Cyryl uważany jest za jednego z najwybitniejszychteologów iegzegetów w dziejachchrześcijaństwa. Jego prace cechuje precyzyjna terminologia,logicznaargumentacja i umiejętność szerokiego omówienia historii problemu. Wśród dzieł Cyryla dominują prace biblistyczne, główniekomentarze doPisma Świętego. Zachowały się też jegotraktaty teologiczne i filozoficzne,homilie oraz listy.
Cyryl był postacią kontrowersyjną. Już za życia stał się przedmiotem rozbieżnych ocen. Przeciwnicy oskarżali go o stosowanie przemocy, intrygi, przekupstwa, manipulowanie ludźmi i informacjami[1]. Krytykowano go za daleki odnormy sposób, w jaki posługiwał sięjęzykiem greckim[2]. Zwolennicy podziwiali go za autentyczną wiarę, wiedzęfilozoficzną iteologiczną a zwłaszcza poglądy, które odzwierciedlały niepokoje i potrzeby religijnechrześcijan[3]. DlaKoptów był przywódcą i bohaterem narodowym, który przywróciłsuwerenność kraju po wiekach okupacjirzymskiej[4]. We współczesnejhistoriografiiarabskiej uważa się Cyryla za jednego z prekursorów idei nowożytnego, niepodległegoEgiptu[5].
Wobec zniszczenia większości starożytnych rękopisówkoptyjskich, przetrwało niewiele świadectw o Cyrylu pochodzących z samegoEgiptu[8]. Najstarsza biografia Cyryla, spisana wkrótce po jego śmierci, pochodzi z koptyjskiejHistorii Kościoła, zachowanej w przekładzie najęzyk gyyz[8].EtiopskirękopisHistorii, w którym przekazano bardzo dużo skądinąd nieznanych faktów z życia Cyryla, odkryto w II połowie XX wieku[9]. Druga chronologicznie biografia, zawierająca również wiele cennych informacji, została zapisana w VI wieku w koptyjskiejHistorii patriarchów. Biografia ta znana jest współcześnie jedynie z X-wiecznego opracowaniaarabskiego, autorstwaSawrirusa ibn al-Mukaffa[10][9]. Najobszerniejszą biografię Cyryla napisał, pod koniec VII wieku,koptyjski historykJan z Nikiu[10]. Dzieło to zachowało się w etiopskim tłumaczeniu z tłumaczenia arabskiego[9], Jan wykorzystał starożytneźródłaegipskie, współcześnie zaginione, stąd jego praca jest niezwykle wartościowa[10]. Natomiastłacińskie igreckie dziełahagiograficzne przekazały głównielegendy i we współczesnej nauce uważane są za mało wiarygodne[11].
Po śmierci Cyryla jegodoktryna religijna została stopniowo uznana zaortodoksyjną przez większość Kościołów chrześcijańskich[12], ale była odmiennie interpretowana przez przedstawicieli różnych nurtówteologicznych[13]. Nasoborze chalcedońskim tezy sprzeczne z nauką biskupa Aleksandrii uzasadniano wyrwanymi z kontekstu cytatami z jego prac[12]. Ponieważ przeciwnicy Chalcedonu powoływali się na autorytet Cyryla, naII soborze konstantynopolitańskim dokonano reinterpretacji jego dzieł. Na polecenie cesarzaJustyniana przyjęto wyjaśnienie, zgodnie z którym niektóre terminy w pracach Cyryla mają inne znaczenie, niż dosłowne[14]. Obok dominującej w historii myśli chrześcijańskiej, kompromisowej tzw.teologii konstantynopolitańskiej, występował i występuje współcześnie silny nurt dosłownego rozumienia dzieł Cyryla, zwany niekiedycyrylijskim fundamentalizmem[15]. W nowożytnej teologii chrześcijańskiej różnych wyznań funkcjonuje także tendencja do całkowitego odrzucenia doktryny Cyryla i wywodzącej się z niej tradycji naukowej[16]. Cyryl jest bowiem myślicielem, który wywoływał za życia i wywołuje współcześnie skrajne reakcje wśród teologów[16].
WśredniowiecznymBizancjum Cyryla nazywanoPieczęcią Ojców[17]. Uważano, że jego nauka była zwieńczeniemfilozofii iteologii okresupatrystycznego[17]. W V wieku przetłumaczono nałacinę najważniejsze dzieła biskupa Aleksandrii i opublikowano wRzymie jakoFlorilegium Cyrillianum[18]. Na początku VI wieku kilka prac przełożyłDionizy Mniejszy. Jednak od VII wieku bezpośrednia znajomość dzieł Cyryla naZachodzie zanikła. Cytowano je z opracowań autorów łacińskich V i VI wieku[19]. Wpływ myśli Cyryla na Zachodzie został w praktyce ograniczony dodogmatyki. Jego imię wymieniano w pracach historycznych poświęconych sporomchrystologicznym późnejstarożytności[17]. Wyjątkiem byłTomasz z Akwinu, który pod koniec życia przeczytał niektóre z dzieł Cyryla[20]. Wpływ doktryny biskupa Aleksandrii na późną filozofię i teologię Akwinaty jest we współczesnej nauce uważany za znaczący[19]. Wielu badaczy uznaje dojrzałąchrystologię Tomasza za cyrylijską[20]. Natomiast średniowieczne teologiewschodnie (prawosławna,syryjska czykoptyjska) nadal opierały się bezpośrednio na doktrynie biskupa Aleksandrii[18]. Teksty Cyryla weszły na przykład w składNomokanonu[21].
Przekład florencki oraz zachowane tłumaczenia starożytne były podstawą pierwszego, sześciotomowego wydania dzieł Cyryla[19], które w 1638 roku opublikował wParyżuJean Aubert(inne języki). Była to edycja dwujęzyczna, oryginał grecki został w niej zestawiony z tłumaczeniem łacińskim[24]. W roku 1864 wydanie Auberta przedrukował, z kilkoma dodatkami,Jacques Paul Migne w seriiPatrologia Graeca, w tomach 68-77[24]. Edycje Auberta i Migne’a pozostają jedynymi zbiorowymi wydaniami prac Cyryla[24].
Tezy Woltera i Gibbona przyjęły się whistoriografii orazkulturze masowej XIX i XX wieku[29]. Oskarżenia pod adresem Cyryla powtarzano nie tylko w pracach historycznych, słownikach i encyklopediach, ale także w opracowaniach na tematwkładu kobiet w dzieje nauki[30]. Zdaniem polskiej historykMarii Dzielskiej:Zarzuty stawiane Cyrylowi dotyczą ponadto głębszego aspektu sprawy niż tylko udziału w zewnętrznych manifestacjach wrogości i kłamstwa. Dotykają sfery jego psychologii i moralności. Cyryl uczynił coś, co można by określić naruszeniem zasad chrześcijańskiego porządku moralnego, któremu miał służyć. Stało się tak dlatego, że nie umiał pogodzić się z przegraną. Chciał być liderem społeczności aleksandryjskiej, a tymczasem to miejsce w kręgach elity zajmowała Hypatia[31]. Niektórzy autorzy oskarżali Cyryla nawet, że był prekursorem ideologiiholocaustu[29]. Postać biskupa Aleksandrii pojawiała się, jakoczarny charakter, na kartachliteratury pięknej oraz wfilmach[32]. Wliteraturze polskiej Cyryl został przedstawiony w ten sposób w utworzeZ przeszłościMarii Konopnickiej z roku 1881[33].
Nawrót do Cyryla wteologiikatolickiej ianglikańskiej nastąpił w drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza za sprawą tzw.ruchu oksfordzkiego[34]. W roku 1882 Cyryla ogłoszonodoktorem Kościoła katolickiego[35]. Ukształtowała się wówczas opinia, którą w 1897 roku skrótowo wyraził w swojejLa littérature grecque francuski historykPierre Batiffol(inne języki):Zostawmy tytuł Faraona, który dobrze opisuje potęgę skupioną w ręku biskupa Aleksandrii oraz jego władczy i gwałtowny charakter. Nie może to przesłaniać wielkości Cyryla oraz jego geniuszu. W historii dogmatyki rola Cyryla może być porównywana jedynie z roląAtanazego. W historii teologii tylkoświęty Augustyn jest postacią o podobnym znaczeniu[34]. Zbliżone opinie dominują wśród uczonych XXI wieku[36]. ZdaniemJosepha Ratzingera:Pisma Cyryla, bardzo liczne i szeroko rozpowszechnione również w przekładach na łacinę i języki orientalne już za jego życia – co świadczy o powodzeniu, jakim się cieszyły – odegrały w dziejach chrześcijaństwa pierwszorzędną rolę. Ważne są jego komentarze do licznych ksiąg starotestamentalnych i Nowego Testamentu, w tym do całego Pięcioksięgu, Izajasza, Psalmów oraz Ewangelii Jana i Łukasza. Istotne znaczenie mają również jego liczne dzieła doktrynalne[37].
