Dąb (QuercusL.) –rodzajdrzew ikrzewów z rodzinybukowatych (Fagaceae). Należy do niego ok. 460[5] gatunków występujących prawie wyłącznie wstrefie umiarkowanejpółkuli północnej oraz w wyższych partiach gór strefy tropikalnej. Najdalej na południe występują naWyspach Sundajskich i wKolumbii[6]. 90 gatunków rośnie w USA i Kanadzie, 27 w Europie[6], 35 wChinach[7]. Są todrzewa ikrzewy rodzące charakterystyczne owoce zwaneżołędziami. Rosną w bardzo zróżnicowanych siedliskach – odpółpustyń po subtropikalnelasy deszczowe, w większości związane są z lasami liściastymi zrzucającymi liście i zimozielonymi w strefie umiarkowanej i z porą deszczową w okresie letnim. Ich kwiaty zapylane są przez wiatr[6]. Zagrożonych wymarciem jest 31% gatunków z tego rodzaju, a w sumie 41% ustępuje i wymaga działań ochronnych[8].
Rodzaj ma duże znaczenie użytkowe. Wiele gatunków dostarcza cenionegodrewna (zwłaszczadąb szypułkowy,wielkoowocowy,biały iczerwony). Kora dębów jest źródłemtanin, a koradębu korkowego –korka. Żołędziami karmionoświnie i służyły jako pożywienie ludziom. Zgalasów rozwijających się na dębach i ich kory uzyskiwano barwniki. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne[6].
Zimozielone lub zrzucane w okresie zimowym, skórzaste lub cienkie, ułożone skrętolegle[6][9]. Całobrzegie (np.Quercus imbricaria), piłkowane lub ząbkowane (Quercus acutissima,Q. libani,Q. prinus), wrębne i klapowane (dąb szypułkowy,dąb czerwony).
Wiatropylne, rozdzielnopłciowe, lecz same rośliny sąjednopienne. Kwiaty męskie zebrane w zwisające i cienkiekotki, zwykle przerywane. Kwiaty męskie są drobne – składają się tylko z 6pręcików i kępki włosków. Kwiaty żeńskie są pojedyncze, rozwijają się wewnątrz miseczki (kupuli), zawierają trzysłupki[6].
Orzechy zwaneżołędziami osadzone pojedynczo w miseczkach, gęsto pokryte drobnymi łuskami. Osiągają dojrzałość w pierwszym lub drugim roku. Największe uQuercus lobata osiągają 6 cm długości[6].
Rodzaj z rodzinybukowate z rzędubukowców. W obrębie rodziny zaliczany do podrodzinyQuercoideae Õrsted, w której najbliżej spokrewniony jest z rodzajamiCastanea iCastanopsis[2].
Świeżo przetarte drewno dęboweRośliny ozdobne. Cenione są zwłaszcza w tym celu gatunki szybko rosnące –dąb czerwony idąb szkarłatny – wyróżniające się przy tym charakterystycznymi kształtami liśćmi i intensywnymi ich barwami jesiennymi. Uprawiane są w różnych odmianach różniących się pokrojem, kształtami i kolorystyką liści m.in.dąb burgundzki i szypułkowy. W cieplejszym klimacie cenione są gatunki zimozielone, w tym stosowane w formie żywopłotów, np.dąb ostrolistny[6].
Roślina lecznicza. Kora (Quercus cortex,Quercus cortice) niektórych gatunków jest składnikiem wielu mieszanek ziołowych, aodwar z kory był stosowany wewnętrznie przy biegunkach, a zewnętrznie przy odmrożeniach i oparzeniach[11].
Niektóre gatunki dębów mogą mieć znaczenie jakorośliny miododajne. Wytwarzają onespadź (tzw. rosę miodową).
Żołędzie dębu stanowiły niegdyś karmę dla trzody chlewnej[13]. Wykorzystywane były także jako pożywienie przez Indian w Ameryce Północnej i jako pożywienie głodowe w Europie[14]. Wykorzystywane były także jako substytutkawy[6].
