Ta strona zawiera symbole fonetyczneMAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znakówUnikodu.
Cyrylica została oparta na greckiejmajuskule[1]. Za twórcę cyrylicy uznaje się któregoś z uczniówCyryla iMetodego, przy czym najczęściej przywołuje się tu imionaKlimenta Ochrydzkiego bądźKonstantyna Presławskiego. Pierwsze ślady użycia cyrylicy pochodzą z terenów wschodniejBułgarii. Za najstarszy zabytek cyrylicki uważane są inskrypcje z monasteru w pobliżu wsiKrepcza, datowane na 921 rok, lub inskrypcja z odnalezionego w 2023 roku w Bułgarii napierśnika, datowanego pomiędzy 916 a 927 rokiem[2][3]. W ciągu X–XII w. cyrylica rozprzestrzeniła się z Bułgarii na terenySerbii orazRusi Kijowskiej.
Cyrylica używana współcześnie dla zapisu rozmaitych języków jest alfabetem częściowo zreformowanym i unowocześnionym w stosunku do wersji pierwotnej i nosi nazwęgrażdanki (ros. skrót odgrażdanskij szrift, tj. pismo obywatelskie, świeckie). Reformy cyrylicy dokonano w Rosji na początku XVIII wieku za sprawąPiotra Wielkiego. Projekt reformy z osobistymi uwagami cara pochodzi z roku 1709. Początkowo zreformowanego pisma używano wyłącznie w kancelarii carskiej dla zapisu oficjalnych dokumentów państwowych, później jej użycie rozszerzyło się także na inne sfery piśmiennictwa, najpierw rosyjskiego, a następnie także południowosłowiańskiego. Przy pierwotnej wersji cyrylicy pozostała cerkiew prawosławna, wykorzystująca zapisane tym alfabetem księgi liturgiczne w językucerkiewnosłowiańskim.
WSerbii reformy pisma dokonał w pierwszej połowie XIX w.Vuk Karadžić. Usunął on m.in. znakiъ,ь pisane na końcu wyrazów, wprowadził znakiљ,њ,џ dla miękkiegol', miękkiegon' oraz dladż, ujednolicił także pisownię joty, wprowadzając łaciński znakj w miejsce dotychczasowych rozmaicie zapisywanych liter.
W Rosji porewolucji lutowej przygotowano kolejny projekt reformy pisma, zatwierdzony przez Akademię Nauk 5 lipca 1917 roku. Reforma zmierzała do uproszczenia pisowni iortografii. Zgodnie z nowymi zasadami, z alfabetu rosyjskiego usunięto litery ѣ (jać), ѳ (fita) oraz i (tzw. i diesiatiericznoje), zastępując je odpowiednio znakami е, ф, и. Ostatecznie usunięto też ѵ (iżycę), używaną jedynie w tekstach religijnych, w dodatku w bardzo niewielu słowach[4]. Zarzucono stawianietwardego znaku na końcu wyrazów kończących sięspółgłoską. Reforma uzyskała moc obowiązującą w 1918 roku, już pod rządamibolszewików. Reformy nie zaakceptowała część emigracji rosyjskiej oraz duchowieństwo, wiele publikacji emigracyjnych drukowano według dawnych zasad.
Reformagrażdanki bułgarskiej dokonana została na wzór rosyjski w 1944 roku.
W cyrylicy wyróżnia się wielkie i małe litery, jednak w przeciwieństwie do alfabetu łacińskiego różnią się one głównie wielkością, nie kształtem. Czasem znacznie różni się za to od pisma prostegokursywa (zwłaszcza małe litery), np. ГгГг, ДдДд, ИиИи, ЦцЦц, ЏџЏџ, ШшШш. Istnieją także niewielkie różnice w postaci kursywy w różnych językach.
Rosyjskie literywytłuszczone; zarzuconepochylone; w nawiasachtransliteracja[6]
Wersje cyrylicy współcześnie używane do zapisywania poszczególnych języków nieco różnią się od siebie nawzajem.