Uniwersytet w Oksfordzie pozostaje w XXI wieku głównym ośrodkiem badań nad biskupem Aleksandrii[17]. Pod koniec XX wieku na uczelniach europejskich i amerykańskich zintensyfikowano prace naukowe. Odkrytomanuskryptygreckie,koptyjskie,syryjskie iormiańskie, zawierające relacje o dotąd nieznanych faktach[27]. Przeanalizowano społeczne i polityczne uwarunkowania, w jakich działał Cyryl[29]. Zwrócono uwagę na dysonans między późnorzymską kulturą klas wyższych a ówczesną rzeczywistością polityczną, a także między kościelną kulturą literacką tamtych czasów i brutalnymi realiami[39]. Podjęto prace nad niewydanymi dziełami biskupa Aleksandrii. Napisano szereg monografii analizujących jego poglądy[27]. Szczegółowej analizie poddano język Cyryla[2]. Uczeni analizują wpływ starożytnej, egipskiej teologii kultuIzydy nachrystologię imariologię Cyryla[40][41]. Badany jest także wpływ dziedzictwa naukowego biskupa Aleksandrii, zwłaszczaegzegezy, na XX-wiecznepostmodernizm istrukturalizm, szczególnie na praceFerdinanda de Saussure’a[42].
Z badań naukowych początku XXI wieku wyłania się obraz człowieka o silnej woli, wytrawnego polityka, znakomitegoretora, wnikliwego i oryginalnegofilozofa,teologa orazbiblisty[27]. Chociaż poglądy Cyryla ukształtowały się pod wpływem antycznego sposobu myślenia, to był on pierwszym pisarzem chrześcijańskim, który zdecydowanie wykroczył poza utarte schematy wynikające z klasycznego wykształcenia[3]. Przekształcił starożytne filozofię i teologię w ten sposób, by wyrażały one potrzeby religijne chrześcijan[3]. Cyryl podzielał bowiem niepokoje ludzi swojej epoki i potrafił te niepokoje ująć wjęzyku naukowym[3]. Stąd jego prace miały decydujące znaczenia dla dalszego rozwoju teologii jakonauki[36]. Wśród badaczy panuje zgoda, że Cyryl był jednym z najwybitniejszychteologów iegzegetów w dziejachchrześcijaństwa[36]. Zaliczany jest do uczonych, którzy wywarli największy wpływ na współczesny kształtdoktryny tej religii[36].
Nieznana z imienia matka Cyryla pochodziła zMemfis[43]. Urodziła się w rodziniekoptyjskiej wyznającejchrześcijaństwo[43]. Memfis było w drugiej połowie IV wieku silnym ośrodkiempoliteizmu, w którym chrześcijanie stanowili mniejszość[11]. Matka Cyryla i jej bratTeofil zostali osieroceni w dzieciństwie i uciekli z rodzinnego miasta podczas antychrześcijańskich zamieszek za panowaniaJuliana Apostaty[11].
Matka Cyryla znalazła schronienie w jednym z klasztorówAleksandrii[11]. Tamzaaranżowano jej małżeństwo i wysłano do odległego o 120 kilometrówTheodosios[11]. Według późniejszejlegendy koptyjskiej, małżeństwo rodziców Cyryla miał zaaranżować osobiściebiskup AleksandriiAtanazy[9]. Atanazy poznał się też na talencieTeofila, wziął chłopca do swojego domu, wysłał do szkoły a później na studia[43].
Cyryl urodził się wTheodosios wDolnym Egipcie[44]. Była to rodzinna miejscowość jego ojca, którego imienia nie przekazało żadneźródło[43]. Dokładna data urodzin Cyryla nie jest znana[11]. Współcześni badacze uważają, że wydarzyło się to około roku 378[11]. Cyryl nie miał rodzeństwa[43]. Nie jest jasne, czy imię Cyryl nadano mu nachrzcie, czy też przyjął je dopiero pointronizacji[45]
20 czerwca 385 roku brat matki Cyryla,Teofil, został wyświęcony nabiskupaAleksandrii[43]. Cyryl miał wówczas około siedmiu lat i osiągnął wiek, w którym dzieci posyłano do szkoły[43]. Wuj sprowadził Cyryla do Aleksandrii, podjął się opieki nad nim i nadzorował jego edukację w ramachsztuk wyzwolonych[43].
We współczesnej nauce dyskutuje się stopień znajomościjęzyka łacińskiego przez Cyryla[22]. Przesyłane przez niego naZachód dokumenty i opracowania sporządzone zostały po łacinie[22]. Wiele dzieł Cyryla świadczy o jego dobrej znajomość literatury zachodniej. WKomentarzu do Izajasza szczegółowo przeanalizowałKomentarzHieronima ze Strydonu[52]. Najczęściej przyjmuje się, że edukacja Cyryla obejmowała podstawy łaciny. Znał on ten język słabo, ale jako biskup zatrudnił grupę kompetentnych tłumaczy. Sporządzone na jego potrzeby greckie tłumaczenia dzieł łacińskich, jak również łacińskie teksty przesyłane przez Cyryla na Zachód, nie zachowały się[53].
Edukacja Cyryla obejmowała też najprawdopodobniej literaturężydowską. Cyryl bardzo szczegółowo znał praceJózefa Flawiusza, którego nazywałczłowiekiem sławnym i mądrym. Często przytaczał w swoich dziełach biblistycznych różnelegendy. Niewielką część tychhagad odnaleziono u innych pisarzy chrześcijańskich. Natomiast większość z nich została później włączona doTalmudu. Kilka znanych jest jedynie z prac Cyryla, dlatego sądzi się, że czytał on nieznane współcześnie dzieła żydowskie[54].
Aleksandria była największym i najbogatszym miastemCesarstwa[56]. Większość z ponad jej miliona mieszkańców stanowiła ludnośćkoptyjskojęzyczna, wyznającachrześcijaństwo[57].Koptowie nie mieli swoich przedstawicieli we władzach i tworzyli najuboższą warstwę społeczną[58]. Obok Koptów miasto zamieszkiwały dwie duże mniejszości. Pierwszą była ludnośćgreckojęzyczna, elita Aleksandrii, w której rękach spoczywała władza polityczna. WśródGreków było wielupoliteistów i tak zwanych nominalnych chrześcijan[57]. Drugą mniejszość stanowiła ludnośćżydowska, wyznającajudaizm. Firmy żydowskie odgrywały ważną rolę w gospodarce miasta, kontrolowały dużą część handlu odbywającego się przezport w Aleksandrii(inne języki)[57].
Koptowie uważali za swoich naturalnych przywódcówbiskupów Aleksandrii. Wuj Cyryla,Teofil, starał się uzyskać dlaEgiptu szeroką autonomię[59]. Nazywano goFaraonem, oskarżano o dążenia niepodległościowe oraz zamiar założenia nowej dynastii egipskiej. Teofil umocnił struktury alternatywnego, koptyjskiego państwa[60]. Egipscy chrześcijanie płacili kontrybucję, którą przekazywano biskupowi Aleksandrii. Żegluga naNilu obłożona została nielegalnym podatkiem na Kościół. Na obszarach, gdzie nie stacjonowało wojsko, władza przeszła faktycznie w ręce koptyjskich biskupów. Teofil kupował wielkie posiadłości ziemskie, budował w całym kraju umocnione kościoły. Siedziba biskupa Aleksandrii,Caesareum(inne języki) (dawna świątyniaCezara), została zamieniona w twierdzę[59]. Egipt pokryła sieć szpitali chrześcijańskich. Pracowali w nich mnisi, zwaniparabolani (pielęgniarzami). Pełnili oni rolę kościelnej milicji i byli wykorzystywani do walk z wojskiem rzymskim[61].
Teofil umarł 15 października 412 roku[62]. Zgodnie ze zwyczajem Kościoła aleksandryjskiego, biskup przed śmiercią wyznaczał następcę, co zatwierdzało duchowieństwo miasta[59]. Teofil mianował swoim następcą Cyryla[62].
Nominacji Cyryla na biskupa Aleksandrii nie zaakceptowałprefektEgiptuOrestes[62]. Władze obawiały się, że Cyryl będzie kontynuował niepodległościową politykę Teofila[60]. W imieniu cesarzaTeodozjusza, Orestes nominował na biskupaarchidiakona Tymoteusza[62]. W proteście Koptowie zorganizowali wielką demonstrację skierowaną przeciwko władzom rzymskim. Orestes wysłał na ulice Aleksandrii wojsko, aby siłą usunęło demonstrantów. Wywołało to wybuch walk, w których żołnierzy wsparliGrecy iŻydzi. Po trzech dniach krwawych starć, Orestes wycofał wojsko do koszar i wyraził zgodę na wyświęcenie Cyryla[60]. Decyzja ta, oprotestowana[63] przez dowódcę wojsk rzymskich w Egipcie Abundiantiusa[45], zakończyła walki[63].
Cyryl rozpoczął umacnianie swojej władzy nadEgiptem od uporządkowania spraw kościelnych[65]. W pierwszych miesiącach pontyfikatu usunął ze stanowisk tychbiskupów iksięży, którzy podczas elekcji opowiedzieli się przeciwko niemu[66]. Zamknął kościołynowacjan, usunął ich biskupów, a od duchowieństwa zażądał deklaracji lojalności[67]. Nowacjanie byli grupąchrześcijan, która dotąd nie podlegała jurysdykcji biskupówAleksandrii. Mimo że cieszyli się tolerancją ze stronycesarza, a Cyryl nie miał legalnych podstaw do zamykania ich kościołów, władze państwowe nie zareagowały na to posunięcie[68].
W najstarszym znanym publicznym dokumencie nowego biskupa,Liście świątecznym opublikowanym naWielkanoc 414 roku, Cyryl nawoływał do pełnej jedności wszystkich egipskichchrześcijan wokół Kościoła wAleksandrii[69].
