Dąbrowa Chełmińska

gmina wiejska
Budynek Urządu Gminy
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	bydgoski
TERC	4003022
Wójt	Radosław Ciechacki
Powierzchnia	124,62 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności	8188[1]
• gęstość	65,5 os./km²
Nr kierunkowy	52
Tablice rejestracyjne	CBY
Adres urzędu: ul. Bydgoska 21 86-070Dąbrowa Chełmińska
Szczegółowy podział administracyjny
Liczbasołectw 15 Liczbamiejscowości 22
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Dąbrowa Chełmińska
Położenie na mapie Polski Dąbrowa Chełmińska
53°10′N 18°18′E/53,175000 18,305556
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Biuletyn Informacji Publicznej

Dąbrowa Chełmińska –gminawiejska wPolsce położona wwojewództwie kujawsko-pomorskim, wpowiecie bydgoskim. Siedzibą gminy jestDąbrowa Chełmińska.W latach 1975–1998 gmina administracyjnie należała dowojewództwa bydgoskiego.

Gmina Dąbrowa Chełmińska jest jedną z ośmiu gmin tworzącychpowiat bydgoski. Graniczy z gminami:Unisław,Zławieś Wielka oraz przezWisłę z miastemBydgoszczą i z gminąDobrcz^[2]. Gmina stanowi 8,9% powierzchni powiatu.

Pod względem fizyczno-geograficznym gmina położona jest w trzechmezoregionach: część centralna naPojezierzu Chełmińskim, południowa wKotlinie Toruńskiej, a północno-zachodnia wDolinie Fordońskiej.

Według danych z roku 2002^[3] gmina Dąbrowa Chełmińska ma obszar 124,62 km², w tym^[2]:

• lasy (48%): 6 019,7 ha
• użytki rolne (42%): 5 184,6 ha, w tymgrunty orne 3 887,6 ha
• tereny zurbanizowane (4,5%): 566,7 ha
• wody powierzchniowe (3,5%): 443,2 ha
• inne (2%): 287,8 ha

Gmina charakteryzuje sięrzeźbą młodoglacjalną ukształtowaną podczas fazy kujawskiej i krajeńsko-wąbrzeskiejzlodowacenia bałtyckiego^[4]. Pod względem morfologicznym wschodnią i północną część gminy zajmuje falistawysoczyzna morenowa owysokości bezwzględnej 90–100 m n.p.m., a część wschodnią –dolina Wisły. Obie formy rozdziela zbocze doliny (w rejonie Ostromecka zwanymZboczem Mariańskim) owysokości względnej dochodzącej do 60 m, rozczłonkowane dolinkami iparowamidenudacyjnymi o głębokościach do 50 m i długościach do 2 km^[4].

W okolicy Czemlewa i Dąbrowy Chełmińskiej na wysoczyźnie morenowej występująkemy. Są to pagórki i drobne wały o wysokości 4–7 m, zbudowane z warstwowanych mułków, piasków i żwirów. Od okolic Gzina w kierunku na Linię i Rzęczkowo ciągnie się piaszczysta równinasandrowa, częściowo zwydmiona, porośnięta lasem^[4]. Szlak sandrowy częściowo rozcina też wysoczyznę morenową na zachód od wsi Dąbrowa Chełmińska-Wałdowo Królewskie. Utworyeoliczne – zalesionewydmy piaszczyste o wysokościach do 20 m występują wKotlinie Toruńskiej w południowej części gminy^[2].

Dolina Wisły wykształcona została u schyłkuplejstocenu i wholocenie, wskutek utorowania przez Wisłę szlaku odpływu wód ku północy w dawnej rynniesandrowej Chełmno-Fordon (Fordoński Przełom Wisły). Wahania poziomu Bałtyku były przyczyną wcinania się Wisły i pogłębiana doliny, a w późniejszym okresiemeandrowania rzeki i powstania szerokiego dna, zalewanego w czasie powodzi. Na terasie zalewowej Wisły pozastarorzeczami imokradłami istnieje gęsta sieć rowów odwadniających^[4]. W miejscach zanikających i zanikłych jezior oraz w zagłębieniach wytopiskowych występująbagna^[4].

Głównym elementem sieci hydrograficznej gminy Dąbrowa Chełmińska jest rzekaWisła. Wzdłuż jej koryta znajduje się ciąg starorzeczy, którym towarzyszązbiorowiska Łęgowe, wierzbowo-topolowe, okresowo zalewane przez rzekę. Największym akwenem w gminie jest jezioro Skrzynka (11 ha), a do mniejszych należą: Czarże, Duża Reptówka, Jezioro Ostromeckie czy Wielka Łacha. Jeziora te posiadają w 20-60% brzegi bagienne i pokryte są dość zwartą roślinnością wodną. W dolinie Wisły zlokalizowane są obszary wysokiego zagrożeniapowodzią^[2].