Cyrylica w kroju podstawowym i kursywie:
А а
Б б
В в
Г г
Д д
Е е
Ё ё
Ж ж
З з
И и
Й й
К к
Л л
М м
Н н
О о
П п
Р р
С с
Т т
У у
Ф ф
Х х
Ц ц
Ч ч
Ш ш
Щ щ
Ъ ъ
Ы ы
Ь ь
Э э
Ю ю
Я я
А а
Б б
В в
Г г
Д д
Е е
Ё ё
Ж ж
З з
И и
Й й
К к
Л л
М м
Н н
О о
П п
Р р
С с
Т т
У у
Ф ф
Х х
Ц ц
Ч ч
Ш ш
Щ щ
Ъ ъ
Ы ы
Ь ь
Э э
Ю ю
Я я
Różnice w postaciach liter w kroju prostym (po lewej) i w kursywie (po prawej) w językach rosyjskim (niebieskie pole), bułgarskim (pomarańczowe) oraz serbskim i macedońskim (żółte)
Cyrylica w piśmie odręcznym w zasadzie identyczna jest, jak w kursywie, a te z liter, których wygląd w piśmie odręcznym jest wyraźnie odmienny niż w druku lub może budzić wątpliwości, pokazane są w zestawieniu poniżej.
Cyrylica służąca do zapisujęzyka bułgarskiego jest bardzo podobna do rosyjskiej i różni się od niej kilkoma tylko niewielkimi zmianami, takimi jak nieobecność liter „э” oraz „ы”. Poza tym pewne litery w bułgarskim wymawiane są inaczej niż w rosyjskim, a więc odpowiednio „e” to „e” (nie „je”), „щ” to „szt” zaś „ъ” to samogłoska między „a” oraz „y” (szwa).
Język macedoński posługuje się cyrylicą zbliżoną do serbskiej, jednak z kilkoma drobnymi zmianami, dostosowującymi alfabet do dźwięków tego języka, takimi jak „dz” (s), miękkie „g” i miękkie „k”.
1)Transkrypcja niektórych liter w połączeniu ze znakiem zmiękczenia:зь – ź, zi; ль – l; сь – ś, si; ць – ć, ci 2) W języku ukraińskim słowa rzadko zaczynają się na literę и. A litera ь zmiękcza literę przed nią, a słowo nigdy się od niej nie zaczyna
Zmodyfikowana cyrylica stanowiła alfabet służący do oficjalnego zapisu języka kazachskiego wKazachstanie do października 2017 (w 2025 ostatecznie zastąpić ją w tej roli ma zmodyfikowany alfabet łaciński). Pierwszą urzędową wersję kazachskiej cyrylicy wprowadzono w 1940. Litery Вв, Ёё, Цц, Чч, Щщ, Ъъ, Ьь, Ээ występują wyłącznie w zapożyczeniach.
Alfabet oparty na cyrylicy, składający się z 42 liter, stosowany jest do zapisu języka w Kazachstanie i Mongolii. Jego twórcą jestSarsen Amanżołow. Alfabet został oficjalnie wprowadzony do użytku w 1940 r. W 1951 r. literęӮ zastąpiono literąҰ, а w 1957 r. wprowadzono literęЁ. Do 1957 r. litery charakterystyczne dla języka kazachskiego zapisywano na końcu alfabetu.
Współczesny alfabet mongolski niewiele różni się odrosyjskiej cyrylicy, występują w nim jednak dodatkowe literyӨ (ө) iҮ (ү), służące do zapisu głosek nieistniejących w języku rosyjskim.