Po przejęciu całkowitej kontroli nad Kościołem egipskim, w roku 415, Cyryl zdecydował się umocnić władzę nadAleksandrią poprzez podporządkowanie sobie dzielnicyżydowskiej[70]. Trzy lata wcześniej Żydzi wystąpili przeciwko nominacji Cyryla na biskupa i wzięli udział w walkach ulicznych po stronie wojska rzymskiego. Przez następne lata narastała liczba aktów przemocy pomiędzyKoptami a Żydami[71]. Wybuch walk na pełną skalę spowodował incydent w teatrze[65]. Starcia przeniosły się na ulice. Płonęły kościoły chrześcijańskie i budynki żydowskie. Padli zabici po obu stronach[72]. Żydzi mieli cesarskie gwarancje bezpieczeństwa, liczyli na pomoc ze strony wojska. JednakprefektOrestes zdecydował się nie interweniować. W tej sytuacji tłum Koptów wkroczył do niebronionej dzielnicy żydowskiej. Mieszkańcy opuścili domy i uciekli z miasta. Cyryl osobiście przybył dosynagogi i nakazał zamienić ją w kościół[62].
Wygnanie Żydów zostało formalnie oprotestowane przez Orestesa. Cyryl zaproponował kompromis[73]. Zagwarantował bezpieczeństwo aleksandryjskim Grekom oraz wojskom rzymskim. Zapewnił też, że znajdujący się już pod jego kontrolą port w Aleksandrii będzie nadal odprawiał statki z żywnością dlaKonstantynopola. Jako znak pojednania ofiarował prefektowiewangeliarz. Dar został odrzucony. Orestes publicznie potępił działania Cyryla. Napisał list do cesarza, w którym zdał relację z wydarzeń oraz zarzucił biskupowi nielegalne działania na szkodę państwa. W związku z krytyczną sytuacją Orestes poprosił o posiłki wojskowe. Natomiast Cyryl wysłał do Konstantynopola swój własny raport, w którym oskarżył Żydów oraz lokalne władze o prowokację i wywołanie zamieszek[57]. CesarzTeodozjusz miał wówczas 14 lat, a jego siostra, 16-letnia regentkaPulcheria nie zdecydowała się na podjęcie żadnych konkretnych działań[74].
Konflikt między biskupem a prefektem eskalował w następnych miesiącach. Na ulicach Aleksandrii atakowano Greków i przedstawicieli władz. Władze odpowiedziały wyprowadzeniem wojska na ulice oraz falą aresztowań[57]. Większość urzędników państwowych w Egipcie była już w tym okresie chrześcijanami[75]. Orestes, chociaż był formalnie chrześcijaninem, otoczył się doradcami, z których większość była politeistami. Prefekt starał się wzmocnić obronę dzielnicy greckiej ściągając do stolicy żołnierzy z innych garnizonów egipskich. Cyryl odpowiedział zwiększając liczbę mnichówparabolani, wezwanych do przybycia na pomoc biskupowi Aleksandrii[57].
Obie strony konfliktu rozpoczęły walkę propagandową, w której zarzucały sobie wzajemnie prowokacje, łamanie prawa, przemoc i morderstwa. Szczególny rozgłos uzyskały dwa przypadki przemocy – śmierć mnicha Ammoniusa, zamordowanego przez żołnierzy Orestesa, oraz zlinczowanie przez tłum zwolenników Cyrylaneoplatońskiej filozofkiHypatii[61]. Ammonius został aresztowany po ataku tłumu na powóz Orestesa. Oskarżono go o rzucenie kamieniem w głowę prefekta. W więzieniu zabito go bez procesu sądowego[76]. Oficjalnie podano, że zmarł podczas przesłuchania[61]. Obie strony natychmiast powiadomiły o tym wydarzeniu cesarza[77].
Natomiast Hypatia należała do kręgu najbliższych doradców Orestesa. Popierała politykę prefekta i przeciwstawiała się przejęciu władzy nad Egiptem przez Cyryla[65]. W marcu 415 roku tłum, na którego czele stanął bliżej nieznanylektor Piotr, wyciągnął Hypatię z powozu na jednej z ulic Aleksandrii. Zawleczono ją pod kościół katedralny, zdarto z niej szaty, wyłupiono oczy i zabito odłamkami skorup glinianych. Szczątki Hypatii wywleczono za miasto i tam spalono na stosie szczap drewnianych[78]. Był to typowy dla Aleksandrii lincz na osobie uznawanej za wroga miasta. Relacje z podobnych, bezprawnych egzekucji, zakończonych wleczeniem ciała zamordowanej osoby ulicami miasta, pochodzą z okresu od I do VI wieku. Między innymi zginęło w ten sposób dwóch biskupów Aleksandrii[79]. Jednak polityczne morderstwo na Hypatii[80] wywołało oburzenie, zwłaszcza wśród ówczesnych elit Cesarstwa[76]. Ściągnęło na Kościół aleksandryjski oraz Cyryla zarzuty, formułowane nie tylko przez intelektualistów zKonstantynopola, ale także wielu chrześcijańskich biskupów i mnichów spoza Egiptu[76]. Chociaż wszczęto formalne śledztwo, w którym brali udział urzędnicy cesarscy, to nikogo nie ukarano[80].
Wobec narastającej fali przemocy i niepokojów społecznych wEgipcie, władze wKonstantynopolu oceniły politykęprefektaOrestesa jako nieefektywną. W ówczesnej sytuacjiCesarstwa, atakowanego przezGermanów iHunów, Egipt pozostawał prowincją niezagrożoną najazdem[81]. CesarzTeodozjusz nie zdecydował się więc na interwencję wojskową, ale negocjacje z Cyrylem. Z kolei Cyryl nie był zwolennikiem niepodległości Egiptu, ale szerokiej autonomii prowincji w ramach Cesarstwa. Kompromis wypracowywano listownie, bez pośredników, przez kilka miesięcy[61]. We wrześniu 416 roku Teodozjusz wysłał do Aleksandrii swojego specjalnego wysłannika, komisarza Aedesiusa[74].
Porozumienie uzgodniono w październiku 416 roku[82]. Władze w Konstantynopolu zgodziły się na odwołanie prefekta oraz innych wysokich urzędników egipskich, a także na wycofanie wojska do koszar. Nowe władze prowincji miały uzgadniać swoje zarządzenia z biskupem Aleksandrii. Z kolei Cyryl zagwarantował bezpieczeństwo władzom i ludności niekoptyjskiej. Zgodził się też na ograniczenie liczby mnichów parabolani do 500, ich administracyjną rejestrację oraz zatwierdzanie członków kościelnej milicji przez nowego prefekta[61]. Parabolani pozbawiono prawa wstępu do urzędów i sądów, nie wolno im było uczestniczyć w wydarzeniach o charakterze publicznym[83].
Po zawarciu kompromisu między cesarzemTeodozjuszem a Cyrylem, zakończyły się niepokoje społeczne i rozruchy[82]. Cyryl osiągnął dominującą pozycję polityczną wprowincji[80]. Urzędnicy cesarscy liczyli się z jego zdaniem i konsultowali z nim ważniejsze decyzje[82]. Faktyczna władza nadAleksandrią i całymEgiptem spoczęła w jego rękach[84]. Od jesieni roku 416 aż do końca pontyfikatu Cyryla, w Egipcie panował pokój społeczny[80]. WKonstantynopolu uznano porozumienie z biskupem Aleksandrii za rozwiązanie, które było politycznym sukcesem. Stopniowo rozszerzano uprawnienia Cyryla[74]. W lutym 418 roku cesarz zezwolił na zwiększenie liczbyparabolani do 600, zniósł dotyczące ich zakazy oraz nadzór nad nimi ze strony administracji państwowej[74].
Chociaż Cyryl był często za życia nazywanyDrugim Teofilem, to jego polityka – po zawarciu porozumienia z cesarzem – różniła się znacznie od polityki wuja. Cyryl zakończył konflikt Aleksandrii zbiskupami Konstantynopola i wpisał dodyptychuJana Chryzostoma, usuniętego z urzędu wskutek działań Teofila[85]. Chcąc zapobiec niepokojom społecznym, powstrzymał rozpoczęte za Teofila burzenie świątyńpoliteistycznych. Skupił się na polemikach i walce propagandowej z wyznawcami dawnych bogów[86]. Nie zezwolił na zniszczenie ośrodka pielgrzymkowego wMenouthis(inne języki), gdzie znajdowała się świątyniaIzydy (Isis Medica), słynąca z uzdrowień. Dokończył nieopodal budowę klasztoru i kościoła wKanopos.Przeniósł tamrelikwie świętychCyrusa i Jana, którzy wedługlegendy leczyli bez zapłaty i zorganizował chrześcijańskie centrum medyczne. Miejsce to w następnych wiekach stało się największym ośrodkiem pielgrzymkowym Egiptu, a współczesna nazwaarabska miejscowości, znajdującej się przy dawnym sanktuarium,Abu Kir, nadal nawiązuje do imienia biskupa Aleksandrii[87]. Cyryl zakończył też kampanię skierowaną przeciwko wspólnotommonastycznym. Mnisi egipscy odgrywali nie tylko dużą rolę społeczną, jako duchowa elita społeczności chrześcijańskiej, a także ekonomiczną – dzięki bogatym majątkom klasztornym. Teofil dążył do podporządkowania sobie klasztorów, natomiast Cyryl zawarł z mnichami porozumienie, które z biegiem czasu przekształciło się w trwały sojusz[88].