Na wysoczyźnie morenowej zbudowanej z utworów gliniastych i gliniasto-piaszczystych wykształciły się stosunkowo urodzajnegleby brunatne ipłowe^[4]. Jedynie w okolicy Czemlewa i Dąbrowy Chełmińskiej występujemorena denna bardziej piaszczysta, na której występują gleby słabogliniaste, porośnięte lasem. Terenysandrowe oraz piaszczyste terasy doliny Wisły zajmujągleby rdzawe ibielicowe, przydatne dla gospodarki leśnej. W zagłębieniach wytopiskowych wykształciły sięgleby bagienne imurszowe. W dolinie zalewowej Wisły występująmady, a miejscamigleby torfowe^[4]. Udział gleb klasbonitacyjnych I-IV w ogólnym areale użytków rolnych wynosi 77%, w tym mady – 35%. Najżyźniejsze gleby położone są nawysoczyźnie morenowej w środkowej części gminy (Bolumin, Nowy Dwór, Gzin)^[2].

Lasy na terenie gminy, w przeważającej części państwowe, znajdują się w zarządzie Nadleśnictwa Toruń i pełnią w większościfunkcje ochronne (glebochronne i wodochronne)^[2]. Dominującymi gatunkami drzewostanu są:sosna (82%),dąb (6%), ibrzoza (4,5%). Spośród typów siedliskowych przeważają:bór świeży (37%),bór mieszany świeży (30%) ilas mieszany świeży (17%)^[2]. Lasy zajmują piaszczysteterasy doliny Wisły w okolicy Ostromecka i Słończa, równinęsandrową i piaszczyste obszarymoreny dennej w okolicy Czemlewa, Dąbrowy Chełmińskiej i Ołowic oraz zbocza doliny Wisły^[4]. Przeważają lasy iglaste i mieszane, a liściaste zachowały się głównie w parowach oraz miejscami na wysoczyźnie morenowej i na terasie zalewowej^[4].

Na terenie gminy występuje 7 rozpoznanych złóżkopalin pospolitych, z których eksploatowane jest jedynie złożepiasku wGzinie Dolnym^[2].

Według danych z 30 czerwca 2004^[5] gminę zamieszkiwało 7058 osób, według danych z 31 grudnia 2011 roku – 7792 osoby^[6], a 31 grudnia 2014 roku – 8033 mieszkańców^[2]. W latach 1995–2013 liczba ludności wzrosła o 1352 mieszkańców, tj. o 17%, co ma związek z procesemsuburbanizacji okolic Bydgoszczy.Saldo migracji dla tego okresu wynosiło +944 osoby^[2].

Struktura ludności gminy z 31 grudnia 2012^[6]:

• Piramida wieku mieszkańców gminy Dąbrowa Chełmińska w 2014 roku^[1].

Teren Gminy Dąbrowa Chełmińska podzielony jest na 15 sołectw i 22 wsie^[2]:

W hierarchii sieci osadniczej wyróżnia się stolica gminy –Dąbrowa Chełmińska, która poza siedzibą władz administracyjnych jest głównym centrum usług publicznych. Drugi poziom tworzą wsie:Ostromecko iCzarże, pełniące rolę ośrodków uzupełniających, przy czym w Ostromecku zlokalizowany jestośrodek kultury i rekreacji o zasięgu ponadgminnym. Trzeci poziom tworzą wsie:Wałdowo Królewskie,Gzin orazNowy Dwór^[2]. Gmina ma charakter podmiejski, w zasięgu oddziaływania aglomeracjiBydgoszczy.

Wsie w gminie Dąbrowa Chełmińska

Dąbrowa Chełmińska

Ostromecko – pałac nowy

Czarże

Gzin – miejsce wypoczynku

Strzyżawa

Rafa – świetlica

Statystyka miejscowości w gminie Dąbrowa Chełmińska^[7]:

Na terenie gminy Dąbrowa Chełmińska występują wielorakie formy ochrony przyrody:rezerwaty przyrody,park krajobrazowy,pomniki przyrody,użytki ekologiczne, obszaryNatura 2000^[2]. Około 75% powierzchni gminy objęta jest ochroną.

Najwyższymi rangą formami ochrony przyrody na terenie gminy są cztery rezerwaty przyrody:

• Wielka Kępa (leśny),
• Las Mariański (leśny),
• Linje (torfowiskowy),
• Reptowo (faunistyczny),

Chronią one siedliska związane z doliną Wisły:las łęgowy wiązowo-jesionowy, łęg jesionowo-olszowy,grąd subkontynentalny,buczynę niżową, kontynentalnybór mieszany oraz stanowisko lęgoweczapli siwej. Rezerwaty połączone są pieszym szlakiem turystycznym (48,4 km) „Rezerwatów Chełmińskich”, wiodącym zBydgoszczy-Fordonu doChełmna^[8]. Ponadto od 1994 roku projektowany do utworzenia jest rezerwat ornitologicznyMała Kępa Ostromecka o bogatej awifaunie łęgowej^[2].

