Utworzona została 31 lipca 1959 roku[1][3]. Jej założycielami byli studenci, a zarazem byli członkowie podziemnejNacjonalistycznej Partii Basków (PNV)[1][3]. ETA samookreśliła się jako ruch „patriotyczny” i „bezwyznaniowy“ (choć baskijskie duchowieństwokatolickie z reguły ją popierało)[3], a za podstawowy cel uznała walkę o niepodległośćBasków[1]. Zawołaniem formacji stał się sloganEkin! (działać)[3]. Od początku formacja wykazywałalewicowe skłonności[3]. Wzorem dla młodych działaczy były ruchy rewolucyjne zTrzeciego Świata, przede wszystkim te zKuby iAlgierii[3].
W pierwszej fazie działalności ETA przyjęła strategię prowadzenia niewielkich zamachów bombowych[3], co stanowić miało zalążek „rewolucyjnej wojny narodowej“[1]. Obiektem ataków były głównie pomniki, nagrobki, płyty pamiątkowe i inne symbole reżimuFrancisco Franco[3]. Aktywiści przeprowadzili także zamachy na urzędy administracji państwowej wVitoria i komisariat policji wBilbao[4]. W kolejnych latach organizacja podjęła się również działalności przestępczej obejmującej napady na banki, porwania dla okupu czy wymuszenia tak zwanego podatku rewolucyjnego[1]. Działalność separatystów spotkała się z ostrą reakcją hiszpańskich władz: w pierwszej fazie działalności ETA, służby aresztowały około stu jej członków i zwolenników[4]. Wielu aresztowanych zostało następnie skazanych na kary pozbawienia wolności oscylujące w granicy 15–20 lat[4]. Przywódcy formacji uniknęli aresztowania i schronili się w sąsiedniejFrancji[4]. Strategia przemocy nie spodobała się części umiarkowanych członków ETA, którzy opuścili ugrupowanie[1].
W 1961 roku aktywiści przeprowadzili głośną akcję, którą była nieudana próba wykolejenia pociągu jadącego doSan Sebastián. W pociągu znajdowali się frankistowscy weteraniwojny domowej i propagandziści reżimu[1][5][6].
Na początku działalności zarysował się w niej ostry spór ideologiczny[4]. Wewnątrz ETA wyłoniły się frakcje „patriotyczna“ i „rewolucyjna“[4]. „Patrioci” kładli największy nacisk na kwestie wyzwolenia narodowego Basków, „rewolucjoniści” natomiast zafascynowani bylimarksizmem-leninizmem[4]. W maju 1962 roku odbyło się pierwsze zgromadzenie ETA[4]. Organizacja zdefiniowała się na nim jako baskijski ruch rewolucyjny, powstały z patriotycznego oporu[4]. ETA opowiedziała się także przeciwko wywyższaniu narodów i ras ponad inne oraz przeciwko wszelkim reżimom dyktatorskim (zarównofaszystowskim ikomunistycznym)[4]. Postanowienia pierwszego zgromadzenia stanowiły próbę kompromisu pomiędzy „patriotami” i „rewolucjonistami”[4]. W 1965 roku odbyło się drugie zgromadzenie ETA[4]. Aktywiści zdecydowali na nim o całkowitym odcięciu się od PNV i potępili ją jako „narzędzie burżuazji“[4]. Rok później grupa zdefiniowała się jako „antykapitalistyczna“ i „antyimperialistyczna“[4], przyjęto też motto „patriotyzm robotników przeciwkonacjonalizmowi burżuazji”[4].
Przełomowy charakter dla ewolucji ETA miało V Zgromadzenie, które odbyło się w latach 1966–67. W jego pierwszej fazie etnonacjonaliści itercemundistas (uważający Baskonię za część Trzeciego Świata) doprowadzili do usunięciamaoistów, którzy utworzyli tzw. ETABerri (Młodą ETA). Rok później ETAZaharra (Stara ETA) samookreśliła się jako marksistowsko-leninowska, co spowodowało odejście etnonacjonalistów (grupa „Branka”)[7].
7 czerwca 1968 niedaleko miejscowościTolosa policja drogowa zatrzymała samochód lidera ETA Txabi Etxebarrieta[8]. Poproszony o dokumenty terrorysta wyciągnął pistolet i zastrzelił policjanta[8], po czym wraz z towarzyszącym mu Iñaki Sarasketą salwował się ucieczką[8]. Etxebarrieta został zastrzelony w trakcie ucieczki[8], Sarasketa schronił się w pobliskim kościele, gdzie został aresztowany[8]. Trzy tygodnie później aktywista został postawiony przed sądem, który skazał go nakarę śmierci zamienioną później nakarę dożywotniego pozbawienia wolności[8]. W trakcie procesu Sarasketa, bojownicy zabili Melitóna Manzanasa, szefa policji w San Sebastián[5][8]. Zabójstwo było zemstą za śmierć Etxebarrieta[8] i zatortury, których Manzanas dopuszczał się na pojmanych działaczach ETA[5]. Zabójstwo szefa policji przyczyniło się do zaostrzenia przepisów karnych – członków ETA traktowano jak zwykłych kryminalistów, ale ich działalność traktowana była jako zbrojna rebelia (stanowiło to sprzeczność prawną)[8].
