Erya (chiń. upr.尔雅; chiń. trad.爾雅; pinyinĚryǎ; Wade-GilesErh-ya) – starożytne chińskie dziełoleksykograficzne określane jako słownik[1],leksykon, lub prototypowaencyklopedia, obejmująca także nauki przyrodnicze, skompilowana za czasówdynastii Han[2] lub nieco wcześniejszych. Tytuł można oddać jakoPrzybliżanie właściwego [znaczenia][a].
Tradycyjnie, od III w. n.e. autorstwo przypisywanoksięciu Zhou (bratu założycieladynastii Zhou), co jest niemożliwe, ponieważ dzieło zawiera wiele cytowań z czasów późnego okresu Zhou.Bernhard Karlgren datuje księgę na III w. p.n.e.[3]; takie datowanie potwierdzone jest (badaniami tekstowymi) dla pierwszej części księgi[1]. Prawdopodobnie wczesne wersje powstały na przełomie dynastii Zhou idynastii Qin, a ostateczna kompilacja - za czasów wczesnej dynastii Han[4]. Ze względu na obecność lokalnych i nacechowanych ideologicznie terminów można wnioskować, że pierwotny autor byłkonfucjańskim uczonym ze środkowych Chin, prawdopodobnie z państwaQi lubLu. Jest prawdopodobne, że celowo zataił swe imię, by w burzliwych czasach uniknąć prześladowań, których kulminacją byłopalenie ksiąg i grzebanie uczonych[4]. Najstarsza znana wzmianka o tym słowniku pochodzi zKsięgi Hanów. Współczesne wydania bazują na drukowanych wersjach z czasówdynastii Song idynastii Yuan[1].
Już za czasówdynastii Han dzieło należało do podstawowego kanonu ksiąg studiowanych w państwowych akademiach konfucjańskich. Zaliczano je podówczas nie do ksiąg leksykograficznych, lecz opisującychnabożność synowską[4]. Współcześnie, aczkolwiek księga należy doTrzynastoksięgu konfucjańskiego, ze względu na swój archaiczny charakter jest rzadko czytane (jest to niemal niemożliwe bez komentarzy) i ma wartość głównie ze względu na zawarte w niej wyjaśnienia dla innych tekstów[3].
Erya jako słownik koncentruje się nasemantycznym objaśnieniu znaczeń znaków i wyrażeń; nie zajmuje się wymową, odmianami dialektycznymi itp. Zapoczątkował w ten sposób jedną z czterech rodzin chińskich słowników i leksykonów: słownikiznaków (pozostałe to słowniki dialektów, egzegetyczne i tzw. wyrazów funkcyjnych)[4].
Erya zawiera 2091 haseł i opisuje znaczenia 4300 znaków, w tym 623 najczęściej używanych. Hasła uszeregowane są w 19 rozdziałach, tematycznie według ówczesnej wiedzy (czyli np. ofiary składane Niebiosom przez króla opisane są w dziale o astronomii), a wyboru dokonano z pomocą częstotliwości ich użycia. Definicje ilustrowane są cytatami z ksiąg starożytnych[4].
Każdy z rozdziałów zaczyna się od słowa 釋shi – objaśniać. Pierwsze trzy rozdziały mają charakter bardziej słownikowy, odnoszą się głównie do pojęć abstrakcyjnych (być może skompilowano je z komentarzy objaśniających użycie znaków wKsiędze Pieśni iKsiędze Dokumentów), pozostałe – bardziej encyklopedyczny, systematyzując obszerną wiedzę o świecie[1]. W szczególności wszystkie hasła w pierwszych trzech rozdziałach pochodzą zKsięgi Pieśni[4].
| Rozdział | Tytuł oryginalny | Transkrypcja | Tłumaczenie | Zawartość |
|---|---|---|---|---|
| 1 | 釋詁 | Shigu | Objaśnienie starych [słów] | czasowniki, słowa używane jako okoliczniki, partykuły |
| 2 | 釋言 | Shiyan | Objaśnienie słów | czasowniki |
| 3 | 釋訓 | Shixun | Objaśnienie określeń | przymiotniki, przysłówki |
| 4 | 釋親 | Shiqin | Objaśnienie krewnych | terminy pokrewieństwa |
| 5 | 釋宮 | Shigong | Objaśnienie mieszkań | architektura |
| 6 | 釋器 | Shiqi | Objaśnienie narzędzi | narzędzia, broń, ubiory i ich użycie |
| 7 | 釋樂 | Shiyue | Objaśnienie muzyki | muzyka, instrumenty muzyczne |
| 8 | 釋天 | Shitian | Objaśnienie niebios | astronomia, meteorologia, kalendarz |
| 9 | 釋地 | Shidi | Objaśnienie ziemi | geografia, geologia |
| 10 | 釋丘 | Shiqiu | Objaśnienie wzgórz | wzgórza |
| 11 | 釋山 | Shishan | Objaśnienie gór | góry, zwłaszcza sławne |
| 12 | 釋水 | Shishui | Objaśnienie rzek | rzeki, wyspy, łodzie |
| 13 | 釋草 | Shicao | Objaśnienie roślin | trawy, zboża, warzywa |
| 14 | 釋木 | Shimu | Objaśnienie drzew | drzewa, krzaki |
| 15 | 釋蟲 | Shichong | Objaśnienie owadów | owady, pająki, gady |
| 16 | 釋魚 | Shiyu | Objaśnienie ryb | ryby, skorupiaki, gady |
| 17 | 釋鳥 | Shiniao | Objaśnienie ptaków | dzikie ptaki |
| 18 | 釋獸 | Shishou | Objaśnienie zwierząt | dzikie i legendarne zwierzęta |
| 19 | 釋畜 | Shichu | Objaśnienie zwierząt domowych | zwierzęta udomowione, drób |
 | Zobacz w chińskichWikiźródłach tekst oryginalnyErya |
| Pięcioksiąg konfucjański | |
|---|---|
| Czteroksiąg konfucjański | |
| Trzy komentarze doKroniki Wiosen i Jesieni | |
| Trzynastoksiąg konfucjański | |
| Inne |
| Cesarze | |
|---|---|
| Cesarzowe wdowy - regentki | |
| Ważniejsze wydarzenia | |
| Mężowie stanu | |
| Generałowie | |
| Buntownicy i uzurpatorzy | |
| Konfucjaniści | |
| Pisarze i historycy | |
| Uczeni, lekarze, wynalazcy | |
| Watażkowie okresu upadku dynastii Han | |
| Religia | |
| Kultura i sztuka |