Przez 28 lat Cyryl panował nad jedną z najpotężniejszych instytucji ówczesnego świata rzymskiego[61]. Zgodnie zkanonamisoboru nicejskiego, biskup Aleksandrii nie miał nad sobą żadnej władzy kościelnej, analogicznie dobiskupa Rzymu[89]. Uzasadniano ten stan tradycją sięgającąniepamiętnych czasów[90]. Cyryl zarządzał osobiście Kościołami wDolnym Egipcie,Górnym Egipcie,Libii,Cyrenajce,Nubii iEtiopii. W Kościołach tych nie byłometropolitów[91], z wyjątkiem Libii[92]. Każdybiskup podlegał bezpośrednio Aleksandrii. Cyryl nominował, usuwał i wyświęcał biskupów na całym tym rozległym terytorium[91]. Wbrew dotychczasowemu zwyczajowi często wyświęcał osoby, które z przyszłą diecezją nie miały dotąd nic wspólnego, ale cieszyły się jego zaufaniem[93]. Wobec słabości administracji rzymskiej, biskupi podlegli Cyrylowi sprawowali także władze państwową w poszczególnych regionach i miastach[91].
Biskupi oraz zwierzchnicy klasztorów z podległego Cyrylowi obszaru, byli zobowiązani na koniec roku przesyłać szczegółowe raporty ze swojej działalności lub też odwiedzać Aleksandrię osobiście. Na podstawie raportów, Cyryl formułował zalecenia doktrynalne i organizacyjne w formie listu. Zalecenia te znane było jakoListy świąteczne (Heortastikoi logoi), gdyż zawierały ustalone przez biskupa Aleksandrii daty początkuwielkiego postu orazWielkanocy. Cyryl wysyłał takie listy nie tylko do podległych sobie biskupów i klasztorów, ale także do wybranych biskupów z innych prowincjiCesarstwa, między innymiRzymu. Zachowało się do czasów współczesnych trzydzieściListów świątecznych Cyryla[94]. Nieliczne głosy krytyki, jakie podnosiły się w Egipcie podczas rządów Cyryla, zarzucały biskupowi Aleksandrii obsesyjne kontrolowanie mało istotnych spraw, dotyczących różnych, często bardzo odległych regionów kraju[95].
Cyryl dysponował ogromnymi środkami materialnymi. Pochodziły one z kontrybucji zbieranych wśród chrześcijan oraz dochodów z majątków kościelnych[92]. Cesarz Teodozjusz, w ramach porozumienia z Cyrylem[61], przekazywał Kościołowi aleksandryjskiemu duże ilości zboża, z przeznaczeniem na pomoc ubogim. Dysponowanie nimi dawało Cyrylowi środki, za pomocą których stabilizował sytuację w całej prowincji, a także umacniał swój autorytet w społeczeństwie egipskim. W Konstantynopolu krążyły plotki, że kolejne swoje uprawnienia uzyskiwał przekupując urzędników cesarskich i kobiecą część dworu. Jak zwykle przy tego typu oskarżeniach, badacze nie są w stanie ustalić, czy były one prawdziwe[92].
Aleksandria pozostawała miastem nauki i żywym ośrodkiem kulturalnym[61]. Uczniowie i studenci nadawali miastu szczególny charakter[93]. Cyryl przykładał do tej roli swojej stolicy dużą wagę[59]. Pod jego rządami rozwijała się nauka aleksandryjska, działał i pisał między innymineoplatoński filozofHierokles[96].
Cyryl zarządzał Kościołem w Aleksandrii i Egiptem zCaesareum(inne języki), gdzie mieszkał do śmierci. Powstały tam jego najważniejsze dzieła. Był to kompleks umocnionych budynków, górujący naportem w Aleksandrii(inne języki). Cyryl zorganizował w nim pokaźną bibliotekę oraz szkołę katechetyczną. Większość pomieszczeń zajmowały sekretariat i archiwa, zarządzane przezarchidiakona[59].
Problem statusu Egiptu w ramachCesarstwa stał się ponownie przedmiotem polityczno–religijnego konfliktu na przełomie lat 20. i 30. V wieku[97]. Na początku 429 roku do Egiptu przywieziono teksty kilku kazańNestoriusza,biskupa Konstantynopola[98]. Nestoriusz twierdził w nich między innymi, że tytułMatka Boża (Theotokos), używany wobecMarii, matkiJezusa z Nazaretu, nie jestteologicznie poprawny[99]. Kazania te wywołały debatę w klasztorach egipskich, w której część mnichów poparła tezy Nestoriusza[98].
Używanie tytułuTheotokos było charakterystyczną cechąegipskiegochrześcijaństwa przynajmniej od III wieku[41]. Dla Cyryla termin ten był ponadto kluczowym narzędziemteologicznym w zwalczaniu pozostałości kultuIzydy[41]. Izydę czczono jakowielką dziewicę imatkę boga (Horusa)[41]. TytułującMarię świętą Dziewicą iMatką Bożą, Cyryl odwoływał się do wrażliwości egipskich wyznawcówpoliteizmu[41]. Dlatego, aby nie dopuścić do podziałów wśród chrześcijan w Egipcie, Cyryl napisałencyklikę[100] (zwaną współcześnieListem do mnichów)[98], którą rozesłał nie tylko do wspólnotmonastycznych[101], ale także do biskupów, diakonów i księży[100]. Stwierdził w niej, że jeżeli Maria nie jest matką Boga, to Chrystus nie jest Bogiem[102]. Taka doktryna jest sprzeczna z nauczaniem Kościoła, a ci, którzy ją głoszą, popadają wherezję i gwałcą zasady, na których opiera się wspólnota chrześcijańska[103].
Egzemplarzeencykliki zostały przesłane także doKonstantynopola[104]. Duchowni ze stolicy, którzy w roku 429 odwiedziliAleksandrię, przekazali Cyrylowi informacje o reakcji Nestoriusza[104]. Biskup Konstantynopola miał pretensje do biskupa Aleksandrii, że ten wpierw nie skontaktował się z nim i nie przedyskutował problemu[104].
Cyryl zdecydował się przesłać do stolicy latem 429 roku prywatny list, później nazwanyPierwszym listem do Nestoriusza (Andres aidesimoi)[102]. Stwierdził w nim, że konieczne było publiczne potępienie tezy, iżChrystus nie jest Bogiem.Głoszenie takich poglądów – napisał Cyryl –jest skandaliczne. Zapowiedział też walkę na śmierć i życie za wiarę w boskość Chrystusa[105].
Nestoriusz odpowiedział Cyrylowi krótkim listem (Ouden epieikeias). Stwierdził w nim, że biskup Aleksandrii napisał wiele o swoich własnych poglądach teologicznych i pobożności, mało natomiast o miłości braterskiej. Oskarżył Cyryla o wzniecanie kłótni i zapowiedział, że wkrótce się okaże, kto ma rację[105].
Nestoriusz wykorzystał przeciwko Cyrylowi autorytet cesarskiej stolicy[105]. DoKonstantynopola przybywali duchowni, którzy uważali, że spotkała ich krzywda w lokalnych Kościołach. Byli wśród nich greckojęzyczni duchowni z Egiptu oraz zbiegli z Zachodupelagianie[105]. Nestoriusz napisał list do biskupaRzymuCelestyna, w którym poinformował, że przystąpił do formalnej rewizji sprawy pelagian oraz bada skargi aleksandryjczyków[105]. Pod koniec 429 roku Nestoriusz zaprosił Doroteusa zMarcianopolis, aby wygłosił mowę w stołecznej katedrze[105]. Podczas kazania Dorotheus stwierdził:Jeśli ktoś odważy się nazywać Marię Theotokos, niech będzie wyklęty[105].
Na wieść o tych wydarzeniach Cyryl wysłał do Nestoriuszadrugi list (Kataphlyarousi), datowany na luty 430 roku[106]. Duchownych skarżących się w Konstantynopolu nazwał w nim grzesznikami, przeciwko którym ma wystarczające dowody[107]. Następnie przedstawił zwięźle zasady swojej chrystologii, broniąc tytułuTheotokos[107].
Cyryl występując przeciwko rosnącej roli Konstantynopola w polityce państwowo–kościelnej, zdawał sobie sprawę, że nie może liczyć na samodzielne zwycięstwo[108]. Stopniowo zaczął więc budować sojusz z biskupami Zachodu, mnichami w całymCesarstwie oraz kobiecą częścią dworu cesarskiego[109]. Wiosną 430 roku wysyłał listy krytykujące Nestoriusza do wielu ważnych osobistości państwa. Listy do cesarzowychPulcherii iEudoksji oraz księżnychArcadii(inne języki) iMariny, zirytowały cesarzaTeodozjusza[107]. Teodozjusz przesłał do Cyryla list, w którym zarzucił biskupowi Aleksandrii, że usiłuje zburzyć pokój na dworze cesarskim[110]. Napisał też pisma do biskupów w całym państwie, domagając się uzgodnienia stanowisk[111]. Z kolei Cyryl napisał własne listy do najważniejszych biskupów i teologów, na przykład doAkacjusza z Beroe czyJana Kasjana[112].Podobne pismo wysłał do mnichów z Konstantynopola[101].
