w całości w Europie krajem, w którymmuzułmanie stanowią większość, jestAlbania, z około 55–60% wszystkich wierzących[18]. Ponadto wyznawcyislamu stanowią większość w częściach niektórych innych krajów:Bośni i Hercegowiny, gdzie stanowią 51% ogółu populacji[19], 95% populacji częściowo uznawanegoKosowa[20]. Stanowią też większość ludności kilku rosyjskich republik autonomicznych takich jak:Czeczenia,Dagestan,Inguszetia,Kabardo-Bałkaria,Karaczajo-Czerkiesja,Baszkiria orazTatarstan[21]. Poza tym w dużych miastach na terenie państwEuropy Zachodniej żyje liczna diaspora muzułmańska, wywodząca się z krajów pozaeuropejskich. Spośród tych państw najwięcej wyznawców islamu żyje zwłaszcza weFrancji (5,5–6 mln),Niemczech (3,3–3,5 mln),Wielkiej Brytanii (1,6–1,8 mln),Hiszpanii (1,3–1,5 mln),Włoszech (0,9–1 mln) iHolandii (0,8–1 mln).
Blisko 2 mln mieszkańców Europy wyznajejudaizm. Religia ta pojawiła się w Europie już w I w. n.e. Obecnie najwięcej spośród wyznawców judaizmu, bo ok. 600 tys. mieszka weFrancji. Do II wojny światowej liczba żyjących na kontynencie europejskim żydów była znacznie wyższa i ok. 1939 r. wynosiła ok. 10–12 mln, a głównym skupiskiem wyznawców judaizmu byłyPolska,Czechosłowacja iWęgry. W wynikuholocaustu liczebność populacji żydowskiej spadła o ponad połowę, a w latach następnych zmniejszyła się jeszcze na skutek emigracji doIzraela.
W dużych miastach Europy Zachodniej żyją także wyznawcy innych religii:buddyzmu,hinduizmu,sikhizmu,voodoo, rodzimych religii afrykańskich i innych. Wywodzą się oni głównie z imigrantów spoza Europy, aczkolwiek pewną część tej grupy ludności stanowią konwertyci europejskiego pochodzenia. Buddyzm występuje także wKałmucji (blisko 52% populacji).
Formalnie 17–18% Europejczyków nie należy do żadnego z Kościołów i innych związków wyznaniowych, choć odrzucających wiarę w Boga i deklarującychateizm,agnostycyzm lub po prostu bezwyznaniowość jest około 1/3 populacji Europy. Najwięcej w Estonii (75%), na obszarze dawnej NRD (71–75%), w Czechach (68%), Szwecji (63–85%), Danii (53–69%), Norwegii (48–68%), Albanii (58–62%), Białorusi (45–49%), Rosji (39–48%), na Ukrainie (37–47%), na Łotwie (44%), w Holandii (42–46%), Belgii (39–45%), Luksemburgu (38–41%), Wielkiej Brytanii (35–44%), na Węgrzech (35–44%), w Finlandii (30–43%), Islandii (30–43%), Francji (32–42%), Bułgarii (34–40%) oraz w Słowenii (35–39%).
Polityczny podział Europy zmieniał się wielokrotnie w ciągu wieków. Także w wieku XX następowały w tym zakresie kilkukrotnie zmiany; największe ich nasilenie nastąpiło w latach 1918–1920, 1939–1945 oraz 1989–1992. Obecnie w Europie w całości lub częściowo leży 47 państw oraz 2 państwa de facto niepodległe. Od 1989 liczba państw wzrosła o 14.
Niekiedy za częściowo leżące na kontynencie europejskim uważa się też państwa kaukaskie[7],Gruzję iAzerbejdżan.
Wyspa Cypr nie należy do Europy pod względem geograficznym. Określaniepaństwa Cypr mianem kraju europejskiego może być uzasadnione jedynie względami politycznymi, np. jego przynależnością doUnii Europejskiej.
Kultura w Europie rozwijała się niezależnie od siebie w poszczególnych rejonach kontynentu, jednak w starożytności najwyższy poziom (włącznie z zastosowaniem pisma) osiągnęła ona w rejonieMorza Śródziemnego.
