Nazwa miejscowości wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1228 roku w formieChelad[9][10]. Później notowano także formy: 1238Celazc, 1242Celaz, 1243Celad, 1257Czheladiz, 1260Zelazt, Czelath, 1325Zedladz, 1328Czedlaz, 1468Czelacz, Czelandz, 1529Czelącz[11].
Nazwa miasta wywodzi się od wyrazuczeladź (psł. *čeľadь), którą zastosowano w znaczeniu ogółu osób pełniących odpłatną służbę na dworze książęcym[9], prawdopodobnie obsługujących pobliskizamek w Będzinie[12].
Miejscowość powstała w XIII wieku i dość wcześnie otrzymała prawa miejskie. Od 1238 wymieniana jest już jako miasto. Do początku XIII wieku była własnością książęcą. W 1228Kazimierz I książę opolski nadał komesowiKlemensowi z Ruszczy majętności w tym m.in. wieś Czeladź, który z kolei zapisał ją benedyktynkom zeStaniątek[13]. W 1238 biskup krakowskiWisław z Kościelca potwierdziłopactwu Benedektynek w Staniątkach nadanie przez Klemensa z Ruszczy wielu wsi, m.in. Czeladzi wraz zbobrami orazkarczmą. W 1242 nadanie to potwierdził dokumentem książęKonrad Mazowiecki. W latach 1443–1790 miasto wchodziło w składksięstwa siewierskiego[14].
Miasto odnotowują historyczne dokumenty podatkowe i własnościowe. W latach 1470–1480 w Czeladzi znajdowało się 29łanów czynszowych należących do mieszczan oraz 3 łany wolne. Był także 1 łan należący do miejscowegowójta oraz 2 do niejakiego Przełajskiego. Role i łąki w miejscowości posiadał równieżpleban. W 1522 miasto oprócz łanów posiadało także 5niw, 5 ogrodów, sadzawkę orazbrowar. W mieście odnotowano także drugi browar, który wraz z 2 łanami należał do czeladzkiego wójta.Mieszczanie byli zwolnieni od wszelkich prac na rzecz biskupa oraz jegozamku w Siewierzu, z wyłączeniem prac remontowych przeprowadzanych dla wspólnego dobra miasta. W Czeladzi każdego roku przedstawiciele kapelana krakowskiego odprawiali sądgajony. W mieście odbywały się 2jarmarki: w maju oraz 27 września naŚw. Stanisława, a w każdy wtorek miały miejsce równieżtargi. Mieszkańcy byli zwolnieni od cła pobieranego wSiewierzu, a także swobodnie mogli zbierać drzewo w lesie biskupim zwanymŁagiski. W 1529 w mieście pobieranocło, wynoszące łącznie z cłem siewierskim 45grzywien 16groszy oraz opłatę 6 grzywien 32 groszy na poczetszosu. W 1574 miasto otrzymał przywilej pobierania opłaty mostowej na rzece Brynicy, który potwierdzony został w 1792[11][12].
Po III rozbiorze Polski w 1795 roku miejscowość znalazła się w zaborze pruskim, a pokongresie wiedeńskim w 1815 roku leżała wKrólestwie Polskim, początkowo wwojewództwie krakowskim, od 1837 roku wguberni krakowskiej, od 1841 roku – wkieleckiej, od 1844 roku – wradomskiej, a od 1867 roku – wpiotrkowskiej. WSłowniku geograficznym Królestwa Polskiego wymieniona jest jako „osada dawniej miasto”, co wskazuje na utratę praw miejskich prawdopodobnie jako represje za zrywy powstańcze przeciw Rosji. Miejscowość leżała wpowiecie będzińskim w gminieGzichów i parafii Czeladź na samej granicy rosyjsko-pruskiej wchodząc w składImperium Rosji. W 1827 w miejscowości znajdowały się 233 domy zamieszkiwane przez 1099 mieszkańców, a w 1860 liczba domów wzrosła do 253, a mieszkańców do 1600. Carski ukaz z 1866 przekazał grunty powójtowskie na własność mieszczan. W 1880 liczba domów wynosiła 276 z czego tylko 21 było murowanych. Miejscowość zamieszkiwało wówczas 3002 mieszkańców w tym 2190mieszczan oraz 812włościan. Miasto liczyło 1835mórg ziemi mieszczańskiej, a także 209 mórg ziemi folwarcznej, 198 mórg włościańskiej oraz 6 kościelnej[12].