W 1969 roku 16 aktywistów ETA stanęło przed sądem wBurgos. Sześciu z nich otrzymało wyrok śmierci[9]. W grudniu tego samego roku separatyści uprowadziliambasadoraNiemiec Zachodnich Eugena Beihla, w zamian za uwolnienie dyplomaty zażądali uwolnienia skazanych na karę śmierci towarzyszy. Rząd ugiął się pod ich żądaniami, a porywacze wypuścili ambasadora na wolność[9]. Operacja przysporzyła ETA ogromną popularność i napływ nowych członków[9].
Uzbrojeni członkowie grupy w 2006 roku
W 1974 roku ETA uległa podziałowi na frakcję „polityczno-militarną“ i „militarną”[5]. Frakcja „polityczno-militarna“ popierałademokratyzację Hiszpanii, baskijskąautonomię[5] i odrzucała terroryzm. Frakcja „polityczno-militarna” działała pod przykrywką legalnej partii Euskal Iraultzako Alderdia (działała do 1982 roku)[5]. Frakcja „militarna“ opowiadała się z kolei za kontynuacją walki zbrojnej. Politycznym ramieniem frakcji „militarnej“ była partiaBatasuna (w 1986 roku formalnie zarejestrowana, zdelegalizowana w 2002 roku[5]). Celem „militarystów“ była niepodległa Baskonia składająca się zKraju Basków iNavarry[5]. Obie frakcje wzajemnie się zwalczały, a w 1976 roku lider frakcji „polityczno-militarnej“ Moreno Bergareche został zamordowany przez swoich przeciwników wewnątrz ETA[10].
Do 1975 roku, a więc do czasu istnienia reżimu Franco, ETA cieszyła się sympatią światowej opinii publicznej. Poza Hiszpanią, ETA uważana była za organizację partyzancką walczącą ze znienawidzonym reżimem[11]. Kiedy grupa, a konkretnie jej „militarna“ frakcja, zaczęła kontynuować działania zbrojne przeciwko demokratycznym władzom, automatycznie straciła poparcie opinii publicznej[11][12]. Co więcej, po wprowadzeniu demokracji i przyznaniu Baskomautonomii, separatyści ulegli dalszej radykalizacji, a ich działania stały się jeszcze bardziej brutalne[11]. W czasie transformacji ustrojowej ETA wzmocniona została przez powracających z zagranicy baskijskich emigrantów[11].
Od 1979 roku ETA prowadzi tzw. „wojnę wakacyjną” starając się osłabić hiszpański sektor turystyczny[15]. W latach 80. ETA przyjęła czysto terrorystyczną strategię, akty terroru często pozbawione były jakichkolwiek racji i rzeczowych usprawiedliwień[12]. Terror nie przyczynił się do masowych represji przeciw społeczności Basków. Wręcz przeciwnie, rząd ogłosiłamnestię dla bojowników, którzy dobrowolnie zrzekną się stosowania terroryzmu[16]. Do 1986 roku z oferty rządu skorzystało ponad 250 aktywistów. Działacze, którzy złożyli broń, zostali uznani przez ETA za zdrajców, a kilku z nich zginęło z rąk separatystów[16].
W latach 1983–1987 w Hiszpanii działałszwadron śmierciAntyterrorystyczna Grupa Wyzwolenia (GAL). Szwadron był prawdopodobnie wspierany przez hiszpański wywiad (choć oficjalnie był nielegalny). Członkowie GAL przypuszczalnie zamordowali 27 dziennikarzy związanych z ETA[1][12].
Naklejka ETA sfotografowana w 2009 roku
W 1988 roku kierownictwo organizacji zaproponowało rządowi hiszpańskiemu rozmowy. Miały one miejsce wAlgierze w 1989 roku, nie przynosząc żadnych skutków[5]. Rozmowy w Algierze odbyły się ponownie w 1992 roku, jednak i tym razem nie doprowadziły do zakończenia konfliktu[17].