Większość terenów gminy Dąbrowa Chełmińska objęta jest ochroną wZespole Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego^[2].

Tereny zalewowe Wisły objęte są siecią obszarówNatura 2000^[9]:

• Dolina Dolnej Wisły (obszar specjalnej ochrony ptaków)
• Solecka Dolina Wisłyspecjalny obszar ochrony siedlisk

Specjalny obszar ochrony stanowi równieżTorfowisko Linje^[2], gdzie zachowała się od czasów tundry późnoglacjalnej gromadnie występująca, reliktowabrzoza karłowata. Jest to bardzo rzadkirelikt, występujący poza tym w Polsce jedynie wSudetach^[4].

W gminie Dąbrowa Chełmińska jest zarejestrowanych 106użytków ekologicznych o łącznej powierzchni 108 ha^[2].

Na terenie gminy Dąbrowa Chełmińska znajduje się 145pomników przyrody, w większości drzew. Najwięcej z nich ustanowiono wOstromecku (w tym 64 pomnikowe drzewa w parku pałacowym), lesie wBoluminie oraz wMałej Kępie^[2].

Podstawowy układ drogowy w gminie Dąbrowa Chełmińska tworzy:droga krajowa nr 80 Bydgoszcz-Toruń, trzy drogi wojewódzkie:549Strzyżawa-Bydgoszcz Fordon,551Strzyżawa-Wąbrzeźno i578 w Ostromecku oraz 7 dróg powiatowych. Układ ten uzupełniony jest siecią 36 dróg gminnych^[2]. Drogi o nawierzchni utwardzonej mają łączną długość 47 km, w tym drogi wojewódzkie – 37,8 km, a gminne – 9,8 km.

Przez gminę przebiegalinia kolejowa nr 209Bydgoszcz Wschód –Kowalewo Pomorskie z przystankami w:Ostromecku,Dąbrowie Chełmińskiej iGzinie.

W 2015 roku na terenie gminy funkcjonowało 1040gospodarstw rolnych o średniej wielkości 5,65 ha. Działalność pozarolniczą prowadzi ok. 500 podmiotów gospodarczych w zakresie drobnego przemysłuspożywczego, metalowego,drzewnego oraz usług. Wizytówką gospodarczą sąWody Mineralne Ostromecko. W oparciu o funkcje usługowe iturystyczne rozwijają się: Gzin, Dąbrowa Chełmińska, Czarże, Ostromecko, Strzyżawa^[2]. Ponad 10% ludności w wieku produkcyjnym dojeżdża do pracy doBydgoszczy^[11]

W gminie funkcjonują trzy zespoły szkół, które obejmująprzedszkola,szkoły podstawowe igimnazja^[2]:

• Zespół Szkół im. Celestyna Kamińskiego wDąbrowie Chełmińskiej (658 uczniów w roku szkolnym 2012/2013)
• Zespół Szkół im.Mariana Rejewskiego wOstromecku (274)
• Zespół Szkół wCzarżu (208)

Świadczeniaopieki zdrowotnej zabezpiecza Gminna PrzychodniaSPZOZ w Dąbrowie Chełmińskiej, która dysponuje 3 przychodniami^[2]:

• wDąbrowie Chełmińskiej – ul. Bydgoska 38,
• wOstromecku – ul. Szkolna 3,
• wCzarżu – ul. Chełmińska 38.

Od 2013 gmina Dąbrowa Chełmińska podlega pod Komendę MiejskąPolicji w Bydgoszczy i Komisariat Policji Bydgoszcz Fordon. Na terenie gminy istnieją cztery jednostkiOchotniczej Straży Pożarnej: w Dąbrowie Chełmińskiej, Czarżu, Wałdowie Królewskim i Gzinie^[2].

W gminie funkcjonuje Biblioteka Publiczno-Szkolna w Dąbrowie Chełmińskiej, która posiada filie w Ostromecku i Czarżu^[2]. Regionalnym ośrodkiem kultury jestzespół pałacowo-parkowy w Ostromecku, gdzie mają miejsce koncerty, wernisaże, spotkania artystów, sympozja, itp. W pałacu starym funkcjonuje muzeum zabytkowychfortepianów. Imprezy w Ostromecku organizujeMiejskie Centrum Kultury w Bydgoszczy.

WDąbrowie Chełmińskiej iCzarżu znajdują się hale sportowe i boisko piłkarskie, a wOstromecku – korty tenisowe i zespół boisk do gier zespołowych. Zadania w zakresie kultury fizycznej i sportu realizuje Gminny Ośrodek Kultury i Sportu zlokalizowany w Dąbrowie Chełmińskiej. Dysponuje on świetlicami, salami wiejskimi i placami zabaw w licznych miejscowościach gminy^[2].