Zasady transkrypcji i transliteracji współczesnego alfabetu mongolskiego według dra Jana Rogali
Mongolski
Transliteracja
Transkrypcja
Przykłady transkrypcji
А (а)
A (a)
A (a)
газар = gadzar
Б (б)
B (b)
B (b)
Бум =Bum
В (в)
V (v)
W (w)
Увс = Uws
Г (г)
G (g)
G (g)
баг = bag
Д (д)
D (d)
D (d)
Дорнод =Dornod
Е (е)
Ye (ye)
Je (je)
Еэвэн =Jeewen
Ё (ё)
Yo (yo)
Jo (jo)
Соёмбо = Sojombo
Ж (ж)
J (j)
Dż (dż)
Жаргалант =Dżargalant
З (з)
Z (z)
Dz (dz)
зам =dzam
И (и)
I (i)
I (i)
Биж = Bidż; Жинст = Dżinst
Й (й)
I (i)
J (j )
Хэнтий = Chentij
К (к)
K (k)
K (k)
(w zapożyczeniach) Москва = Moskwa
Л (л)
L (l)
L (l)
гол = gol
М (м)
M (m)
M (m)
Манлай =Manlaj
Н (н)
N (n)
N (n)
мандах = mandach
О (о)
O (o)
O (o)
Орхон =Orсhon
Ө (ө)
Ö (ö)
Ö (ö) lub O (o)
Өлзийт =Öldzijt
П (п)
P (p)
P (p)
Пэлжидийн =Peldżidijn
Р (р)
R (r)
R (r)
Хайрхан = Chajrchan
С (с)
S (s)
S (s)
Сэлэнгэ =Selenge
Т (т)
T (t)
T (t)
Ихтамир = Ichtamir
У (у)
U (u)
U (u)
Увс =Uws
Ү (ү)
Ü (ü)
Ü (ü) lub U (u)
бүрэн = büren
Ф (ф)
F (f)
F (f)
(w zapożyczeniach) Телефон = Telefon
Х (х)
Kh (kh)
Ch (ch)
Халх =Chalch
Ц (ц)
Ts (ts)
C (c)
Цахир =Сachir
Ч (ч)
Ch (ch)
Cz (cz)
Чойр =Czojr
Ш (ш)
Sh (sh)
Sz (sz)
тэшиг = teszig
Щ (щ)
Sch (sch)
Szcz (szcz)
(w zapożyczeniach)Щорс =Szczors
Ъ (ъ)
–
-
(rzadko stosowany)
Ы (ы)
Y (y)
Y (y)
Шарынгол = Szaryngol
Ь (ь)
i
znak zmiękczenia´,
wymawiane bardzokrótkoi )
Дарьганга = Dar´ganga; Чандмань = Czandmań
Э (э)
E (e)
E (e)
Бэрх = Berch
Ю (ю)
Yu (yu)
Ju (ju)
юм =jum
Я (я)
Ya (ya)
Ja (ja)
Буянт = Bujant
Samogłoski długie, zapisywane w alfabecie mongolskim przez podwojenie litery, dr Rogala proponuje oddawać w transkrypcji również za pomocą podwójnej litery (np. /uul/ góra). Zapisumlautu zaleca zarówno dlaө, jak i dlaү (obok zapisu bez znaków diakrytycznych).
Cesarz RosjiMikołaj I Romanow planował od roku 1852 wprowadzenie cyrylicy, dostosowanej do zapisujęzyka polskiego w celurusyfikacjiKrólestwa Polskiego. Plany takie istniały od lat 40. XIX wieku, projekt gotowy był w 1852, a pierwszy podręcznik („Elementarz dla dzieci wiejskich” – «Элемэнтар̌ъ для дзеци вейскихъ») ukazał się w 1865[9].
Próby te natrafiły jednak na wielkie trudności natury lingwistycznej i politycznej. Niemało przyczynił się do tego upór samego cara, który uważał się za specjalistę w tej dziedzinie[10].
По̂йдзьце о дзятки, по̂йдзьце вшистке разэм За място, подъ слупъ на взго̂рэкъ, Тамъ пр̌едъ цудовнымъ клęкнийце образэмъ, Побожне змо̂вце пацёрэкъ.
Тато не враца ранки и вечоры Вэ лзах го чекамъ и трводзэ; Розлялы р̌еки, пэлнэ звер̌а боры, И пэлно збо̂йцо̂въ на дродзэ;-
Слышąцъ то дзятки бегнą вшистке разэмъ За място подъ слупъ на взго̂рэкъ, Тамъ пр̌едъ цудовнымъ клęкая̨ образемъ, И зачиная̨ пацёрэкъ.
Цалуя̨ земę, потэмъ въ Имę Ойца, Сына и Духа свęтэго, Бąдзь похвалёна пр̌енайсьвęтша Тро̂йца Тэразъ и часу вшелькего.
(...)
