Droga wodna Wisła-Odra – szlak żeglugi śródlądowej o długości 294,3 km, łączącyWisłę zOdrą. Prowadzi zBydgoszczy doKostrzyna nad Odrą rzekami:Brdą,Kanałem Bydgoskim,Notecią iWartą.
Szlak stanowi fragmentdrogi wodnej E70, jednej z trzech międzynarodowych dróg wodnych kraju[a]. Stanowi jedyne istniejące w Polscepołączenie wschodniego i zachodniego systemu europejskich dróg wodnych. Prowadzi przez trzy województwa:kujawsko-pomorskie,wielkopolskie ilubuskie.
W 1996 r. w porozumieniu AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance) droga wodnaWisła-Odra została wpisana do sieci europejskiego systemu dróg wodnych jako fragmentdrogi E70.
Droga wodnaWisła-Odra dzieli się na następujące odcinki:
Początkiem drogi wodnej łączącejWisłę zOdrą była budowaKanału Bydgoskiego (1773-1774), który był łącznikiem dorzeczy Wisły (Brda) i Odry (Noteć). Kanał dwukrotnie przebudowywano: na początku XIX wieku i w latach 1908–1915. Natomiast pierwsze prace regulacyjne naNoteci Dolnej, których rezultatem były stopnie wodne oraz pogłębione i wyprostowane koryto rzeczne, przeprowadzono w latach 1863–1888[4]. W latach 1891–1898 wykonano regulację Noteci Bystrej na odcinku, między ujściemGwdy iDrawy. Łącznie na odcinku międzyNakłem, a ujściem Drawy wykonano 105 przekopów likwidujących zakola rzeki o promieniu poniżej 180 m skracając bieg Noteci na tej przestrzeni ze 169,8 na 140,1 km[4]. Prace te nie doprowadziły jednak do pełnego uspławnienia rzeki. W czasie kolejnych robót przeprowadzonych w latach 1910–1914 ukończono kanalizację Noteci na długości 140 km. MiędzyDziembowem, a ujściem Drawy zbudowano 7 stopni wodnych (śluz i jazów), zaś wBydgoszczy powstał nowy odcinek Kanału Bydgoskiego z dwiema nowymi śluzami o wysokości piętrzenia 7,5 m[5].
Śródlądowy szlak żeglugowyWisła-Odra konkurował pod względem gospodarczym ze szlakiem morskim przezGdańsk, przejmując w XIX wieku większość transportu drewna zRosji iKrólestwa Polskiego doCesarstwa Niemieckiego.Apogeum przewozów towarowych zanotowano w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku[b]. W latach 1903–1907 przez szlak przepływało średnio rocznie 3585 łodzi (berlinek) i parowców, które przewiozły 253 tys. ton towarów oraz 43,2 tys. tratw z 441 tys. ton drewna[6].Po 1920 r. drogę wodną przegrodziła granica politycznaPolski zNiemcami, co wpłynęło niekorzystnie na wielkość żeglugi towarowej. W całości w granicach Polski droga wodna znalazła się po 1945 r. Znaczenie gospodarcze szlaku zmalało po 1980 r., natomiast od lat 90. XX wieku wzrasta jego znaczenie turystyczne.
Najważniejsze przystanie:
Pierwszym odcinkiem drogi wodnej jestBrda, od ujścia doWisły w rejoniebydgoskiego toru regatowego do połączenia zKanałem Bydgoskim w dzielnicyOkole.Na odcinku 8,6 km, odŚluzy Miejskiej doŚluzy Osowa Góra konieczne jest pokonanie na 5 śluzach 25,6 m różnicy poziomu wody. Są to tzw. „schody Brdy”.Na odcinkuŚluza Osowa Góra –Śluza Józefinki naKanale Bydgoskim występuje najwyższy poziom wody (tzw. „tredl” 58 m n.p.m.) na całym szlaku. Tutaj droga wodna przecina wododziałWisły iOdry. Na przedmieściachBydgoszczy z drogą wodną łączy sięKanał Górnonotecki, którym można dotrzeć doNoteci górnej, jezioraGopło i dalej podróżowaćWielką Pętlą Wielkopolski.