Obszar gminy charakteryzuje się urozmaiconymi krajobrazami, zróżnicowaną szatą roślinną oraz bogatą konfiguracją terenu. Dużedeniwelacje między obszarami wysoczyznowymi adoliną Wisły dają rozległe widoki i niepowtarzalne panoramy widokowe^[2]. Z tego względu gmina jest dogodnym terenem do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. Perełką gminy jestzespół pałacowo-parkowy w Ostromecku z zachowanymi dwoma pałacami z XVIII i XIX w. oraz parkiem angielskim i włoskim o powierzchni 34 ha. Mniejsze parki dworskie zachowały się również w miejscowościach:Nowy Dwór,Reptowo,Bolumin,Pień iCzemlewo^[2].

Wykaz zarejestrowanych zabytków nieruchomych na terenie gminy^[12]:

• zespółkościoła parafialnego p.w. św. Wojciecha i św. Katarzyny wBoluminku (A/44 z 28.12.2001):
  • kościół
  • cmentarz przykościelny
  • ogrodzenie z częścią działki nr 36/1
• zespół kościoła parafialnego p.w. Narodzenia NMP wCzarżu (A/1687 z 03.12.2015)
  • gotycki kościół salowy ze schyłku XIII i pocz. XIV w.
  • cmentarz przykościelny wraz z działką nr 267/4
• zespół kościoła ewangelickiego p.w. Wniebowzięcia NMP wDąbrowie Chełmińskiej (filia parafii w Boluminku, A/45 z 28.12.2001)
  • neogotycki kościół z przełomu XIX i XX w. (pierwotnie ewangelicko-unijny);
  • cmentarz ewangelicki z końca XIX w.;
  • dawny zajazd o konstrukcji szkieletowej z przełomu XVIII i XIX w
• kościół parafialny p.w. śś. Mikołaja, Stanisława i Jana Chrzciciela wOstromecku z drugiej połowy XV w. (A/753 z 30.11.1929)
• zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku (A/271 z 24.02.1960 i 24.04.1991):
  • pałac stary w stylu baroku drezdeńskiego zbudowany w latach 1759-1766;
  • pałac nowy w stylu klasycystycznym zbudowany w latach 1835-1848;
  • park pałacowy w stylu włoskim i angielskim;
  • zespół tarasów przy pałacu nowym;
  • mauzoleum rodziny Schönborn-Alvensleben w parku
• zespół obiektów budowlanychWytwórni Wód Stołowych w Ostromecku (A/1413 z 3.01.1992):
  • budynek mieszkalno-administracyjny nr 6 z 1884 roku;
  • budynek produkcyjny z 1903 roku;
  • mur oporowy z 1884 roku

Ponadto na terenie gminy wyodrębnionogrodziska wpisane do rejestru zabytków województwa kujawsko-pomorskiego, w miejscowościach:Pień iGzin oraz domniemane grodziska w:Strzyżawie,Mozgowinie i Pniu^[2]. Do gminnej ewidencji zabytków wpisano kilkadziesiąt obiektów, które znajdują się w każdej miejscowości gminy^[2].

Przez gminę przebiegają liczne szlaki turystyczne, z których ważniejsze to:

• pieszy szlak turystyczny (48,4 km) „Rezerwatów Chełmińskich”, wiodący zBydgoszczy-Fordonu doChełmna^[8]
• pieszy szlak turystyczny „im. Krystyny Wyrostkiewicz” (dawniej „Orlich Gniazd”, 14,8 km), który rozpoczyna i kończy się wOstromecku wiodąc wzdłużzakola dolnej Wisły^[13].
• szlak rowerowy „Dookoła Dolinie Dolnej Wisły” Bydgoszcz-Świecie-Chełmno-Bydgoszcz^[14]
• szlak rowerowy „Przyjaźni” Bydgoszcz-Toruń
• szlak rowerowy „Po Dolinie Dolnej Wisły” Cierpice-Bydgoszcz-Świecie-Nowe-Gniew-Tczew-Kwidzyn-Grudziądz-Świecie-Ostromecko-Zamek Bierzgłowski
• Wiślana Trasa Rowerowa – odcinek prawobrzeżny

• Motel „Jermir” –Strzyżawa
• Restauracja „Ostromecka” –Ostromecko

Na terenie gminy funkcjonują parafie rzymskokatolickie, należące dodekanatu Unisław wdiecezji toruńskiej:

• Parafia św. Mikołaja, św. Stanisława i św. Jana Chrzciciela w Ostromecku
• Parafia św. Wojciecha i św. Katarzyny w Boluminku
• Parafia Narodzenia NMP w Czarżu.