W 1995 roku formacja wystąpiła z propozycją zaprzestania działalności zbrojnej w zamian za negocjacje w sprawie więźniów politycznych i uciekinierów[5]. Gdy rząd hiszpański odrzucił propozycje, ETA rozpoczęła kolejną falę zamachów[5]. Struktura militarna ETA pod hasłem „uspołecznienia cierpienia” rozszerzyła ataki na cywilnych działaczy hiszpańskiejprawicy[18].
W 1998 roku ogłosiła jednostronne i bezterminowe zawieszenie broni[5][19]. Obowiązywało ono do 1999 roku[5][19], zakończone zostało w reakcji na falę aresztowań członków ETA pod koniec 1999 roku[5][17].
W 2001 roku hiszpańska policja aresztowała kilkuset członków organizacji[1]. W 2004 roku w ręce hiszpańskiej policji wpadło kolejnych 70 aktywistów[1].
W marcu 2006 roku ponownie ogłosiła zawieszenie broni. Wkrótce potem rozpoczęły się rozmowy pokojowe pomiędzy organizacją a rządemJosé Luisa Zapatero[20][5][19]. Jednak 30 grudnia 2006 dokonała kolejnego zamachu[21][22]. Atak poskutkował zerwaniem rozmów pokojowych przez stronę hiszpańską[20].
28 lutego 2010 podczas zakrojonej operacji francuskiej policji i hiszpańskiej gwardii cywilnej aresztowano lidera ETA Ibona Gogeascoecheę Arronategui. Do zatrzymania doszło we francuskiej miejscowościCahan[23].
Zakończenie działalności zbrojnej i samorozwiązanie
5 września 2010 ogłosiła bezterminowe zawieszenie broni[24]. ETA w oświadczeniu z 8 stycznia 2011 zadeklarowała trwałe zawieszenie broni i wyrzeczenie się przemocy. Bojownicy oświadczyli, że są gotowi poddać się kontroli międzynarodowych ekspertów. Rząd hiszpański odrzucił deklarację, zaznaczając, iż Baskowie nie wyrzekli się samego terroryzmu[25][26]. We wrześniu 2011 roku formacja zapowiedziała zaprzestanie wymuszania tak zwanego podatku rewolucyjnego[27]. 20 października 2011 ETA ogłosiła definitywnie zakończenie podejmowania działań zbrojnych[28].
Pomnik poświęcony ofiarom zamachów ETA znajdujący się w mieścieVitoria
W kwietniu 2017 roku ETA oddała całą broń i materiały wybuchowe będące w jej posiadaniu[29].
W kwietniu 2018 roku grupa przeprosiła ofiary jej zamachów, które nie miały bezpośredniego udziału w konflikcie[30].
W maju 2018 roku oficjalnie ogłosiła samorozwiązanie wszystkich struktur i zakończenie działalności politycznej[30].
W 1972 roku terroryści porwali hiszpańskiego przemysłowca, w którego fabryce miał miejscestrajk. W zamian za uwolnienie, zażądali spełnienia postulatów strajkujących pracowników[9]. Rok później bojownicy porwali innego przedsiębiorcę, tym razem w zamian za jego zwolnienie zażądali okupu[9].
W grudniu 1973 roku ETA przeprowadziła swoją najsłynniejszą akcję. Czteroosobowe komando separatystów zostało skierowane doMadrytu, gdzie zamierzało porwać premieraLuisa Carrero Blanco. Gdy porwanie okazało się nierealne, terroryści skonstruowali zdalnie odpalaną bombę i przeprowadzili atak bombowy na auto wiozące premiera. W eksplozji samochodu zginął premier i dwie inne osoby[1][5][9].
We wrześniu 1974 roku terroryści wrzucili bombę do kawiarni przy kwaterze głównej policji w Madrycie[1]. W zamachu zginęło 13 osób, a 70 zostało rannych[1].
W październiku 1976 roku bojówkarze zamordowali doradcę królaJana Karola I Burbona, jego trzech ochroniarzy i kierowcę[1].
W czerwcu i lipcu 1979 roku bomby podłożone przez ETA eksplodowały w regionach turystycznych Hiszpanii[1].
W lutym 1980 roku bojownicy przeprowadzili ostrzał rezydencji hiszpańskiego premiera w Madrycie. W operacji użyta została broń przeciwpancerna[1].
W lutym 1986 roku z rąk bojówkarzy zginął wiceadmirał Cristobal Colon i jego kierowca[1], motyw zamachu nie jest znany, Colon zginął prawdopodobnie dlatego, że był rozpoznawalny w całym kraju[16].
W październiku 1986 roku generał Fernando Garrido Velasco i jego rodzina zginęli w wyniku eksplozji bomby umieszczonej w samochodzie[1].