Kanałem Bydgoskim dociera się doNakła, gdzie rozpoczyna się szlakNoteci. Prowadzi ona środkiemPradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Brzegi rzeki otaczają łąki, torfowiska oraz skrajPuszczy Noteckiej. Krawędzie doliny otoczone są miejscami pasmami wzgórz moreny czołowej, m.in. w okolicachSantoka.
OdNakła doKrzyża, na odcinku 137,4 kmNoteć jest skanalizowana za pomocą 14 stopni wodnych (jaz iśluza). Przy pomocyśluz statki pokonują spad wynoszący 26,93 m. Jazy składane są na zimę i stawiane na wiosnę, wobec czego nawigacja trwa od połowy kwietnia do połowy grudnia.
WSantokuNoteć kończy swój bieg i odtąd przez 68 km szlak prowadzi rzekąWartą, aż do ujścia doOdry wKostrzynie.Końcowy odcinek drogi wodnej przebiega przezPark Narodowy Ujście Warty.
Na szlaku znajdują się (odBydgoszczy doKrzyża)22śluzy żeglugowe, kilka dużychportów i nabrzeży przeładunkowych m.in. w Bydgoszczy,Nakle,Ujściu,Czarnkowie,Krzyżu,Gorzowie iKostrzynie oraz wieleprzystani pasażerskich m.in. w Bydgoszczy,Santoku, Gorzowie i Kostrzynie.
Śluzy na drodze wodnejWisła-Odra[8]:
| Nr | Nazwa | Lokalizacja | Kilometraż km | Ciek wodny | Spad m | Długość m | Szerokość m | Napęd |
| 1. | Śluza Czersko Polskie | Bydgoszcz (Brdyujście) | 1,4 | Brda | 4,90 | 115,0 | 12,0 | elektryczny |
| 2. | Śluza Miejska Bydgoszcz | Bydgoszcz (Śródmieście) | 12,4 | Brda | 3,13 | 57,4 | 9,6 | elektryczny |
| 3. | Śluza Okole | Bydgoszcz (Okole) | 14,8 | Kanał Bydgoski | 7,58 | 57,4 | 9,6 | elektryczny |
| 4. | Śluza Czyżkówko | Bydgoszcz (Flisy) | 16,0 | Kanał Bydgoski | 7,52 | 57,4 | 9,6 | elektryczny |
| 5. | Śluza Prądy | Bydgoszcz (Prądy) | 20,0 | Kanał Bydgoski | 3,82 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 6. | Śluza Osowa Góra | Bydgoszcz (Osowa Góra) | 21,0 | Kanał Bydgoski | 3,55 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 7. | Śluza Józefinki | Nakło nad Notecią | 37,2 | Kanał Bydgoski | 1,83 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 8. | Śluza Nakło Wschód | Nakło nad Notecią | 38,9 | Kanał Bydgoski | 1,91 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 9. | Śluza Nakło Zachód | Nakło nad Notecią | 42,7 | Noteć Leniwa | 2,72 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 10. | Śluza Gromadno | Gromadno | 53,4 | Noteć Leniwa | 2,08 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 11. | Śluza Krostkowo z jazem kołowo-iglicowym[9] | Krostkowo | 68,2 | Noteć Leniwa | 0,43 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 12. | Śluza Nowe | Nowe | 111,8 | Noteć Bystra | 1,71 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 13. | Śluza Walkowice | Walkowice | 117,1 | Noteć Bystra | 1,84 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 14. | Śluza Romanowo | Romanowo Dolne | 122,6 | Noteć Bystra | 1,59 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 15. | Śluza Lipica | Lipica | 128,3 | Noteć Bystra | 1,69 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 16. | Śluza Pianówka | Pianówka | 136,2 | Noteć Bystra | 2,18 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 17. | Śluza Mikołajewo | Mikołajewo | 143,0 | Noteć Bystra | 1,97 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 18. | Śluza Rosko | Rosko | 148,8 | Noteć Bystra | 1,53 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 19. | Śluza Wrzeszczyna | Wrzeszczyna | 155,5 | Noteć Bystra | 1,55 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 20. | Śluza Wieleń | Wieleń | 161,0 | Noteć Bystra | 1,93 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 21. | Śluza Drawsko | Drawsko | 170,9 | Noteć Bystra | 1,60 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| 22. | Śluza Krzyż Wlkp | Krzyż Wielkopolski | 176,2 | Noteć Bystra | 1,85 | 57,4 | 9,6 | ręczny |