W średniowieczu, wraz z postępami chrześcijaństwa rodzime kultury ludówgermańskich isłowiańskich przyswajały sobie liczne elementy kultury śródziemnomorskiej, co wytworzyło pewne poczucie wspólnoty kulturowej państw chrześcijańskich, której głównymi elementami jednoczącymi były religia i język literacki (łacina).
Kultura poszczególnych krajów składa się z licznych elementów nakładających się na siebie, które w konsekwencji wytworzyły różniące się między sobą kultury poszczególnych krajów, a nawet ich części. Na rodzimą kulturę plemion zamieszkujących dany obszar w minionych epokach historycznych, w starożytności i wczesnym średniowieczu nałożyły się wpływy rzymskie i greckie oraz hebrajskie (po przetworzeniu ich w duchu rzymskim i greckim). W wiekach następnych kultury poszczególnych krajów wpływały na siebie (silny wpływ w Europie środkowej wywarła zwłaszcza kultura niemiecka); poza tym na niektóre części kontynentu wpływ miały kultury krajów pozaeuropejskich (kultura arabska i islamska na Półwyspie Iberyjskim i Bałkanach).
Wzajemne różnice powodują, iż kulturze europejskiej jako o pewnej jedności można mówić jedynie w opozycji do innych kultur (np. kultury muzułmańskiej, chińskiej lub indyjskiej), gdyż często różnice w tym zakresie pomiędzy poszczególnymi częściami kontynentu są duże, i w konsekwencji kulturze angielskiej bliżej do kultury amerykańskiej niż hiszpańskiej, którą z kolei liczne więzi łączą z kulturą Ameryki Łacińskiej.
Jednocześnie kultura europejska, jakkolwiek niejednolita, stanowi pewien punkt odniesienia dla badania całości dziejów kultury: to w Europie wytworzyły się stosowane obecnie podziały dziejów literatury czy architektury na poszczególne epoki np.średniowiecze czyrenesans.
Najstarsze znalezione w Europie ślady działalności człowieka określane mianem sztuki mają kilkadziesiąt tysięcy lat i są nimi rzeźby odkryte w pobliżu dawnych obozowisk ludzkich, a także młodsze, bo sprzed kilkunastu tysięcy lat, malowidła naskalne wjaskiniach (m.in. wSalève iChaffaund weFrancji,Thayngen wSzwajcarii,Altamira wHiszpanii, wLascaux we Francji). Najstarsze malowidła są przedstawieniami zoomorficznymi, a przyczyna ich powstania jest nieznana. Znaleziska te określa się zbiorczym mianemsztuki prehistorycznej.
Od III tys. p.n.e. w poszczególnych częściachkontynentu zaczęła pojawiać się sztuka w postaci znacznie bardziej rozwiniętej, zaś najwcześniej (ok. 3000 r. p.n.e.) nastąpiło to na wyspachMorza Egejskiego (kultura i sztuka minojska). W wiekach następnych, częściowo pod jej wpływem rozwinęły się inne kultury, które z powodu niskiego poziomu wzajemnych kontaktów wytworzyły odrębne style w sztuce (m.in.kultura mykeńska). Od 2. poł. II tys. p.n.e. można jednak mówić o wspólnym dla całego obszarustarożytnej Grecjikierunku sztuki. W okresie późniejszym nastąpił też rozwój sztuki w innych częściach kontynentu położonych na wybrzeżuMorza Śródziemnego, m.in.sztuki etruskiej naPółwyspie Apenińskim. Od V wieku rozwijała sięsztuka starożytnego Rzymu, która na początku naszej ery dominowała już w całym obszarze śródziemnomorskim, zarówno w Europie, jak wAzji i wAfryce. W tym samym czasie w Europie północnej i wschodniej zamieszkujące ten obszar ludy wytworzyły własną sztukę, stojącą jednak na znacznie niższym poziomie.