Wiosną lub wczesnym latem 430 roku Cyryl wysłał doRzymu swojego zaufanego emisariusza,diakona Posidoniusa[106]. Posidonius przywiózł zEgiptu doItalii dokumentację problemu[101]. Był to obszerny tom wypisów z dziełNestoriusza wraz z komentarzami Cyryla[106]. Dla wygodyCelestyna i duchowieństwaZachodu, Cyryl nakazał przetłumaczyć zbiór nałacinę[106]. Posidonius otrzymał dokładne instrukcje, jak korzystać z przywiezionych materiałów – w zależności od sytuacji politycznej, którą zastanie w Rzymie[106].
Po otrzymaniu listu od Cyryla, biskup RzymuCelestyn zwołał synod biskupówItalii, który zebrał się na początku sierpnia 430 roku[101]. Synod uznał poglądy Nestoriusza za heretyckie i postanowił o wszczęciu procedury pozbawieniu go urzędu biskupaKonstantynopola[1]. Celestyn przesłał w związku z tym odpowiedź Cyrylowi, powierzając biskupowi Aleksandrii wykonanie postanowień synodu[1]. Celestyn wysłał też pismo do Nestoriusza, zarzucając biskupowi Konstantynopola głoszenie poglądów niezgodnych z ortodoksją i przypominając mu o jego pasterskich obowiązkach[101]. Kolejny list skierował biskup Rzymu doJana, biskupaAntiochii. Powiadomił w nim o zamiarze wyłączenia z Kościoła biskupa Konstantynopola. Jan napisał w tej sprawie list do Nestosiusza, rozpoczynając korespondencję między tymi dwoma biskupami. Stopniowo uzgodniono w niej sojusz Konstantynopola z Antiochią, skierowany przeciwko Cyrylowi[113].
Na początku listopada 430 roku Cyryl zwołał podległych sobie biskupów doAleksandrii, gdzie przedstawił im projekt uchwały[114], nazwanej późniejTrzecim listem do Nestoriusza (Tou soteros hemon)[97]. Synod zatwierdził tekst i postanowił, że jeśli Nestoriusz nie zgodzi się z zawartymi w dokumencie tezami, po upływie dziesięciu dni Kościoły wEgipcie,Libii,Cyrenajce,Nubii iEtiopii zerwą wspólnotę zKonstantynopolem. Ultimatum, wysłane do Konstantynopola około 10 listopada, zawierało cyrylijską doktrynęchrystologiczną, a jego kwintesencję stanowiło12 anatematyzmatów[114].
Władze w Konstantynopolu obawiały się, że groźba ogłoszenia niezależności Kościoła koptyjskiego jest kolejnym krokiem Cyryla ku pełnej niepodległości Egiptu[97]. Cesarz Teodozjusz zdecydował się rozwiązać problem przed upływem ultimatum, które wystosowali Egipcjanie – wstrzymując formalnie bieg sprawy[97]. W tym celu zwołał zgromadzenie biskupów całego Cesarstwa Rzymskiego doEfezu[115]. Ta nagła i niespodziewana decyzja została ogłoszona w dekrecie datowanym na 19 listopada 430 roku, skierowanym do biskupów państwa[116]. Cyryl otrzymał list od cesarza ze specjalnym, imiennym zaproszeniem na sobór[97][117].
Ultimatum zostało przekazane Nestoriuszowi przez delegację Egipcjan dopiero 30 listopada 430 roku, a więc już po decyzji cesarza[97]. Nestoriusz przesłał kopie dokumentu doJana z Antiochii i kilku innych biskupów wraz z własnym komentarzem[97]. Komentarz ten zawierał 12 kontranatematyzmatów. Oryginalny tekst tego pisma nie zachował się, znane jest ono jedynie z przekładówsyryjskiego iłacińskiego, które nieznacznie różnią się między sobą[116]. W obronie Nestoriusza dwóch biskupów,Andrzej z Samosaty(inne języki) iTeodoret z Cyru, napisało własne listy, rozesłane po całym Cesarstwie, w których ostro zaatakowali Cyryla i Kościół koptyjski[97].
Cyryl przyjął zaproszenie cesarza. W maju 431 roku żegnano goporcie aleksandryjskim(inne języki) niczymfaraona wybierającego się na wyprawę wojenną. Zorganizowano flotę składającą się z kilkuokrętów. Zaokrętowano na nią kilkusetmnichów parabolani, którzy mieli oficjalnie stanowić osobistą ochronę biskupa Aleksandrii[113]. Cyrylowi towarzyszyło 46 biskupówegipskich[118]. Flota szybko przepłynęłaMorze Śródziemne i zjawiła się wEfezie 6 czerwca 431 roku, czyli dzień przed wyznaczoną datą rozpoczęcia obrad[113]. Miasto zostało opanowane przez Egipcjan, którzy hałaśliwie manifestowali swoje poglądy, grożąc przeciwnikom[119]. Cyryl publicznie wygłaszał w świątyniach i na ulicachmowy, w których potępiał działaniabiskupa Konstantynopola i stanowiskocesarza[120].
Niektórzy biskupi jednak, wśród których byłbiskup Antiochii Jan, opóźnili ze względów taktycznych swoje przybycie. Po dwóch tygodniach oczekiwania, 22 czerwca Cyryl rozpoczął pierwszą sesję soborową. Poglądy Nestoriusza zostały potępione już w trakcie tej pierwszej sesji. Spóźnieni Ojcowie przybyli po czterech dniach. Wobec zastanej sytuacji zorganizowali osobną sesję, tzw. kontr-synod, pod przewodnictwem patriarchy Antiochii Jana i złożyli z kolei Cyryla z godności biskupa Aleksandrii, a także popierającego go biskupa Memmona z Efezu. Cesarz zatwierdził decyzje obydwu synodów i skazał na uwięzienie tak Nestoriusza, jak Cyryla. Nestoriusz udał się do klasztoru w Antiochii, Cyryl zaś po dłuższych pertraktacjach został zwolniony z więzienia i pożeglował do Aleksandrii przed zakończeniem Soboru[121].
Po Soborze, z biskupem Janem zAntiochii kontynuował dialog na temat spornych kwestii korespondencyjnie. Przystał, najwyraźniej pod wpływem doświadczeń soborowych, na kompromisowe rozwiązania. Zrezygnował z części niejasnych, budzących wątpliwości co do ortodoksji, stwierdzeń, które zawarł wAnatematyzmach przeciw Nestoriuszowi. Zredagował też wyznanie wiary. Pokój i pojednanie między przywódcami kościołów w Aleksandrii i Antiochii nastąpiło w 433 r. Po tej dacie nie ma już żadnych wiadomości o życiu Cyryla[122].
Cyryl umarł 27 czerwca 444 roku wAleksandrii, gdzie zorganizowano uroczystości pogrzebowe[123].
Na wieść o tym wydarzeniu, jeden z wrogów Cyryla,syryjski biskupTeodoret z Cyru napisał:W końcu po ostatecznej walce odszedł złoczyńca. Widząc, że jego złośliwość narastała z każdym dniem i raniła ciało Kościoła, Namiestnik naszych dusz odciął go jak rak. Jego odejście zachwyca ocalałych, ale może zniechęca zmarłych. Istnieje obawa, że pod wpływem prowokacji jego kompani w zaświatach mogą odesłać go z powrotem do nas. Należy zatem zadbać o to, żeby cech grabarzy położył na jego grobie bardzo duży i ciężki kamień, aby nie mógł tu wrócić. Cieszę się i raduję, widząc wspólnotę Kościoła uwolnioną od takiej zarazy; ale jestem zasmucony i przykro mi, gdy myślę, że ten nieszczęsny człowiek nigdy nie odpoczął od swoich złych uczynków, ale umarł planując większe i gorsze[124].
Cyryl podsumował własne życie w jednym z listów:Kocham pokój. Nie ma niczego, czego bardziej nie cierpię, niż kłótni i sporów. (...) Ale pojawia się pytanie o wiarę i skandal, który dotyczy wszystkich Kościołów Cesarstwa Rzymskiego. (...) Jestem gotów znosić ze spokojem wszelkie pomówienia, wszelkie upokorzenia, wszelkie krzywdy, byleby tylko wiara nie została zagrożona. (...) Kiedy atakowana jest wiara, nie powinniśmy wahać się przed poświęceniem nawet własnego życia. Ale my boimy się głosić prawdę, gdy powoduje to choć drobne niedogodności. To jak później, na zgromadzeniach, możemy intonować pieśni wychwalające świętych męczenników?[125]
Najstarsza znanapieśń liturgiczna poświęcona Cyrylowi, późnostarożytnytroparion, ma formęmodlitwy:Bądź pozdrowiona prześwietna gwiazdo, wojowniku broniący dziewicy Maryi; ty, który wykrzyczałeś do wszystkich hierarchów w Efezie, że ona jest matką Boga. Raduj się błogosławiony Cyrylu, źródle teologii i rzeko wiedzy o Bogu. Nigdy nie ustawaj orędować za nami u Chrystusa[128].
Nie oznacza to, że Cyryl nie korzystał z dzieł autorów, z którymi sięfilozoficznie iteologicznie nie zgadzał[139]. Bywał przez takie podejście krytykowany, gdy – na przykład – przejmował pewne poglądy z dziełApolinarego z Laodycei[139]. Na tego typu zarzuty, Cyryl zwykł odpowiadać:Nie wszystko u heretyków jest heretyckie[139].