Komentarze:
Znaki diakrytyczne są nietypowe dla cyrylicy (występowały też w cyrylicy litewskiej[12]).
Twarde znaki na końcu wyrazu:разэмъ Слышąцъ – to cecha cyrylicy przed reformą.
По̂йдзьце – oznaczenie ć, dź użyte później wbiałoruskim
„Spółgłoski niezmiękczalne”:пр̌езъ вшистке – to właściwość pisownirosyjskiej
Obecnie cyrylica wykorzystywana jest do zapisu języka polskiego w społeczności wsiWierszyna na Syberii[13]. Stosowany standard zapisu różni się jednak od XIX-wiecznych publikacji, np.ę oddane jest przezэн.
Ze względu na nieznajomość alfabetu łacińskiego pośród wiernych na Białorusi od lat 90. XX wieku, Wydawnictwo DiecezjalneDiecezji grodzieńskiej publikuje modlitewniki i zbiory pieśni kościelnych po polsku, ale w zapisie cyrylicznym[14][15][16][17].
Ойчэ наш, ктурысь ест в небе, сьвенць се Име Твое, пшыйдзь Крулество Твое, боньдзь воля Твоя, яко в небе так и на земи. Хлеба нашэго повшэднего дай нам дзисяй. И одпусьць нам нашэ вины, яко и мы одпушчамы нашым виновайцом. И не вудзь нас на покушэне, але нас збав одэ злэго. Амэн.[18]
Transliteracja:
Ojče naš, kturys’ jest v njebje, s’vjenc’ sje Imje Tvoje, pšyjdz’ Kruljestvo Tvoje, bon’dz’ volja Tvoja, jako v njebje tak i na zjemi. Chljeba našego povšednjego daj nam dzisjaj. I odpus’c’ nam naše viny, jako i my odpuščamy našym vinovajcom. I nje vudz’ nas na pokušenje, alje nas zbav ode zlego. Amen.
Standardowa polszczyzna w zapisie alfabetem łacińskim:
Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się Imię Twoje, przyjdź Królestwo Twoje, bądź wola Twoja, jako w niebie tak i na ziemi. Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj. I odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom. I nie wódź nas na pokuszenie, ale nas zbaw ode złego. Amen.
W standardzieUnicode cyrylica jest zaadresowana w dwóch blokach: podstawowymCyrillic i uzupełniającymCyrillic Supplement, obejmujących adresy od U+0400 do U+052F. Znaki o adresach od U+0400 do U+045F znane z wcześniejszego standarduISO 8859-5 zostały przeniesione do góry o 864 pozycje. Znaki zaadresowane od U+0460 do U+0489 to litery historyczne, które obecnie nie są stosowane w cyrylicy. Znaki zaadresowane od U+048A do U+052F to litery dodatkowe dla różnych języków, które stosują cyrylicę.
Unikod nie obejmuje cyrylickich znaków akcentowych, ale litery z akcentami można tworzyć dodając po akcentowanej samogłosce (np. е́ у́ э́) dostawny znak diakrytyczny tzw.akut dostawny (U+0301). W tablicy znaków można także zastosować symboli „użytku prywatnego”.
W standardzie Unicode 5.1, wydanym 4 kwietnia 2008, wprowadzono znaczące zmiany w blokach znaków cyrylickich. Zmodyfikowano blokiCyrillic orazCyrillic Supplement, dodano bloki:Cyrillic Extended A (2DE0...2DFF) orazCyrillic Extended B (A640...A69F), które znacząco poprawiły wsparcie dla alfabetów w językach:staro-cerkiewno-słowiańskim,abchaskim,aleuckim,czuwaskim,kurdyjskim imołdawskim[19].
Znaki interpunkcyjne w cyrylicy są podobne do znaków interpunkcyjnych włacince.
↑abcdefTransliteracja międzynarodowa na podst. normyISO 9.
↑Transkrypcja zgodna z uchwałami Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk z 20 stycznia 1956 r., za Słownikiem ortograficznym języka polskiegoPWN.
↑Paśko, Dorota 2011Powiązania między językiem polskim a wyznaniem katolickim, w: Ewa Golachowska i Anna Zielińska (red.) Wokół religii i jej języka. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, s. 115.