14 lipca 1986 roku w zamachu na busGuardia Civil w centrum Madrytu zginęło 10 funkcjonariuszy, a 43 zostało rannych[16]. Tydzień później przeprowadzono zamach na budynek ministerstwa obrony Hiszpanii[16]. W ataku z użyciem rakiet i ładunków wybuchowych rannych zostało dziewięć osób[16].
W maju 1987 roku miały miejsce zamachy bombowe na kwatery główne marynarki, wojsk lotniczych i Guardia Civil w Madrycie[1].
W czerwcu 1987 roku podłożona przez ETA bomba eksplodowała w podziemnym parkingusupermarketu wBarcelonie. W zamachu zginęło 21 osób, a 32 zostały ranne[1].
W 1995 roku policja udaremniła naMajorce zamach na króla Jana Karola[31]. W tym samym roku terroryści przeprowadzili nieudany zamach bombowy naJosé Maríe Aznara[1].
W lipcu 1997 roku separatyści porwali i zamordowali prawnika Miguela Angela Blanco[31].
W lipcu 2003 roku ETA zaatakowała hotele wAlicante iBenidorm. W eksplozjach zginęła jedna osoba, a 12 zostało rannych[1].
W grudniu 2004 roku terroryści zdetonowali w hiszpańskich miastach 12 bomb[1].
W maju 2005 roku w eksplozji samochodu pułapki w Madrycie rannych zostało 52 ludzi[1]. W czerwcu tego samego roku bojówkarze przeprowadzili atak z użyciem granatów wporcie lotniczym Saragossa[1].
7 marca 2008 roku członek ETA zabił socjalistycznego działacza Isaiasa Carrasco. Polityk zginął w ostatnim dniu kampanii przed niedzielnymi wyborami parlamentarnymi, gdy wychodził z córką ze swego domu w baskijskim miasteczku Arrasate, od trzech strzałów oddanych w tył głowy[32].
30 października 2006 roku ETA dokonała zamachu terrorystycznego przy użyciu samochodu pułapki na terenie kampusu studenckiegoUniwersytetu Nawarry wPampelunie (nad którym opiekę duchową sprawujeOpus Dei). 17 osób zostało rannych[33].
19 czerwca 2009 roku w wyniku wybuchu bomby przymocowanej pod podwoziem auta, zginął szef sił antyterrorystycznych policji wBilbao, Eduardo Pueyes Garcia. Zamach miał miejsce w Arrigorriaga, nieopodal Bilbao[34].
W maju 1986 roku hiszpańska policja rozbiła 10-osobowe komando terrorystów (w większościLibańczyków), którzy korzystając z pomocy ETA przeprowadzili serię ataków na obiekty francuskie iamerykańskie wEuropie Zachodniej[11].
Wsparcie finansowe dla ETA płynęło ze strony reżimuMu’ammara al-Kaddafiego zLibii[42][43] i prawdopodobnie z Kuby[9]. Rząd kubański zapewniał również terrorystom schronienie[40]. W latach 80. Kuba i rząd Hiszpanii zawarły porozumienie, na mocy którego Kuba przyjęła kilkudziesięciu ściganych za granicą członków ETA. Rząd Kuby miał pilnować, aby nie wrócili oni do stosowania terroru[40]. Przez lata komunistyczny rząd umożliwiał jednak terrorystom opuszczanie wyspy i dostarczał im fałszywe dokumenty[40]. Władze wHawanie wycofały się z tej polityki w 2011 roku, co wywołało protesty samych Basków, którzy uznali, że Kuba stała się dla nich więzieniem[40].
W 2010 roku dwóch działaczy ETA złożyło przed hiszpańskim sądem zeznania, w których poinformowali, że przeszli szkolenia w obozachWenezueli. Terrorystów szkolić mieli rzekomo funkcjonariusze wenezuelscy i przedstawiciele Rewolucyjnych Sił Zbrojnych Kolumbii. Wenezuelski prezydentHugo Chávez odrzucił zarzuty o wspieranie terrorystów[46].
Do lat 80. członkowie ETA bez przeszkód ukrywali się na terenach baskijskich we Francji, a rząd francuski przyznawał imazyl. Polityka ta miała wedle założeń nie dopuścić do rozprzestrzenienia się terrorystycznej działalności Basków we Francji. Służby francuskie rozpoczęły akcje przeciwko ETA dopiero w połowie lat 80[1][16].
Była grupą nacjonalistyczną o lewicowym, czyskrajnie lewicowym zabarwieniu[1][19]. Celem ETA było utworzenie niepodległego państwa baskijskiego[5] składającego się z hiszpańskiej i francuskiej części Kraju Basków oraz prowincjiNawarra[30][48]. Organizacja odrzucała hiszpańskie rządy i dyskredytowała je jakokolonialne[4].