Cyryl opisywałczłowieka (anthropos), zaArystotelesem, jako psychofizyczną całość[140].Ciało (soma) idusza (psyche) są aspektami tej całości, nie zaś odrębnymibytami[140]. Oba aspekty człowieczeństwa są ściśle powiązane i oddziałują na siebie – ciało może powodować choroby duszy, a dusza ciała[141]. Człowiek jest unią (henosis) duszy i ciała, która powstaje w chwilipoczęcia[141]. Zanaturę (physis) człowieczeństwa Cyryl uważałśmiertelność iniewolę[142]. Od chwili poczęcia pewne jest, że nowo stworzony człowiek umrze i od tego prawa nie ma wyjątku[142]. Istota śmiertelna, chcąc przeżyć, musi zaspakajać swoje potrzeby – dlatego człowiek nie jestwolny[142]. Jest zmuszony zdobywać niezbędne środki dlaprzetrwania w czasie[142]. Związek śmiertelności i niewoli Cyryl najczęściej określał terminemzepsucie (phthora)[142]. Człowiek był dla Cyryla bytem zepsutym[142]. Zepsucie uznawał biskup Aleksandrii zachorobę, któratrzymaludzkość pod swoją władzą[142].
Pierwotnanatura psychofizycznej całości, jaką jestczłowiek, byłatranscendentna (hyper physin) –nieśmiertelna iwolna[135].Wolną wolę uważał Cyryl za fundament prawdziwego człowieczeństwa[145].Determinizm przyrodniczy i społeczny jest skutkiem zepsucia nie tylko ludzkości, ale całegoempirycznie poznawalnego wszechświata[145]. Dlatego nie jest możliwe przywrócenie natury ludzkiej do stanu pierwotnego siłami człowieka[145]. Zdaniem Cyryla, wszystkie wysiłki zmierzające do naprawy ludzkości są z góry skazane na niepowodzenie[146]. Ratunek jest możliwy tylko w przypadku, gdyAbsolut wkroczy w upadły byt człowieka[146]. Jedynie bowiem Absolut ma moc przywrócenia ludzkości do niezepsutego stanu, w którym każdy człowiek będzie absolutnie wolny i nieśmiertelny[135].
Pogląd ten Cyryl skrótowo wyraził w tezie, która była fundamentem jego doktryny:tylko Bóg może zbawić człowieka[147], ponieważ ludzka natura jest niezdolna do przezwyciężenia śmierci[148].
Z tak skonstruowanejantropologii biskup Aleksandrii wyprowadził własną, oryginalną definicjęczłowieka, która miała odegrać znaczącą rolę w dalszym rozwojufilozofii[132]. Człowiek, zdaniem Cyryla, to jedyny wczasoprzestrzennej rzeczywistościbyt, który ma potencjał dotranscendowania[132]. Potencjał ten może zostać wykorzystany do transfiguracji zepsutej ludzkości do stanu pierwotnego[131]. Dlatego Cyryl uważał, że różne naukowe definicje człowieka oddają tylko jego stan zepsuty, innymi słowy są opisem choroby. Człowiek bowiem jest z istoty (ousia) bytem transcendentnym[149]. Przeznaczeniem człowieka jest przejście ze stanu zepsucia do stanu nieskażonego (aphtharsia)[150].
Ousia oznaczała dla biskupa Aleksandriiistotę,substancję, podłożę istnienia bytu. Cyryl stosował ten termin w znaczeniu arystotelesowskim, czyli dla zdefiniowania tego, co w każdym bycie jestuniwersalne, powszechne. Natomiastphysis (natura) toousia przejawiająca się fizycznie w empirycznym wszechświecie. Ponieważ nie każdaousia manifestuje się fizycznie, toousia iphysis nie były dla biskupa Aleksandriisynonimami. Byt – twierdził – posiada tylko jednąousia, a gdy manifestuje się fizycznie, tylko jednąphysis[153]. Nie mogą się one łączyć lub mieszać z innąousia lubphysis[154].
Przezhypostasis (hipostazę) rozumiał Cyryl samoistne, świadome, niepowtarzalne i rzeczywisteistnienie[153]. Dosłownie znaczyło to pojęcie fundament istnienia bytu[105]. Każdy byt, mimo że ma zawsze tylko jednąousia, może istnieć w jednej lub w wielu hipostazach[155]. Byt istniejący w wielu hipostazach jesthomoousios (współistotny, konsubstancjalny), bowiem wszystkie hipostazy takiego bytu mają tę samąousia[156]. Natomiastprosopon (persona, osoba) to fizyczny sposób, w jaki dana hipostaza przejawia się w empirycznym wszechświecie[153]. Przez terminenergeia (energia, wola) oddawał Cyryl działanie bytu, czyliaktualizowaną w empirycznej rzeczywistościwolę hipostazy[157]. Źródłem energii dla takiego działania nie jest jednak hipostaza, aleousia[158].
Rozróżnienie między istotą a istnieniem stosował Cyryl do wszystkich bytów, takżeAbsolutu. Odrzucał tym samym dominującą w arystotelizmie tezę, zgodnie z którą Absolut jest prostą esencją, w której nie ma rozróżnienia pomiędzy istotą a istnieniem[151]. Ontologicznie Absolut jesthyperousios (transcendentny). Dlatego, według Cyryla, substancja Boga jestontologicznie różna od jego woli[159].
Odmawiając zredukowania Boga do prostej esencji, Cyryl głosił pełną realnośćosobową Absolutu. Bóg jest więc zarówno istotą, istnieniem, jak i hipostazą. Oprócz Absolutu, tylko w człowieku występują razem te trzy składniki egzystencji[160]. O ile jednak na człowieka składają się jedna natura, jedna wola i jedna hipostaza, to w Absolucie występują jedna natura, jedna wola i trzy hipostazy[156].
Najbardziej oryginalnym i nowatorskim elementem ontologii Cyryla było twierdzenie, że istota bytu (ousia,physis) może ulec zmianie. Taką istotową zmianę w bycie określał Cyryl terminemkath’ hypostasin (καθ ̓ ὑπόστασιν). Pojęcie to oznaczało zmianęfundamentalną,istotną. Ten cyrylijski termin miał odegrać dużą rolę w dalszym rozwojufilozofii iteologii[161]. Zmiana istoty bytu nie odbywa się przez połączenie lub zmieszanie z istotą innego bytu, ale przez przejęcie niektórych właściwości innego bytu[162]. Tak rozumiany proces transformacji, Cyryl określał terminemhenosis kath’ hypostasin (ἕνωσις καθ ̓ ὑπόστασιν), czyliunią fundamentalną, hipostatyczną[161].
Skoro istotąAbsolutu jesthyperousia, to – jak pisał Cyryl –nie można jej oddać w słowach i zrozumieć w najpełniejszej możliwej formie[159]. Ponieważludzkiumysł ijęzyk są zepsute[163], można zaledwie stwierdzić fakt (ὄτι), że Absolut istnieje, ale nie można wyjaśnić, w jaki sposób (πῶς) istnieje[164]. Człowiek jest zdolny jedynie poznać wolęBoga, wyrażanąpoprzez jej działania i efekty tych działań[159].Język naukowy i różnesystemy filozoficzne, zwłaszczaneoplatońskie, wiązały się dla Cyryla z nieuprawnioną tendencją do umieszczania ludzkiego rozumowania na temat tego, jaki musi być Absolut, ponad przesłaniemBiblii ikerygmatuKościoła[165].
Cyryl dowodził, że formułowane w ludzkim języku nazwy nie mogą być podstawą do dokładnego zdefiniowania istoty (ousia,physis) żadnego bytu. Definicje przez negacje nie mają natomiast bezpośredniego związku z tym, co definiują. Ludzki język jest w stanie opisać jedynie działania (energie) poszczególnych bytów[157]. Jak to uzasadnił wThesaurusie:Ludzka inteligencja jest bowiem bardzo słaba lub raczej całkowicie bezsilna, a jeśli chodzi o sam język, to jest on niedoskonały i ma już trudności z wyrażeniem tego, co jest w naszym zasięgu[155].
Bez względu na to, jak precyzyjne zastosuje się pojęcia i argumenty, są one nieadekwatne do obiektywnej rzeczywistości. Dlatego Cyryl używał wielumetafor w celu objaśnienia jednegoabstrakcyjnego pojęcia[164]. Jego zdaniem można próbować zdefiniować istotę każdego bytu, opisując różne odrębne cechy tego bytu metaforycznie, za pomocąanalogii:tak jak zapracowana pszczoła buduje słodkie plastry miodu[163]. Według Cyrylaliteracki językfiguratywny najlepiej opisuje rzeczywistość[166]. Z jego pomocą można zbudować syntetyczną definicję zawierającą w sobie różnorodne podejścia, które korygują się nawzajem lub potwierdzają[163]. Tękumulatywną metodę częściowych podejść uważa się za kluczową cechę cyrilijskiejfilozofii,teologii, a zwłaszczaegzegezy[163].