Gmina należy m.in. do następujących stowarzyszeń^[15]:

• Związku Gmin Wiejskich RP (od 2000 roku)
• StowarzyszeniaLokalna Grupa Działania Zakole Dolnej Wisły (od 2008)
• StowarzyszeniaMetropolia Bydgoszcz (od 2016)

Najstarsze ślady pobytu człowieka w gminie Dąbrowa Chełmińska pochodzą z miejscowościRafa, gdzie znaleziono krzemienne groty zpaleolitu (600 do 10 tys. lat temu)^[4]. Znaleziskamezolityczne stwierdzono wCzarżu, a w kilkunastu miejscowościach – ślady ludności osiadłej z okresuneolitu (4200-1700 lat p.n.e.)^[4]. Z okresukultury łużyckiej (1200-650 lat p.n.e.) pochodzą osady obronne wGzinie iKamieńcu, a z VI-VII w. gród obronny wPniu^[4]. Terytorium gminy wchodziło w składmonarchii wczesnopiastowskiej, a od 1075 roku znalazło się w obrębiebiskupstwa płockiego^[16]. Powstawały tu osady otwarte, skupiające osadników osiedlanych z inicjatywy władców, rycerzy i biskupów^[4]. W okresierozbicia dzielnicowego teren gminy wchodził w składksięstwa mazowieckiego, kasztelanii wChełmnie (ówcześnie naGórze św. Wawrzyńca wKałdusie k. Chełmna). Istniejące grody warowne nie potrafiły zapewnić bezpieczeństwa od najazdówPrusów, wobec czego zaczęto podejmować inicjatywy polityczne dążące do wsparcia władzy książąt polskich przez zakonykrzyżowe rodem z Europy Zachodniej^[17]. 5 sierpnia1222 książęKonrad I mazowiecki odstąpił rozległe posiadłości wziemi chełmińskiej na rzecz biskupa misyjnego PrusChrystiana, a ten w 1234 roku darował jezakonowi krzyżackiemu^[16]. Na ziemi chełmińskiej istniał podział własności na: zakonną (zamki i folwarki), rycerską, kmiecą oraz dobra miastaChełmna iTorunia. Posiadłościbiskupstwa chełmińskiego tworzyły odrębne okręgi administracyjne^[16]. W XIII-XIV w. ukształtowała się sieć parafii (m.in. w Ostromecku, Czarżu i Boluminku^[4]), która w okresie średniowiecza odgrywała rolę dzisiejszych gmin. W zamkach rezydowalikomturowie lub wójtowie, którzy podlegaliwielkim mistrzom wMalborku. W XIII wieku w źródłach pisanych odnotowano wsie: Pień, Gzin, Ostromecko, Czarże, Słończ, Dębowiec, Czemlewo, Bolumin, Boluminek i Dąbrowę, a w XIV-XVI także: Janowo, Reptowo, Wałdowo i Strzyżawę^[4]. Tereny gminy stopniowo skolonizowano oraz zagospodarowano grunty orne dzięki karczunkowi lasów. Podczas panowania krzyżackiego na urodzajnych glebachwysoczyzny chełmińskiej koloniści niemieccy wypierali ludność polską, a pierwotne nazwy polskie miejscowości ulegały zniemczeniu^[4]. Na wsi rozpowszechniło sięchełmińskie prawo osiedleńcze, preferujące w gospodarce rolnej systemczynszowy itrójpolówkę. Dominujący układ przestrzenny wsi stanowiły:ulicówka (dwurzędowy układ zagród wzdłuż krótkiej ulicy) iowalnica (owalny plac w środku wsi z którego wybiegają ulice np.Boluminek)^[4]. W XIII wieku powstały budowane z drewna, cegły i kamienia gotyckie kościoły (m.in. wCzarżu,Ostromecku) i zamki obronne (we wsi Pień)^[16]. Wsie podporządkowane byłykomturstwom wChełmnie, później wStarogrodzie iUnisławiu. Siedzibą wójtostwa iprokuratorii krzyżackiej w latach 1411-1422 byłPień^[17].

W okresie XV-wiecznychwojen polsko-krzyżackich panowanie krzyżackie stawało się coraz większym ciężarem dla poddanych, budząc wśród nich opozycję, która wzmogła się po porażce zakonu wbitwie pod Grunwaldem. W 1457 roku powstanie wzniecone przezZwiązek Pruski przeobraziło się wwojnę trzynastoletnią, której rezultatem było ostateczne włączenie ziemi chełmińskiej w graniceKrólestwa Polskiego^[17]. W 1466 roku obszar ten włączono dowojewództwa chełmińskiego w obrębiePrus Królewskich^[17]. Warstwy szlachecka i chłopska uległypolonizacji, a dominującym językiem stał się polski^[17]. Dawne dobra zakonu przeszły w ręce królewskie, szlacheckie,biskupstwa chełmińskiego iklasztoru benedyktynek w Chełmnie^[16]. Formę ustroju rolnego zmieniono z systemu czynszowego na folwarczno-pańszczyźniany. Gospodarka folwarczna nastawiona była na sprzedaż zboża na eksport drogą wodną doGdańska^[16]. W 1560 w zachodniej części ziemi chełmińskiej wyodrębnionopowiat chełmiński dla szlacheckich sądów ziemskich^[4]. Dla celów skarbowych i wojskowych używano natomiast podziału kościelnego. Prawie wszystkie wsie stanowiły własność szlachecką. JedynieDąbrowa była własnością biskupstwa chełmińskiego. W 1611 roku część posiadłości ziemskich nabyły siostrybenedyktynki dla ichklasztoru w Chełmnie, m.in. częśćCzarża,Pień,Janowo,Wałdowo Królewskie iCzemlewo^[16].

