Eszmun (fen.
;stgr. Ἒσμουνος) –bóg opiekuńczyfenickiego miastaSydon[1].
Istnienia tego bóstwa nie poświadczono wcześniej i było ono nieznane poza obszarem fenicko-punickim[2].Uważany za uosobienie siły życiowej, był także bóstwem uzdrawiającym, dlatego Grecy utożsamili go zAsklepiosem, a Rzymianie zEskulapem[3]. Czczono go również wTyrze i Filadelfii[4],Bejrucie, naCyprze,Sardynii i wKartaginie. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 754 r. p.n.e., zawarta wtraktacie pomiędzyasyryjskim królem Assurnirari V i Mati’elem, królem Arpadu (wielokroć wspominanym wStarym Testamencie), przy czym Eszmun występuje jako patron i strażnik tej umowy[5]. Później niejednokrotnie pojawia się w sydońskichinskrypcjach świątynnych z epoki perskiej[2].
Dotychczas nie odnaleziono żadnychantropomorficznych przedstawieńikonograficznych tego bóstwa, co pozwala sądzić, że prawdopodobnie czczono go w postacibetyla[6].
Według podania był zamiłowanym w polowaniach młodzieńcem z Berutu (Bejrutu), obdarzonym namiętną miłością przezAstarte; pragnąc uniknąć jej zalotów, okaleczył się i zmarł. Mimo to bogini przywróciła go do życia w boskiej postaci. Dzięki temu, poprzez śmierć i powstanie z martwych, do pierwotnej funkcji uzdrowicielskiej Eszmuna dołączona została rola bóstwa płodności, umierającego i odradzającego się corocznie. Mit ten wykazuje ścisłą analogię zfrygijskim przekazem oKybele iAttysie, jak również wyraźne odniesienie dogreckiego mitu oAfrodycie iAdonisie[7] oraz starszego,babilońskiego oIsztar iTammuzie (sumer. Inana i Dumuzi). W miejscowości Kabr Szmun (dosł. „grób Eszmuna”) opodal Bejrutu tradycja zachowała pamięć o rzekomym miejscu pochówku bóstwa.
Źródła greckie zgodnie utożsamiają go z Asklepiosem, co wskazuje na oczywistą ewolucję ku funkcji bóstwa uzdrowicielskiego, które z kolei przejmuje funkcje „młodego boga” Adonisa poprzez rytuał umierania i zmartwychwstawania[2]. Późniejsze identyfikowanie go z Asklepiosem znajduje m.in. potwierdzenie w symbolukaduceusza jako atrybutu towarzyszącego Eszmunowi (wraz z boginiąHygieią)[8] czy też w przedstawieniu tego bóstwa pomiędzy dwoma wężami (na monecie Bejrutu z początków III wieku). Uzdrowicielską funkcję Eszmuna poświadczają również znalezione wokół jego świątyni (Bustan es-Szeich) liczne figurki wotywne, zwłaszcza dzieci, co sugerowałoby jego szczególną rolę wleczeniu chorób dziecięcych. Wśród zachowanych motywów dekoracyjnych uwagę zwracają związane z kultem ptaki (koguty),gryfy oraz sceny polowań.
W pobliżuSydonu, nad rzeką Bostrenus (dzis. Nahr el-Awali), znajdowała się świątynia Eszmuna wzniesiona przez króla SydonuEszmunazara II. W Bejrucie istniał „święty gaj” poświęcony temu bóstwu. W libańskiej wiosce Bterram odnaleziono podziemną świątynię –Eszmunit, złożoną z ośmiu pomieszczeń (siedmiu małych, jednego dużego), wykutych w skale i przypuszczalnie należącą do małżonki Eszmuna.
Wpunickiej Afryce północnej świadectwa kultu Eszmuna-Eskulapa znaleziono w Dugga, Thizika, Henchir el-Ust[9]. WKartaginie, gdzie wraz z Baalem (Baal Hadad) iTanit zaliczał się do głównej trójcy bogów, Eszmun miał świątynię usytuowaną zawsze w obrębie cytadeli na wzgórzu Byrsa (dzisiejsze Wzgórze Odeonu), gdzie później w czasach rzymskich wzniesiono świątynię Eskulapa[10]. Stanowiła ona ostatni punkt oporu obrońców miasta podczas oblężenia i zdobycia go przez Rzymian w 146 r. p.n.e., w trakcieIII wojny punickiej. Wiadomo, iż przynajmniej w Kartaginie wstęp wiernych do świątyni tego boga regulowały przepisy nakazujące post i ascezę, być może poprzedzające wtajemniczenie[11]. Na skolonizowanej punickiej Sardynii czczono go z przydomkiem Merreh[12].
Jest to najważniejsze miejsce kultowe tego bóstwa i zarazem jedyne w Libanie stanowisko z czasów fenickich zachowane w podobnym stanie (powyżej fundamentów). Znajduje się w miejscowości Bustan es-Szeich, położonej o niespełna 2 km na północny wschód od Sydonu (dzis. Sajda). Ocalałe resztki budowli z różnych epok świadczą o wyjątkowej ciągłości funkcjonowania i o długotrwałym znaczeniu tego miejsca. Jego wybór podyktowany był obecnością źródła wykorzystywanego przy rytuałach leczniczych oraz sąsiedztwem rzeki Awali, przez Greków zwanej Asklepios.
Początki świątyni wprawdzie pochodzą z końca VII wieku p.n.e., lecz zasadniczo powstała ona w V w. p.n.e., a budowniczym był niewątpliwie Eszmunazar II[13]. Potwierdza to jedna z inskrypcji zachowanych na jegosarkofagu (odkrytym w 1858 r., obecnie wMuzeum Luwru), a wymieniająca wśród jegofundacji także świątynię „świętego boga Eszmuna przy źródle Jidlal koło cysterny”. Prawdopodobnie powiększona została ona przez jego wnukaBodasztarta. Sanktuarium uległo jednak zniszczeniu już ok. połowy IV wieku p.n.e. i chociaż kompleksu samej świątyni Eszmuna nigdy nie odbudowano, teren wokół niej użytkowano nadal i zabudowywano w późniejszych epokach. Zokresu hellenistycznego pochodzą dwie kolejne świątynie (w tym: Afrodyty-Astarte) i dziedziniec dekorowany efektowną mozaiką przedstawiającą cztery pory roku. Dalszej rozbudowie miejsce to uległo w czasachcesarstwa rzymskiego, z których pochodzi m.in. kolumnada wzdłuż głównej drogi (III w. n.e.),nimfeum z rzeźbami i mozaiką wyobrażającąmenady, oraz inne obiekty. Przez wieki utrzymywano także w stanie użytkowym oraz rozbudowywano zespół basenów oraz kanałów. Budowle te i lecznicze wody służyły dla celów pielgrzymkowych jeszcze w okresie wczesnochrześcijańskim, o czym świadczą zachowane w świątynnym kompleksie fundamenty bizantyjskiejbazyliki.
W 1920 r. dokonano udanych sondaży na tym stanowisku, a w latach 1925-26 podjęto pierwsze wykopaliska. Systematyczne prace wykopaliskowe prowadzone na tym stanowisku przez Maurice Dunanda trwały od 1963 do 1975 r. (przerwane działaniami wojennymi) i pozwoliły na udostępnienie tego miejsca dla celów publicznych.