Od XIX wieku Czeladź była ważnym ośrodkiem wydobyciawęgla kamiennego, gdzie znajdowały się dwie kopalnie: (kopalnia „Saturn” orazkopalnia „Czeladź”). Duże zasługi w rozwoju miasta zarówno w okresie do wybuchu I wojny światowej, jak i w okresie międzywojennym położyli łódzcy fabrykanci, w tym właściciele największych fabryk przemysłu włókienniczego, którzy od 1899 r. stali się właścicielami kopalni „Saturn”. Dwaj z nich –Alfred Biedermann iKarol Wilhelm II Scheibler zostali uhonorowani w marcu 1930 r. przez prez. Ign. MościckiegoZłotym Krzyżem Zasługi –„za zasługi dla rozwoju polskiego przemysłu węglowego oraz dla gospodarczego i kulturalnego rozwoju Zagłębia Dąbrowskiego”[16]. Obaj też posiadają swoje ulice w Czeladzi.
Neoromański kościół par. pw. św. StanisławaPałac SaturnaPałac Pod Filarami w Czeladzi – dawna willa naczelnego dyrektorakopalni „Saturn”
Od 1 marca 2010 zaczęło tam funkcjonowaćMuzeum Saturn przekształcone z dotychczas działającej Czeladzkiej Izby Tradycji. Pałac znajduje się w zabytkowej dzielnicy. Niedaleko budynku mieści się: Pałac Saturna – były gmach Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego „Saturn”, budynek straży ogniowej, osiedle robotnicze i domy urzędnicze kopalni „Saturn”.
Kamienice przy czeladzkim rynku
Kościół św. Stanisława Biskupa zbudowany w latach 1905–1911 w stylu francuskiego neoromanizmu wg proj. H. Kudera i T. Pajzderskiego. We wnętrzu bogate wyposażenie, które stanowią m.in.: oryginalne organy z 1637, ołtarze z XVIII wieku, XVII-wieczne monstrancje i kielichy. Malowidła ścienne (1963-68) oraz proj. witraży wyk. M. Makarewicz. W kościele znajduje się również relikwiarz z relikwiami licznych świętych, m.in.: św. Franciszka z Asyżu, św. Wojciecha, św. Stanisława Kostki, św. Ojca Pio;
Figura św. Jana Nepomucena z XVIII w. znajdująca się na placu kościelnym św. Stanisława;
Zabytkowy układ architektoniczny starego miasta z XIII w.;
Budynek dawnego domuariańskiego przy ul. Rynkowej 2 z 1. poł. XVII w.[17];
Dom przy ul. Kościelnej z końca XVIII w.;
Kamienica przy ul. Bytomskiej poł. XIX w. (ob. ING Bank Śląski);
Późnobarokowa kamienica w Rynku;
Drewniany dom mieszkalny z XVIII/XIX w. przy ul. Pieńkowskiego;
Budynek dawnej straży pożarnej z 1910 r.;
Kapliczka przydrożna z figurą Chrystusa Salwatora przy ul. Wojkowickiej (XIX w.);
Kamienny krzyż przy ul. Bytomskiej z 1898 r.;
Zabytkowe osiedle górnicze wdzielnicy Piaski[18] – początkami sięga lat 50. XIX w., gdy trzynastu czeladzkich mieszczan zawiązało spółkę w celu poszukiwań złóż węgla. Powstała kopalnia (najpierw pod nazwą „Ernest-Michał”, później „Czeladź”), a następnie kolonia robotnicza. Piaski były typową dzielnicą robotniczo-urzędniczą, wyposażoną w infrastrukturę socjalną – szkoły (zob.Szkoła powszechna Towarzystwa Kopalń Węgla „Czeladź”), klub urzędniczy, ogródek jordanowski, sklepy i kościół. Osiedle składało się z kilku mniejszych kolonii, ograniczonych m.in. ul.: Mickiewicza, Kościuszki, Nowopogońską i Warszawską. Charakter najbardziej jednorodny stylowo mają domy w pn.-wsch. części w formie piętrowych domów ustawionych szczytami do ulicy. Inne budowle to Dom Katolicki, wille kadry urzędniczej kopalni (ul. Sikorskiego), Klub Urzędnika;
Kościół Matki Boskiej Bolesnej (sanktuarium św. Jana Vianneya). Wybudowane w 1923 z funduszów francusko-belgijskiego Towarzystwa Kopalń Węgla Czeladź jako 3-nawowa bazylika z transeptem i wydłużonym, prosto zamkniętym prezbiterium, w stylu nawiązującym do północnowłoskich bazylik romańskich;
Pałac „Pod Filarami”, wybudowany w stylu neoklasycystycznym przez Kopalnię „Saturn” w 1924 r.;
Osiedle robotnicze, tzw. Stara Kolonia, przy ul. 21 Listopada[19].