| Nr | Nazwa | Miasta | Szerokość min. szlaku [m] | Głębokość tranzytowa [cm] | Prześwit minimalny pod mostami [m] | Śluzy |
| 1. | Brda | Bydgoszcz | 30 | 180-200 | 3,2 | 2 |
| 2. | Kanał Bydgoski | Bydgoszcz –Nakło nad Notecią | 28 | 160-200 | 3,8 | 6 |
| 3. | Noteć skanalizowana | Nakło nad Notecią –Krzyż Wielkopolski | 25 | 120-160 | 3,4 | 14 |
| 4. | Noteć swobodnie płynąca | Krzyż Wielkopolski –Santok | 30 | 120-200 | 4,0 | brak |
| 5. | Warta dolna | Santok –Kostrzyn nad Odrą | 50 | 120-300 | 3,9 | brak |
Droga wodna Wisła-Odra na środkowym odcinku (Noteć skanalizowana) jest szlakiem żeglugi śródlądowej klasy Ib. Dolna Warta, Noteć odcinek swobodnie płynący, Kanał Bydgoski i Brda mają II klasę.
Stan techniczny obiektów hydrotechnicznych (śluz ijazów) i zabudowy regulacyjnej jest stabilny, lecz niezadowalający. Konieczne jest odmulenie odcinkaNoteci skanalizowanej, oraz regulacja szlaku żeglownego Noteci swobodnie płynącej iWarty dolnej.
Obecnie istniejący stan techniczny drogi wodnej nie pozwala na prowadzenie żeglugi towarowej na większości jej odcinków[11].
Przewozy pasażerskie na drodze wodnejWisła-Odra prowadzono już w XIX wieku[12].Znaczenie turystyczne szlaku wzrosło począwszy od lat 90. XX wieku[13]. Niektóre miejscowości rozpoczęły budowę infrastruktury turystycznej dla turystów – wodniaków np.Santok,Nakło nad Notecią, czyBydgoszcz.
Atutami szlaku są przede wszystkimwalory przyrodnicze.Dolina Noteci jest jedną z najlepiej zachowanych bagiennych dolin rzecznych w zachodniej Polsce. Większość Doliny znajduje się w sieciNatura 2000, zaś w zachodnim węźle trasy leżyPark Narodowy Ujście Warty.W pobliżu drogi wodnej położone sąparki krajobrazowe:
Szlak otaczają duże kompleksy leśne:Puszcza Notecka iPuszcza Bydgoska orazrezerwaty przyrody. W miejscowościach leżących przy szlaku wodnym atrakcjami są zabytkowe obiekty hydrotechniczne oraz zabytki architektury.
Droga wodnaWisła-Odra jest poza tym połączona z szeregiem dróg wodnych, które służą turystom: Lubuski Szlak Wodny,Wielka Pętla Wielkopolski,Pętla Kujawska, Odra,Warta,Brda, Dolna Wisła.
W 2007 r. marszałkowie sześciu województw leżących nad drogą E-70 podpisali porozumienie o współpracy przy rewitalizacji tej drogi wodnej[14].
Droga wodna Wisła–Odra posiada parametry klasy Ib bądź II i nie spełnia wymagań porozumienia AGN przewidującego, że drogi śródlądowe o znaczeniu międzynarodowym powinny mieć parametry co najmniej IV klasy[c].
Uzyskanie tych parametrów jest możliwe w przypadku budowy nowych stopni żeglugowych na Wiśle, Brdzie, Warcie i Noteci, co wiąże się z ogromnymi kosztami i koliduje z wymogami ochrony przyrody (spore fragmenty drogi Odra-Wisła położone są na obszarachNatura 2000). W tej sytuacji przewiduje się konserwację szlaku oraz istniejących urządzeń hydrotechnicznych przy zachowaniu dotychczasowych parametrów. Umożliwi totransport towarowy w śladowej skali oraz rozwój turystyki wodnej.
Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej rozważa zmianę przebiegu drogi wodnej E-70 w Polsce z większym wykorzystaniem Warty, przez Poznań i Włocławek[15].