W XVII wieku w dolinie zalewowej Wisły właściciele majątku ostromeckiego rozwinęli osadnictwoolęderskie, gwarantując w akcie nadania gruntów (dotychczas nieuprawianych, okresowo zalewanych przez Wisłę), wolność osobistą chłopów i realizację powinności w formieczynszów pieniężnych zamiast pańszczyzny. W ten sposób powstały m.in.:Strzyżawa,Wielka iMała Kępa,Słończ iMozgowina. We wsiach olęderskich pola uprawne miały postać długich i wąskich pasów, ułożonych prostopadle do drogi, a własności poszczególnych gospodarzy były oddzielone rowami odwadniającymi. Nad urządzeniami przeciwpowodziowymi (tamy, rowy, wały) czuwała specjalna organizacja „wałowa”^[4]. Wojny szwedzkie w latach1655-1658 i1700-1721 doprowadziły do pożarów, rabunków i wyludnienia wsi^[16]. Odbudowę gospodarczą prowadzono w ramach rozwoju osadnictwa czynszowego, opartego na długoterminowej dzierżawie^[4]. WXVIII wieku większość terenu obecnej gminy stanowiły dobra kościelne i szlacheckie. Lokalnym centrum rzemieślniczym była wieśCzarże. Wielkością wyróżniał sięostromecki majątek ziemski, w którego skład wchodziły wsie: Ostromecko, Reptowo, Izbice, Wielka i Mała Kępa, Strzyżawa, Pień, Reptowskie Łąki i Mozgowina. Właściciel OstromeckaPaweł Michał Mostowski herbu Dołęga (1721–1781),wojewoda pomorski w latach 1758–1763, wystawił w Ostromeckupałac w stylubarokudrezdeńskiego, a w 1750 roku otrzymał odAugusta III Sasaprzywilej lokacyjny na założenie w Ostromecku miasta naprawie magdeburskim.

W wynikuI rozbioru Polski w 1772 roku teren gminy został wcielony doKrólestwa Prus, wchodząc w skład dużego powiatu chełmińskiego, który obejmował m.in.Grudziądz,Chełmno,Chełmżę,Wąbrzeźno,Radzyń iŁasin^[4]. W duchu pruskiej polityki rozpoczęto gospodarczo-administracyjną kolonizację tych obszarów. Przejęte wsie i folwarki szlacheckie oraz królewskie przekazywano osadnikom niemieckim, a dobra kościelne częściowo włączono do domen państwowych, a częściowo rozparcelowano na rzecz dzierżawców kontraktowych^[4]. W okresieKsięstwa Warszawskiego administracyjnie okoliczne tereny włączono dodepartamentu bydgoskiego. W latach 1807–1809, we wsiNowy Dwór zbudowano trzy budynkikoszarowe i zakwaterowano w nich oddział polskichhuzarów. W połowie XIX wieku wzniesiono tu także parterowy dwór dla pruskiego generała von Schoenborga^[18].

Pokongresie wiedeńskim w 1815 roku okoliczne tereny włączono ponownie do Prus, w składzierejencji kwidzyńskiej w prowincjiPrusy Zachodnie. W 1818 roku w nowym podziale administracyjnympowiat chełmiński zmniejszono wydzielając z niego powiaty: grudziądzki i toruński. Obejmował on obszar odzakola Wisły aż po Dorposz Chełmiński kołoGrudziądza^[17] (w 1887 wyodrębniono z niego również powiat wąbrzeski)^[4]. Po 1823 roku, kiedy wprowadzono w życieuwłaszczenie chłopów, nastąpiła separacja gruntów chłopskich i folwarcznych^[16]. Uwłaszczeni chłopi musieli zapłacić odszkodowanie w postaci renty pieniężnej, zbożowej lub ziemskiej, a chłopi małorolni zostali włączeni w skład służby dworskiej^[4]. Skonfiskowane dobra ziemskie przeznaczano na gospodarstwa dla niemieckich osadników^[4].