Roślina magiczna. Dęby, a zwłaszcza stare osobniki, często rosnące w charakterystycznych miejscach (np. na rozdrożach), obdarzane były magiczną mocą. WZagórzycach chorzy na gardło lub cierpiący na ból zębów szli przed wschodem słońca, nie odwracając się, do lasu, na miejsce, gdzie rósł stary dąb zwany „Doktorem”. Po przybyciu na miejsce chory odmawiał trzy razyOjcze nasz iZdrowaś Maryjo, następnie trzykrotnie obchodził drzewo wymawiając następujące słowa:Powiedz że mi, powiedz, mój kochany dębie, jakim sposobem leczyć zęby w mojej gębie.[15] Dzieci słabowite, ułomne, cierpiące na wielką chorobę (padaczkę) lub ciotuchę (malarię) przenoszono przez rozwidlone gałęzie dębu (niekiedy celowo w tym celu rozszczepione) tam i z powrotem. Po „kuracji” gałęzie składano okręcając je sznurkiem. Praktyki te stosowano w Polsce pod koniec XIX w. i na początku XX w.[16] Liście dębowe, żołędzie, czy nawet całe gałęzie, odpowiednio spreparowane i wsparte zaklęciami, leczyły wrzody,kołtuny,kurzą ślepotę i "drygawicę oczów".Znachorzy, "zamawiacze" i czarownicy używali liści bądź żołędzi dębu do wykrywania złodzieja, rzucaniauroków, zadawania choroby, a nawet śmierci[17]. Jednocześnie jednakZygmunt Gloger wEncyklopedii staropolskiej pisał:Na Mazowszu i Podlasiu nadnarwiańskiem lud utrzymuje, że aby się chleb domowy dobrze „darzył“ czyli udawał, w dzieży powinno być choć kilka klepek dębowych[15].
Długowieczność i okazały wygląd dębów od wieków sprawiały na ludziach duże wrażenie. Stare okazy czczone były jako przybytek bóstwa przez większość pierwotnych ludów Europy. Starożytni Rzymianie i Grecy wierzyli, że dąb jest siedzibą ich najwyższych bóstw –Jowisza iZeusa. Dlatego też Rzym wieńczył swoich wybitnych obywateli za zasługi wieńcem z liści dębowychcorona civica. Wzmianki o tych drzewach znajdują się także wStarym Testamencie, gdzie napisano oAbrahamie siadającym pod dębamiMamre.
Niektóre ludy uważały dęby za drzewa-wyrocznie – na podstawie ich stanu przepowiadano pogodę i urodzaj. W greckiejDodonie[18] znajdowała sięwyrocznia wróżąca z szumu liści dębu. Drewna dębowego z Dodony miał użyćArgos do budowyokrętu dlaJazona, wyruszającego poZłote runo[17][19].
Wśród ludówgermańskich dąb poświęcano bogu burz (Thorowi). Z obserwacji wynikało bowiem, że pioruny uderzały w nie najczęściej, nie czyniąc przy tym poważniejszych szkód. Ludyceltyckie isłowiańskie także musiały być pod wrażeniem okazałości dębów, gdyż lokalizowały swoje miejsca kultu przeważnie w starychdąbrowach (zob.Perun,Taranis). Celtowie wierzyli również, że moc dębu jest pomocna w zaświatach, dlatego do grobów zmarłych wkładali gałęzie tego drzewa[18]. NaŻmudzi, w świętych gajach, dąb był głównym drzewem poświęconymPerkunowi[13]. Pamięć o niektórych z tych świętych drzew przetrwała na Żmudzi długie wieki. Najsłynniejszym z nich był dąbBaublis rosnący wBordziach, wspominany przezAdama Mickiewicza wPanu Tadeuszu[20].
W mniemaniu dawnych ludzi, każdy dąb ze znaczniejszą wypróchniałością przy ziemi był mieszkaniem złych czy dobrych duchów, którym lud okoliczny składał ofiary dla uproszenia ich o pomoc lub nieszkodzenie - pisał (ok. 1900 r.) Z. Gloger w "Encyklopedii staropolskiej", dodając:Ktoby sądził, że tak bywało tylko przed wiekami, tego może piszący to zapewnić, że jeszcze w r. 1882 w tak zw. Inflantach polskich, w lasach, do Marienhauzu należących, widział podobny dąb, do którego skrycie przynosili Łotysze na ofiarę duchowi: zwitki lnu, plastry miodu i sery lub jaja[15].