Hotel Szafran – widok od strony ulicy WiejskiejOberżaGaleria Sztuki Współczesnej Elektrownia
Na pokopalnianych terenach funkcjonuje obecnie Centralny Zakład Odwadniania Kopalń. W mieście swoje siedziby mają m.in.: filia fabryki urządzeń grzewczych „Buderus”, PEG S.A. Przedsiębiorstwo Elektrotechniki Górniczej, Man-Star Trucks (regionalne centrum obsługi samochodów MAN) oraz Bergerat Monnoyeur Sp. z o.o – przedstawiciel marki Caterpillar (siedziba regionu Katowice). Ponadto istnieje wiele innych średnich i małych firm, które kształtują gospodarcze oblicze miasta.
We Wschodniej Strefie Ekonomicznej stale rozbudowują się wielkie centra logistyczne:GLS (General Logistics Systems Poland Sp. z o.o.), Alliance Silesia Logistics Center (Menard Doswell & Co) orazPanattoni Park Czeladź.
We wschodniej części miasta, przydrodze krajowej nr 94 znajduje sięCentrum Handlowe M1 (pierwsze w Polsce) i hurtownia budowlana Platforma. W Czeladzi jest również osiem dyskontów spożywczych:Biedronka (4 sklepy),Lidl, Mila orazNetto.
W mieście znajdują się następujące hotele:
Hotel Szafran – czterogwiazdkowy, tuż obok restauracja Szafranowy Dwór
W ramach projektu we Wschodniej Strefie Ekonomicznej przygotowano 18 ofert inwestycyjnych. W przyszłości przewiduje się uzbrojenie kolejnych terenów i budowę dwóch pozostałych dróg – ul. Wschodniej i ul. Północnej.
Według aktualnych planów zagospodarowania przestrzennego w różnych częściach miasta zlokalizowanych jest także osiem terenów pod duże inwestycje mieszkaniowe.
Życie kulturalne jest wspierane przez takie instytucje jak: Muzeum Saturn, Miejska Biblioteka Publiczna im. Marii Nogajowej, Spółdzielczy Dom Kultury „Odeon”,Galeria Elektrownia (wpisana naSzlak Zabytków Techniki) i będąca częścią Muzeum Saturn w Czeladzi, Stowarzyszenie Art Traffic, KWK Zapaść (Kopalnia Wspaniałych Klimatów) oraz Stowarzyszenie Miłośników Czeladzi. W styczniu 2017 roku w miejscu dawnego skateparku Traffic (róg ul. Francuskiej i Trznadla) została otwartaKopalnia Kultury – miejskie centrum społeczno-kulturalne, w którym organizowane są koncerty, spektakle teatralne, uroczystości miejskie, zajęcia dla dzieci, funkcjonuje również Kino Kopalni Kultury.
Jedną z pierwszych organizacji sportowych było zawiązane w 1906 rokuTowarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Czeladzi, które założyło w mieście pierwsze sekcje sportowe. Były to sekcjalekkoatletyczna,szermierki,bokserska,ping-ponga,szachowa oraz gier ruchowych[20]. Działalność organizacji przerwał wybuch II wojny światowej, po której nie została ona reaktywowana ze względu na zakaz działalności wydany przez komunistyczne władze PRL.
W mieście działają obecnie cztery kluby sportowe. Miejski Czeladzki Klub Sportowy posiada wiele sekcji sportowych, m.in. lekkoatletyka, koszykówka, siatkówka, tenis stołowy.Drużyna piłkarska po spadku z V ligi w sezonie 2012/2013 występuje w A klasie podokręgu Sosnowiec. KS Górnik Piaski bazuje na stale rozwijającej się drużynie piłkarskiej grającej w IV lidze. W 2010 r. powstała Akademia Piłki Nożnej Czeladź, która szkoli dzieci i młodzież do wieku juniora. W sezonie 2011/2012 Akademia Piłki Nożnej Czeladź prowadziła rozgrywki w Śląskiej Lidze Trampkarzy rocznika 99/2000. W 2012 r. reaktywowany został przez kibiców piłkarskich Czeladzki Klub Sportowy, który nawiązywać ma do tradycji klubu założonego w 1924 r. W sezonie 2012/2013 klub przystąpiła do rozgrywek B klasy podokręgu Sosnowiec[potrzebny przypis].