W II połowie XIX wieku władze pruskie realizowały działania przyczyniające się do rozwoju społeczno-gospodarczego tych terenów, zakładając ich ścisłe zespolenie zRzeszą Niemiecką. Utwardzano drogi, budowano mosty, linie i dworce kolejowe, budynki poczty, piekarnie i masarnie^[16]. W okresie przemian ekonomicznych powiększały się duże posiadłości ziemskie kosztem ubogiej ludności, której liczba stale wzrastała. Około 2/3 ziemi należało do wielkiej własności, a 1/3 do gospodarstw wielkochłopskich (gburskich)^[4]. Największym majątkiem ziemskim w powiecie chełmińskim byłmajorat ostromecki^[4]. Jego właściciel Jakub Martin Schönborn wzniósł w latach 1832-1840Pałac Nowy w styluklasycystycznym. Kolejni właściciele Ostromecka: Gottlieb Marcin Vertraugott von Schönborn (1826–1874), hrabia Albrecht von Avensleben (1840–1928) i Joachim Martin von Avensleben rozbudowali rodową rezydencję w otoczeniu parku urządzonego w stylu angielskim. Pod koniec XIX w. majątek obejmował 3 tys. hektarów gruntów, na których działało siedemfolwarków,tartak,gorzelnia,cegielnia orazwytwórnia wód mineralnych, od imienia Marty Matyldy Marii Schönborn zwane źródłem Marii (niem.Marien-Quelle)^[16]. W posiadłości dwukrotnie gościłcesarz niemieckiWilhelm II Hohenzollern (1894 i 1904).

Od 1886 roku władze pruskie realizowały planową politykę wypierania elementu polskiego przy pomocyKomisji Kolonizacyjnej, a od 1894 takżeHakaty^[4]. Komisja nabywała majątki ziemskie z rąk polskich, wykonywała meliorację, nawadnianie łąk, drenowanie, budowę dróg i wyznaczała parcele (12-15 ha) dla osadników. Niemieckie kolonie osadnicze znamionowało budownictwo murowane z ogródkami oraz towarzyszące im obiekty użyteczności publicznej: ewangelickie szkoły i kościoły (m.in. w Dąbrowie Chełmińskiej i Ostromecku), remizy straży pożarnej, spółdzielcze kasy oszczędnościowe, kółka rolnicze i hodowlane, mleczarnie, młyny, tartaki, cegielnie i gorzelnie^[4]. Komisja wydzielała również osady dla rzemieślników wiejskich oraz robotników^[4]. Dzięki działalności osadniczej, w lokalne centrum ludności ewangelickiej i dużą wieś przekształciła sięDąbrowa Chełmińska. W odpowiedzi nagermanizację, społeczność polska organizowała w końcu XIX w. własne spółki parcelacyjne, aby zachować ziemię w rękach polskich. Dzięki temu na początku XX wieku na obszarach wiejskich nadal dominowała ludność polska^[4].

W 1895 roku przez obszar gminy poprowadzono nowo zbudowanąlinię kolejowąFordon-Ostromecko-Dąbrowa Chełmińska-Chełmża, co przyczyniło się do dalszego rozwoju gospodarczego^[16]. W 1893 roku oddano do użytku najdłuższy w Niemczech (1,3 km) kratownicowymost przez Wisłę między Fordonem a Strzyżawą. W 1901 od linii kolejowej zbudowano odgałęzienia doUnisławia iBrodnicy.

Po przejściu ziemi chełmińskiej w 1920 roku w obrębpaństwa polskiego, utworzono wDąbrowie Chełmińskiej gminę wiejską, a w latach 30. XX w. wójtostwo^[16]. Gmina wchodziła w składpowiatu chełmińskiego wwojewództwie pomorskim. Na podstawietraktatu wersalskiego była niemiecka własność państwowa przeszła za odszkodowaniem na własność państwa polskiego. Ponadto rząd polski miał prawo likwidacji majątków, praw i udziałów, należących uprzednio do obywateli niemieckich^[4]. W latach 20. XX w. do okolicznych wsi przybywała ludność polska zGalicji,Wielkopolski,Śląska,Kujaw iKaszub oraz reemigranci z Nadrenii, Westfalii,Francji iBelgii. Kupowała ona na własność ziemię lub całe gospodarstwa od emigrujących Niemców oraz uruchamiała warsztaty rzemieślnicze. Dominującą formą osadniczą na terenie gminy były duże gospodarstwa dworskie, których największym reprezentantem byłmajorat ostromecki, natomiastGzin wchodził w skład dużego majątku Józefa Stefańskiego^[4]. W wyniku reform agrarnych nadwyżki z majątków prywatnych, liczących ponad 180 ha podlegałyparcelacji^[4]. W latach 30. XX w. w lasach na terenie gminy odbywały siępolowania z udziałem elit politycznych i gospodarczych, organizowane przez właściciela ordynacji ostromeckiej Jomara von Alvensleben^[19].

W przeddzień II wojny światowej okolice Dąbrowy Chełmińskiej były terenem ożywionej działalności niemieckich grup rewizjonistycznych, co znalazło odzwierciedlenie jesienią 1939 roku w zbrodniczej działalności miejscowego niemieckiegoSelbstschutzu. Symbolem tej zbrodniczej działalności jest cmentarz i obelisk upamiętniający zamordowanych Polaków z terenu gminy Dąbrowa Chełmińska^[16].