Objaśniał tę tezę kumulatywnie, w oparciu o interpretację różnych tekstówbiblijnych. Najczęściej posługiwał sięegzegeząListu do Efezjan (2, 18): ponieważ Absolut jest jedną substancją i jedną energią w trzech hipostazach, można poznać wolęOjca poprzez działaniaSyna iDucha wobec zepsutej ludzkości[167]. Niejednokrotnie zwracał uwagę na znaczenie pierwszej osoby liczby mnogiej wKsiędze Rodzaju (Uczyńmy człowieka na nasz obraz) (1, 26) oraz na ukazanie się BogaAbrahamowi w postaci trzech mężczyzn (18, 1-3)[168]. W podobny sposób interpretowałKsięgę Wyjścia, w której Bóg oświadczyłMojżeszowi:Ja jestem tym, który jest (ho on) (3, 14). Imiesłów czasu teraźniejszego czasownika „być” (on), objawiony jako własne imię samego Boga, pozwala – zdaniem Cyryla – zastosować rzeczownik pochodny,ousia, do Absolutu[156]. Jednocześnie biskup Aleksandrii powoływał się nanicejskie wyznanie wiary orazkerygmat[169]:Kerygmat Kościoła jest prosty. Zostaliśmy ochrzczeni w Ojcu, w Synu i w Duchu Świętym. Wierzymy, że ta Trójca jest współistotna. Czcimy w tej Trójcy jedynego Boga[167].
Opierając się na siódmym rozdzialeKategorii(inne języki)Arystotelesa, Cyryl dowodził, że Ojciec, Syn i Duch Święty to terminykorelacyjne(inne języki), opisujące wzajemny stosunek hipostaz Trójcy. PojęciaOjciec iSyn są więcanalogiami, za pomocą których w ludzkim języku definiuje sięAbsolut. Analogie te oddają twierdzenie, zgodnie z którym Ojciec jest źródłem (aitia) i zasadą (arche) boskości. Syn i Duch są równie boscy, jednak nie w sposób zewnętrzny (to znaczy nie przez uczestnictwo w czymś poprzedzającym ich), ale wewnętrznie, czyliz istoty (ousia)[170].
Dla Cyryla istnienie całego wszechświata jest wynikiem trynitarnego życia Absolutu:Bóg Ojciec jest z istoty życiem i jako jedyny sprawił, że zajaśniał Syn, który również jest życiem (...). Dlatego Bóg Ojciec ożywia wszystko przez Syna w Duchu Świętym. A wszystko, co istnieje i oddycha na niebie i na ziemi, pochodzi od Boga Ojca przez Syna w Duchu Świętym. Dlatego ani natura aniołów, ani cokolwiek innego, co zostało stworzone, ani nic, co powstało z niebytu, nie posiada życia jako owocu własnej natury. Przeciwnie, życie pochodzi z ousia Trójcy[171].
Doktryna Trójcy, zdaniem Cyryla, odróżnia chrześcijaństwo odjudaizmu. Monoteistyczną teologię i filozofię odrzucającą naukę o trzech hipostazach Boga, zwłaszczaariańską, uważał biskup Aleksandrii nie za naukę chrześcijańską, ale żydowską[172]. Z drugiej strony Cyryl krytykował ontologięKapadocjan, zwłaszczaBazylego z Cezarei, według której Absolut istnieje w poszczególnych osobach[51]. Tezę, że Trójca to nie tylko hipostazy, ale także odrębne osoby, uznawał Cyryl za prowadzącą dotryteizmu[173].
Kodeks Watykański – rękopisBiblii sporządzony najprawdopodobniej w IV wieku wAleksandrii, przechowywany wBibliotece Watykańskiej. Przerys początkuEwangelii Jana, tekstu który był podstawąegzegetycznąchrystologii Cyryla: Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν θεόν πάντα δι᾽ αὐτοῦ ἐγένετο καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ὃ γέγονεν. W tłumaczeniuBiblii Tysiąclecia:Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga. Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało
Chrystologia była więc dla Cyryla nauką o tym, coSyn Boży robi dlazbawienialudzkości[176]. SkoroLogos jesthipostaząAbsolutu, to historiaJezusa jest niczym innym jak opowieścią o jedynymBogu[165]. W tym sensie biskup Aleksandrii uważał, że całateologia zawiera się w chrystologii[165].Ponieważ Syn – pisał Cyryl –pochodzi od (ek) Ojca, to znaczy z istoty Ojca, pojmujemy Go jako wychodzącego z Ojca w sposób niewypowiedziany i trwającego w Ojcu[177].
Według CyrylaLogos istnieje w dwóch formach, postaciach (morphe)[178]. Pierwsza forma jest naga (gymnos), to znaczy bezcielesna, istniejąca pozaczasem iprzestrzenią, zrodzona zBoga Ojca[178]. Druga forma jestwcielona (sesarkomene), to znaczyludzka, istniejąca wczasoprzestrzeni, zrodzona zMarii[178]. Uzasadniając to twierdzenie biskup Aleksandrii posługiwał się najczęściejListem do Filipian (2, 6–11)[178]. W ten sposób Cyryl wyjaśniał zbiórparadoksów dotyczącychChrystusa[179]. Ponieważ Logos istnieje w dwóch formach, jest jednocześnie widzialny i niewidzialny, niepodlegający cierpieniu i podlegający cierpieniu, zmienny i niezmienny itp[180]. Wykorzystywanie tych paradoksów było cechą charakterystycznąretoryki Cyryla[180].
Dla CyrylaJezus z Nazaretu nie jest więcontologicznieczłowiekiem[183], bowiem człowieczeństwo Jezusa nigdy nie istniało samo w sobie (idikos), czyli nie byłobytem lubhipostazą[184]. Ten elementchrystologii Cyryla określa się zazwyczaj jakodoktrynę nie-hipostazy[185], bądź teżdoktrynę osobistego przyjęcia przez Boga ludzkiego życia[131]. Człowieczeństwo Jezusa istniało realnie w jegonaturze, było indywidualne i konkretne, ale zostało inhipostazowane wAbsolucie[185]. Jak to ujął Cyryl:to nie był zwykły człowiek, którego Bóg Ojciec oddał za nas, wyniesionego do rangi pośrednika, cieszącego się chwałą przybranego Syna i czczonego ustawicznie z Nim – ale był to Ten, który przewyższa wszelkie stworzenie, Słowo zrodzone z Jego własnej istoty, tak że można było Go uważać za w pełni wystarczający ekwiwalent za życie wszystkich. Właśnie dlatego, że Jezus jest Bogiem, a nie człowiekiem, to jego narodziny, życie i śmierć w ciele, doprowadziły do odkupienia całego wszechświata (aksiochreos he lytrosis tou kosmou pantos)[183].
Według Cyryla, w momenciewcielenia, czylipoczęcia włonieMarii,Logos przyjął (oikesis)ludzką, zepsutąnaturę (physis), składającą się zciała iduszy[186]. Jednakże Logos powcieleniu pozostaje tym samym Logosem, którym był przed wcieleniem[183]. Zarówno przed, jak i po wcieleniu, jest tą samą hipostazą Absolutu[183]. Jak to ujął Cyryl:w momencie wcielenia stało się to, że istniejąc nadal wiecznie w formie Boga, przybrał nadto formę (morphe) sługi[187]. Syn, który jest współistotny (homousios) Ojcu, jest więc tym samym Synem, który narodził się z Marii[69]. Jedyną różnicą jest fakt, że Bóg, który istnieje poza ciałem (asarkos), stał się także ucieleśniony (ensomatos)[187].
NaturawcielonegoLogosu nie jest więc naturą należącą doczłowieka[188]. Jest to natura Słowa, w którejSyn Boży żyje wczasoprzestrzeni jako człowiek[189]. Logos przyjął ludzkieciało jako instrument (organon), czyniąc je swoim własnym ciałem (idion)[102]. Podczas wcielenia, jak twierdził Cyryl:Nie urodził się najpierw ze świętej Dziewicy zwykły człowiek, w którego by potem wstąpiło Słowo, lecz już w łonie matki Logos zjednoczył się z ciałem i poddał się narodzinom cielesnym, przyjmując jako własne narodziny swego ciała[190].
W momenciewcieleniaLogosprzebóstwił (theosis) swoją własną, zepsutąludzkąnaturę[182]. W ten sposóbBóg rozpoczął przywracanie ludzkiej natury do stanu pierwotnego[182].Czy nie jest rzeczą najbardziej widoczną – pisał Cyryl –że Jednorodzony stał się takim, jak my, to jest całkowitym człowiekiem, po to, aby uwolnić nasze ziemskie ciało od zepsucia, które je dotknęło? To jest powód, dla którego On raczył stać się identyczny z nami przez tajemnicę zjednoczenia i wziął ludzką duszę czyniąc ją przez to zdolną do przezwyciężenia grzechu, zabarwiając ją niejako domieszką własnej nieśmiertelności[186]. Przyjęcie przez Logos ludzkiej natury rozpoczęło dynamiczny proces, który umożliwiłzbawienieludzkości[191].Gdyby Logos nie narodził się, tak jak my, według ciała – twierdził Cyryl –i gdyby nie przeżył takiego samego życia jak my, to nie uwolniłby ludzkiej natury od zepsucia, które odziedziczyliśmy po Adamie, ani nie odwróciłby gnicia naszych ciał[191].