Stadion MOSiR im. J. Pawełczyka przy ul. Sportowej 7 z bieżnią lekkoatletyczną,o pojemność ok. 20000 miejsc, obecnie ok. 1000 miejsc siedzących w tym 150 pod zadaszeniem[potrzebny przypis], na co dzień obiekt klubu MCKS Czeladź;
Stadion MOSiR przy ul. Mickiewicza,pojemność 900 miejsc, w tym 150 siedzących[potrzebny przypis], na co dzień obiekt klubu Górnik Piaski;
Ponadto na terenie miasta znajduje się aktualnie sześć nowoczesnych obiektów ze sztuczną nawierzchnią:
dwa boiska typu Orlik 2012 (przy Zespole Szkół nr 1 i Szkole Podstawowej nr 3)
dwa przyszkolne boiska sportowe (przy Szkole Podstawowej nr 7 i Miejskim Zespole Szkół)
boisko wielofunkcyjne w Parku harcerskim Kamionka
pełnowymiarowe boisko treningowe przy ul. Sportowejz trybuną dla 236 osób[potrzebny przypis]
Przy ul. Sportowej 2 znajduje się hala widowiskowo-sportowa MOSIRo łącznej powierzchni 3825 m² z widownią na 540 miejsc siedzących, przystosowana do gier zespołowych, a przy ul. Legionów 119 kompleks otwartych basenów wraz z zapleczem socjalnym, budynkiem restauracyjnym i boiskiem do piłki plażowej[potrzebny przypis].
W 2011 Stowarzyszenie Kibiców CKS Czeladź (SKCC) przystąpiło do organizacji Czeladzkiej Ligi Amatorów, która we wrześniu 2012 inauguruje już IV edycję. Od II edycji z uwagi na duże zainteresowanie rozgrywki prowadzone są na dwóch szczeblach – I i II ligi[potrzebny przypis].
Od września 2018 roku na terenie miasta organizowany przez stowarzyszenieCzeladź Biega jest także Cross Saturna[21]. W sierpniu 2019 roku odbyła się jego druga, a w czerwcu 2022 roku trzecia edycja. Wydarzenie obejmuje bieg oraz marsz nordic walking[22][23].
W Czeladzi przy ulicy Dehnelów 2[24] powstał w 2010 roku obiekt wellness and spa pod nazwą Termy Rzymskie[25] obejmujący kompleks basenów, jacuzzi, saun oraz łaźni parowych[26]. W ośrodku utworzono także pierwsze łaźnie piwne BBB w Polsce[27]. Termy uzyskały popularność wśród miłośników saunowania z całej Polski[25]. Obiekt uzyskał rekomendację Polskiego Towarzystwa Saunowego[28]. W Termach Rzymskich odbywają się cykliczne noce saunowe[29]. Tu również organizowane są Mistrzostwa Polski w saunowaniu[30]. Pod koniec 2020 roku otwarto na terenie czeladzkich Term Rzymskich największą saunę na świecie przypominającej kształtem Colosseum zdolną pomieścić 300 osób na powierzchni 200 metrów kwadratowych[31].
Czeladź jestgminą miejską. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Czeladzi – 21 radnych[32]. Organem wykonawczym samorządu jest burmistrz miasta, którym obecnie jest Zbigniew Szaleniec.
↑Jarosław Sawiak: Oczywista nieoczywistość – tożsamość na pograniczu. jaw.pl, 2022-06-18. [dostęp 2022-06-19]. [zarchiwizowane ztego adresu (2022-06-19)]. Cytat:Otóż dzisiejsze województwo śląskie, utworzone dwie dekady temu, jest dość osobliwą jednostką terytorialną; 52% jego obszaru to historyczna Małopolska, a ściślej ziemia krakowska, m.in. z Częstochową, Sosnowcem, Będzinem, Czeladzią oraz znaczną częścią Podbeskidzia.(pol.).
↑Michał Bulsa,Patronackie osiedla robotnicze. Tom 2: Zagłębie Dąbrowskie, Ziemia Rybnicka, Ziemia Wodzisławska, Łódź 2023, s. 24-27.
↑Michał Bulsa,Patronackie osiedla robotnicze. Tom 2: Zagłębie Dąbrowskie, Ziemia Rybnicka, Ziemia Wodzisławska, Łódź 2023, s. 15-18.
↑Praca zbiorowa, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Czeladzi. „1906–1936 Jednodniówka jubileuszowa Towarzystwa Gimnastycznego «Sokół» w Czeladzi”, Czeladź 1936.
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
50°18′55″N 19°04′18″E/50,315278 19,071667[2]
Osobny artykuł:Kalendarium historii Czeladzi.
.jpg)