W okresieokupacji niemieckiej 1939–1945 gmina należała dorejencji bydgoskiej w prowincjiGdańsk-Prusy Zachodnie. W latach 1940–1942 władze okupacyjne prowadziłyakcję wysiedleńczą Polaków doGeneralnego Gubernatorstwa. Ogółem z powiatu chełmińskiego wysiedlono około 3500 Polaków. Na ich miejsce sprowadzono Niemców z krajów nadbałtyckich,Besarabii i byłegoWolnego Miasta Gdańska. W marcu 1941 wprowadzononiemiecką listę narodowościową (niem.Volksliste), która służyć miała zniemczeniu ludności polskiej oraz zasileniuWehrmachtu nowymi rekrutami. Od 1942 Polaków zmuszano do wpisywania się na listę pod groźbą wysiedlenia, a także umieszczenia wobozie koncentracyjnym.

26 stycznia 1945 na obszar gminy Dąbrowa Chełmińska wkroczyli żołnierze 70 Armii Radzieckiej2 Frontu Białoruskiego. Na początku lutego 1945 w lasach koło Dąbrowy Chełmińskiej,Cichoradza,Unisławia iChełmna okrążono i zniszczono resztki wojsk niemieckich. W wyniku krwawej bitwy, która zakończyła się 7 lutego zginęło ok. 9 tys. żołnierzy niemieckich, a 4 tys. wzięto do niewoli^[16]. W 1945 roku ludność niemiecka opuściła miejscowość, a w jej miejsce przybyli Polacy z głębi kraju i z kresów wschodnich^[16].

W 1945 roku duże prywatne posiadłości ziemskie (w tym majorat ostromecki) oraz wszystkie gospodarstwa poniemieckie znacjonalizowano w oparciu o przepisyreformie rolnej^[16]. Większość gruntów rozparcelowano na rzecz rodzin miejscowych, repatriantów i przesiedleńców, a część przekazano nowo utworzonymPaństwowym Gospodarstwom Rolnym (m.in. wNowym Dworze k. Ostromecka) iRolniczym Spółdzielniom Produkcyjnym (wSłończu iRafie)^[4]. Wzespole pałacowo-parkowym w Ostromecku ulokowanoOśrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabosłyszącej i Niesłyszącej, który tu funkcjonował do 1989 roku^[18]. Kościół ewangelicki w Ostromecku zburzono, a w Dąbrowie Chełmińskiej przydzielonoparafii katolickiej w Boluminku.

W latach 1945–1954 gmina Dąbrowa Chełmińska administracyjnie należała dopowiatu chełmińskiego iwojewództwa bydgoskiego (w latach 1945-1950 nazywanego pomorskim). Reforma administracyjna z 25 września 1954 w miejsce zlikwidowanych gmin powołałagromady^[20]. W latach 1954–1972 istniałagromada Dąbrowa Chełmińska, którą w 1959 powiększono o zlikwidowanągromadę Ostromecko. W 1966 roku należało do niej większość miejscowości obecnej gminy: Dąbrowa Chełmińska, Bolumin, Boluminek, Czemlewo, Gzin, Janowo, Mozgowina, Nowy Dwór, Ostromecko, Otowice, Rafa, Strzyżawa i Wałdowo Królewskie, natomiast Czarże, Słończ, Dębowo i Gzin Dolny należały dogromady Kokocko^[4]. W latach 60. XX w. w niektórych miejscowościach gminy zaczęła przeważać ludność pozarolnicza (m.in. w Dąbrowie Chełmińskiej, Otowicach, Czemlewie, Strzyżawie, Małej Kępie)^[4]. W podmiejską miejscowość letniskową i „sypialnię” dla mieszkańców Bydgoszczy zaczęło przekształcać sięOstromecko^[4].

Poreformie administracyjnej z 1973 roku zlikwidowano powiaty oraz reaktywowano gminę Dąbrowa Chełmińska, w obrębiewojewództwa bydgoskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej z 1999 roku gminę włączono w składpowiatu bydgoskiego iwojewództwa kujawsko-pomorskiego. Od 1985 roku pałac stary, a później całyzespół pałacowo-parkowy w Ostromecku został przejęty początkowo przezFilharmonię Pomorską im. Ignacego Paderewskiego w Bydgoszczy, a od 1996 roku przez miastoBydgoszcz, które przekształciło go w ośrodek kulturalny i rekreacyjny o znaczeniu regionalnym. Po 2000 roku gmina stała się jednym z beneficjentów procesusuburbanizacji okolic Bydgoszczy. 13 listopada 2008 roku reaktywowano ruch szynobusów na linii kolejowejBydgoszcz Główna –Ostromecko –Dąbrowa Chełmińska –Gzin –Unisław Pomorski –Chełmża.

• Ziemia chełmińska
• Dąbrowa Chełmińska (gmina)