Nie jest ostatecznie rozstrzygnięty spór o istotę tego bóstwa i jego rolę wpanteonie bogów celtyckich. Dawniej na podstawie najbardziej znanych wyobrażeń (z Paryża iTrewiru) uważany za boga-drwala[a], „brodatego i kuso ubranego jak robotnik”[1], a dawniej pojmowanego wprost jako opiekun lasów i płodności[2]. ŚwiadectwoLukana z I stulecia n.e. wymienia go pod imieniem Hesus[b] jako jednego z głównych celtyckich bogów obokTaranisa iTeutatesa, nie podając jednak rzymskiego odpowiednika, który mógłby go bliżej określać[3][c]. Jego rangę poświadczałaby obecność tej samej triady na tzw. ołtarzu paryskim[d] pochodzącym z czasówTyberiusza[4]. Według nowszych ustaleń uznawany jest za celtyckiego boga handlu i dróg (odpowiednik rzymskiegoMerkurego), czasem za boga wojny (odpowiednikMarsa)[5].
Esus (z prawej) wśród trójcy bóstw na steli wotywnej zSaverne (II-III wiek n.e.)
Niejasne jest również znaczenie imienia, które w rdzeniu wykazuje związek zindoeuropejskimesu – dobry (bóg?); w innych kontekstach: geniusz, pan[6]. Dla jego wyjaśnienia sięgano do kilku języków indoeuropejskich (także dosanskrytu ietruskiego), tłumacząc je przeciwstawnie albo jako „Dobry Pan” bądź jako „Straszliwy Mistrz”[7]. Dopatrywano się tu bowiem pokrewieństwa z łacińskimherus/erus (mistrz, pan) lub z greckimeus (dobry)[8].
Przypuszczalnie zwierzęciem mu poświęconym był dzik[9][3].Atrybucja ta nie jest jednak bezsporna o tyle, że jako zwierzę pierwotnietotemiczne było ono szczególnie rozpowszechnione w celtyckiej sztuce sakralnej i łączone też z innymi bóstwami[10]. Co samych form kultu, późny komentator Lukana (Commenta Bernensia z IV wieku) stwierdza, że Esusowi składano ofiary z ludzi wieszanych na drzewach i rytualnie skłuwanych[11][8][2] oraz ćwiartowanych[12] względnie rozrywanych przywiązaniem do naprężonych gałęzi[13].
↑W tym kontekście J. Rosen-Przeworska przypomina, że późniejszy irlandzki Luchtaine syn Lugosa również występuje w roli drwala podobnej do Esusa, symbolizując odradzanie się życia (dz. cyt. w bibliografii, s. 112, 119/121). Zwraca też uwagę na związek z klanowym „drzewem życia” przedstawień na ołtarzu paryskim i trewirskim (dz. cyt., s. 141).
↑Zdaniem J. Rosen-Przeworskiej (dz. cyt., s. 131-132) trudność w identyfikowaniu sprawia fakt, że Celtowie nie mieli bóstw podobnych grecko-rzymskim, o konkretnym zakresie władzy i działania (patronatu), a ich celtyckie atrybuty również nie były równoznaczne rzymskim. Wynika stąd trudność w uporządkowaniu tej hierarchii wśród wielu bóstw i zagadkowych atrybutów. Również niejasność co do bóstw o charakterze naczelnym (ponadplemiennym); istnieją dość nieliczne, których cechy osobowe, właściwości, zakres patronatu możliwe są do określenia (J. Gąssowski, dz. cyt., s. 81).
↑Zabytek odnaleziony przypadkowo przez robotników w 1771 r. (wśród czterech ołtarzy ze zniszczonej świątyni pogańskiej) pod chóremkościoła Notre-Dame, znany w nauce jako „filar nautów” (nautae Parisiaci) albo Kolumna Przewoźników, ze wspólnym wyobrażeniem Taranisa, Tarvosa Trigarannisa, Esusa i Smertriosa (J. Rosen-Przeworska, dz. cyt., s. 228). Zawiera jedyne pisemne poświadczenie imienia bóstwa winskrypcji:Tib(erio) Caesare / Aug(usto) Iovi Optum/o / Maxsumo(!) s(acrum) / nautae Parisiac[i] / publice posierun/[t(!)] // Eurises // Senant U[s]eiloni(?) // Iovis // Tarvos(?) Trigaranus // Volcanus // Esus // [C]ernunnos // Castor // Smert[ri]os // Fort[una?] // ]TVS[ // D (CIL XIII, 03026).