W latach następnych, w wyniku postępującejchrystianizacji kontynentu, stopniowo cała Europa zaczęła tworzyć pewną jedność kulturową, stąd powstające nowe style wsztuce rozpowszechniały się stopniowo na całym niemal kontynencie, przy czym regułą było, iż kolejno następujące po sobie style w sztuce rodziły się na zachodzie, zaś do Europy Środkowej i Wschodniej docierały z opóźnieniem, początkowo kilkusetletnim, potem kilkudziesięcioletnim.
Poniżej wymieniono poszczególne, następujące po sobie style w sztuce europejskiej, bez ich omawiania. Należy pamiętać, iż daty graniczne dominowania danego kierunku są płynne i orientacyjne, i gdy w jednych krajach obowiązywał już nowy styl, inne tworzyły według reguł z poprzedniej epoki (np. wAnglii bardzo długo utrzymywały się tradycjegotyku). Ponadto należy pamiętać, iż w ramach jednego stylu istniały odrębności pomiędzy poszczególnymi krajami. Niektóre kraje wytworzyły własne style w sztuce, nie wymienione tutaj, gdyż obowiązywały jedynie lokalnie (np.sztuka mozarabska naPółwyspie Iberyjskim). Wymienione niżej style w sztuce nie dotyczą obszarów Europy południowo-wschodniej, tam bowiem od końca IV w. do XV w. obowiązywałasztuka bizantyjska.
W okresie późniejszym (XX wiek) następujące po sobie zmiany kierunków w sztuce były tak częste, a zarazem liczba jednocześnie obowiązujących stylów tak duża i tak powiązana z kierunkami preferowanymi w innych częściach świata (głównie wAmeryce), iż trudno mówić o jakichś konkretnych kierunkach w sztuce europejskiej (zjawisko to można zaobserwować już pod koniec XIX wieku), stąd wymienienie XX-wiecznych trendów w sztuce znajduje się w innych artykułach (m.in.historia sztuki)
Niezależnie od ogólnych trendów występujących na kontynencie,muzyka poszczególnych krajów rozwijała się odrębnymi drogami, ulegając wpływom ludów sąsiednich, zarówno europejskich, jak i pochodzących z innych kręgów kulturowych (zwłaszczaBliskiego Wschodu), zaś opisany podział na epoki i ich charakterystyka dotyczy spraw ogólnych. Należy także pamiętać, że obok głównego nurtu, popularnego w kręgach dworskich i kościelnych, szerokie masy społeczeństwa tworzyłymuzykę ludową, która tylko w niewielkim stopniu da się sklasyfikować w poniższym podziale.
Muzyka starożytna znana jest słabo. Źródła archeologiczne wskazują na znajomość przez ówczesne społeczeństwa licznych rodzajów instrumentów muzycznych. Wstarożytności muzykę europejską charakteryzowałamonodyczność. Wykształciły sięsystemy tonalne inotacje muzyczne. Ważną cechą było współgranie śpiewu, słowa i tańca. Muzyka odgrywała istotną rolę w obrzędach religijnych.
główne gałęzieprzemysłu:przemysł wydobywczy, metalurgiczny, elektromaszynowy – metalowy i maszynowy (maszyn włókienniczych oraz górniczych), włókienniczy, chemiczny (w tym petrochemiczny, farmaceutyczny, włókien syntetycznych), spożywczy
główne gałęzieprzemysłu:hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, elektromaszynowy (metalowy, obrabiarkowy, zbrojeniowy, środków transportu, kabli, silników elektrycznych), lekki, spożywczy, mineralny (materiałów budowlanych)
główne gałęzieprzemysłu:hutnictwo żelaza (żelazo sprowadzane zKrzywego Rogu) i metali nieżelaznych, chemiczny (produkcja nawozów azotowych i sody), elektromaszynowy (produkcja urządzeń dla hutnictwa i górnictwa, taboru kolejowego, obrabiarek, maszyn budowlanych, czołgów i traktorów), lekki, spożywczy.
↑Lech Leciejewicz: Nowa postać świata. Narodziny średniowiecznej cywilizacji europejskiej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 9–10.ISBN 978-83-229-2810-3.
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
.svg)
.jpg)