Słowodąb brzmiało pierwotnie w językach słowiańskichdąbr (skąd"dąbrowa") i oznaczało drzewo w ogóle[15]. Wiele nazw miejscowości, dzielnic miast, pochodzi od dębu, np. w Polsce:Dąbie,Dębno,Dąbrowa,Dęba (analogicznie jak np. w krajach niemieckojęzycznych od słowaEich). Na przełomie XIX i XX w. na terenie ówczesnegoKrólestwa kongresowego znajdowały się 433 wsie i miasteczka, biorące nazwę od dębu, zaś na ziemiach całej dawnej Polski istniało około półtora tysiąca nazw wsi i miast, mających językowyźródłosłów w nazwie tego drzewa[15].W Niemczech sadzono po wojnach „dęby pokoju”, szczególnie powojnie francusko-pruskiej 1870–1871.
Motyw żołędzi i gałązek dębu występuje wherbach królewskich i rycerskich od średniowiecza. Stosowano go także w emblematach mundurowych. Był symbolem siły, szlachetności i sławy. Wykorzystywany był zwłaszcza wgermańskiej symbolice wojskowej, do której chętnie nawiązywały armieniemieckie. Liście dębu były motywem naKrzyżu Żelaznym, wyższych formach odznaczeń niemieckich np.Krzyż Rycerski Krzyża Żelaznego z Liśćmi Dębu, wieniec z liści dębowych jest zawieszkąfińskiegoOrderu Krzyża Wolności. Wieniec też był częścią herbuNSDAP i jest obecny na oznakach na beretachBundeswehr. Ulistniona gałąź dębu widniała naawersiefeniga, niemieckiej zdawkowej monety sprzed wymiany waluty naeuro, podczas której identycznym symbolem opatrzono wprowadzany na rynek wspólnotowybilon o nominałach 1, 2 i 5eurocentów. Liście dębu są też na aktualnych polskich monetachedycji złotego od 1995 r. (ale ich wygląd wskazuje, że za wzór posłużyły tu liście amerykańskiegodębu czerwonego) oraz były na monetach 10, 20, 50 gr z emisji z 1923 (wieńce liści dębowych[21]).Poniżej kilkanaście przykładowych herbów, a także niemieckie odznaczenia wojskowe z czasówpierwszej idrugiej wojny światowej, przykład polskiej monety – 20 groszy z 1923 roku.
↑abcdQuercus Linnaeus. [w:]Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-26].
↑ZbigniewZ.MirekZbigniewZ.,HalinaH.Piękoś-MirkowaHalinaH.,AdamA.ZającAdamA.,MariaM.ZającMariaM.,Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 144,ISBN 978-83-62975-45-7.
↑Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989.ISBN 83-04-03281-3. Brak numerów stron w książce
↑MaciejM.SydorMaciejM.,Drewno w budowie maszyn: historia najważniejszego tworzywa, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, 2011,ISBN 978-83-7160-629-8 [dostęp 2023-07-22]. Brak numerów stron w książce
↑abMarek Żukow-Karczewski,Dąb – król polskich drzew, „Aura”, nr 9/1988 r.
↑Adam PaluchZerwij ziele z dziewięciu miedz, Wrocław 1989 r., s. 140
↑abMaria Ziółkowska:Gawędy o drzewach, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, warszawa 1988,ISBN 83-205-4053-4, s. 65-74
↑abPraca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer. Com, 2006, s. 71-72.ISBN 83-7425-368-1.
↑Jan Parandowski:Mitologia, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987,ISBN 83-210-0677-9, s. 166
↑Adam Mickiewicz:Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie, Ks. IV, 27
↑Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1923-1939. W: Ilustrowany katalog monet polskich. Warszawa: KAW, 1977, s. 17.
.jpg)
.png)
_COA.svg)