WcielonyLogos – jak podkreślał Cyryl – ma tylko jednąnaturę (mia physis). Jest to deifikowana (przebóstwiona) naturaludzka[182].Byt może mieć bowiem tylko jedną naturę[192]. Tezę tę uzasadniał Cyryl najczęściej w oparciu oEwangelię Jana (1,14):Pismo nie mówi, że Słowo zjednoczyło się z osobą człowieka, lecz że stało się ciałem. Stwierdzenie, że Słowo stało się ciałem, nie znaczy nic innego, jak tylko to, że podobnie jak my miało udział w ciele i krwi, że nasze ciało uczyniło swoim własnym ciałem i jako człowiek narodziło się z niewiasty, lecz nie przestało być Bogiem i nie odrzuciło narodzin z Boga Ojca, lecz przyjmując ciało pozostało, kim było wcześniej[193].
Swojąchrystologię podsumował Cyryl w tezie, zgodnie z którą istnieje tylko jednanatura, i towcielona, boskiegoSłowa (μία φύσις τοῦ θεοῦ λόγου σεσαρκωμένη;mia physis tou theou logou sesarkomene)[187].Jezus Chrystus jestBogiem w każdym aspekcie swojej tożsamości, gdyż jest jednąhipostazą wcielonego Słowa bożego (μία ὑπόστᾰσις τοῦ θεοῦ λόγου σεσαρκωμένη;mia hypostasis tou theou logou sesarkomene)[194]. Dla Cyryla Jezus z Nazaretu jestontologiczną jednością – zistoty (ousia) to hipostazaAbsolutu, natomiast poprzez swoją wcieloną naturę (physis) żyje wczasoprzestrzeni jako kompletny i autentycznyczłowiek[195].
Chrystus jest więc dla Cyryla całkowitą jednością w każdym aspekcie – jest jednym bytem, jedną osobą, jedną istotą, jedną duszą, jednym ciałem, jedną naturą, jedną rzeczywistością. Posiada też jedną, boską tożsamość. Jest jedynym Bogiem w jedynym wcieleniu, który urodził się, cierpiał, umarł i zmartwychwstał[197]. Cyryl uzasadniał tę tezę kumulatywnie, opierając się na wielu fragmentachPisma Świętego:Przecież wszystkie opowieści zawarte w Ewangeliach dotyczą jednej i zawsze tej samej osoby, mianowicie jednego wcielonego Słowa[198]. Jak podkreślił w anatematyzmacie:Jeśli ktoś nie wyznaje, że Logos Boga Ojca został złączony z ciałem substancjalnie i że jeden jest Chrystus we własnym ciele, a mianowicie że ten sam jest jednocześnie Bogiem i człowiekiem – niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych[114]. Albowiem:Chrystus miał w sobie jedną, ludzką, całą naturę (ὅλη ή φύσις). Dzięki temu mógł tę naturę naprawić poprzez przekształcenie jej z powrotem do stanu pierwotnego[199].
Zdaniem biskupa Aleksandrii,Logos w formiewcielonej stał się słaby, bezbronny, podatny na cierpienie i śmiertelny[200]. Stopniowo też wzrastał wciele i wduszy[201].Jezuspostępował w mądrości nie jakoczłowiek, lecz jako wcielonyBóg. To wcielony Logos łaknął w ciele, nie wiedział różnych rzeczy w ciele, czy też cierpiał w ciele[202]. Bóg bowiem pozostaje Bogiem,nawet gdy jest widziany w ciele i bywa zmęczony podróżą[203]. Dla Cyryla ludzkie ograniczenia wcielonego Logosu były,paradoksalnie, manifestacją mocy Boga[204].Właśnie dlatego – pisał Cyryl –Logos stał się przykładem (epitome) dla nas, że istniejąc w formie wcielonej, a nie bezcielesnej, nie przekraczał granic człowieczeństwa. Wydawało się, że sam potrzebował wybawiciela, wznosił modlitwy, płakał, był posłuszny – jednocześnie wszak pozostawał wszechmocnym Synem Bożym[205].
Według Cyryla,Logos cierpiał w ciele, aby uwolnić naturę każdego człowieka od zepsucia – to znaczy uczynić tę naturę absolutnie wolną i nieśmiertelną[206]. Dlatego biskup Aleksandrii uważał, że wcielenie i śmierćChrystusa na krzyżu są wydarzeniami ściśle powiązanymi[200]. Jak pisał:Logos, dzięki wcieleniu, poprzez śmierć zwyciężył śmierć i przywrócił naturę ludzką do stanu transcendentnego. Chociaż jego istota (ousia) jest życiem, stał się martwy. W ten sposób zniszczył w swojej ludzkiej naturze (physis) moc śmierci i mógł tę naturę ukształtować na nowo w swoim wcielonym życiu[200].
Chrystus cierpiał i umarł na krzyżu nie jako człowiek, ale jako wcielony Logos. Zwyciężył śmierć nie jako narzędzie Boga, ale jako Bóg[207]. Nie Bógpoprzez zewnętrzną relację z Bogiem Ojcem, czy też osobaposiadająca natury boską i ludzką, ale jako jedyny Bóg,Stworzyciel nieba i ziemi[208]. Precyzując to twierdzenie, biskup Aleksandrii dowodził, że na krzyżu Absolut cierpiał we własnym ciele. Cierpienia nie doświadczała istota (ousia) Absolutu, ale wcielona natura (physis) jego drugiej hipostazy[209]. Cyryl uważał, że teza ta wyjaśniaparadoks cierpiącego, empirycznie ludzkiego, ale ontologicznie boskiego Słowa[203]. Ujmował tę tezę często w formułach typu:niewrażliwy cierpiał (apathos epathen),Syn cierpiał nie cierpiąc czyLogos prawdziwie cierpiał w ciele, pozostając wszechmocnym Bogiem[210]. Albowiemna krzyżu cierpiało ciało Logosu, a nie ciało kogoś innego[211]. W kontekście ukrzyżowania Cyryl nie obawiał się używać języka, który wydawał się naukowo niespójny, ale byłlogiczny w świetle jegoontologii[212]. Twierdził, że odwieczny, wszechmocny, wszechdoskonały, niezmienny i niepodlegający cierpieniuSyn Boży, który jest równyOjcu pod każdym względem, doświadczył w ciele pełnej rzeczywistości ludzkiego cierpienia i śmierci[213].
Dla Cyryla całaBiblia, wiara chrześcijańska, chrystologia i teologia, oparte były na tym paradoksie[214]. Swoje poglądy Cyryl podsumował w formule teopasyjnej, zgodnie z którąJeden z Trójcy Świętej cierpiał w ciele[215]. Akceptacja tej formuły była dla biskupa Aleksandrii miarą ortodoksji chrześcijańskiej[216]. Podkreślił to w słynnym anatematyzmacie, który przez wieki był przedmiotem polemik wśród teologów:Ten, kto nie wyznaje, że Logos cierpiał w ciele i w ciele został ukrzyżowany oraz że doznał śmierci, stając się pierworodnym z umarłych, a dzięki temu jako Bóg jest życiem i ożywicielem – niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych[114].
SkoroJezus nie jestontologicznieczłowiekiem, gdyż nie posiada ludzkiejhipostazy, toMaria musi byćmatkąwcielonegoLogosu[218]. Wszystkie hipostazyAbsolutu sąwspółistotne (homousios), dlatego dla Cyryla Maria jest w sensie ontologicznym matkąBoga (theotokos)[218].Jak Bóg mógł stać się ciałem – pisał –gdyby nie urodził się z kobiety? Egzystencja cielesna nie mogła zostać zainicjowana w inny sposób. Natura stworzyła prawa, które nami rządzą. A raczej Stwórca przyrody jest autorem tych praw. Bóg działa poprzez to, co jest odpowiednie do natury: nie narusza praw, które sam ustanowił[217].
Cyryl nie uważał, żeMaria została obdarzona nadnaturalnymi cechami[207]. Przypisywał jej nie tylkogrzeszność, ale nawet braki wwierze[219]. W ten sposób interpretował, na przykład, scenę pod krzyżem zEwangelii Jana (19, 25-27)[219]. Znaczenie Marii upatrywał Cyryl w tym, że była ona – jak to ująłmetaforycznie –drabiną, po której sam Bóg zstąpił z nieba[207].
Maria była dla Cyryla kluczowym elementem historii upadku i zbawienia człowieka[220]. Bez jej zgody na poczęcie i urodzenie Jezusa, Logos nie zostałby ucieleśniony i nie przywróciłby natury ludzkiej do stanu pierwotnego[220]. Dlatego tak ważny był dla Cyryla termintheotokos. To jedno słowo zawiera w sobie – jego zdaniem – cały plan zbawienia ludzkości[191]. Kwestionowanie bożego macierzyństwa Marii było dla biskupa Aleksandrii kwestionowaniem faktu odkupienia człowieka i uderzeniem w samo jądro doktryny chrześcijańskiej[221].
Swoje stanowisko podkreślił Cyryl w najważniejszym zanatematyzmatów:Jeśli ktoś nie wyznaje, że Emmanuel jest prawdziwym Bogiem i dlatego święta Dziewica jest Bogarodzicą (zrodziła bowiem cieleśnie Słowo będące z Boga, które stało się ciałem) – niech będzie wyklęty[222].
Zdaniem biskupa AleksandriiDuch Święty jest z istoty boski nie dziękirelacji(inne języki) zSynem, ale pochodzeniu odOjca[170].W ten sam sposób jak Syna – pisał Cyryl –pojmujemy Ducha Świętego. Jest On także od (ek) Ojca. Jest prawdziwie Bogiem, bowiem w żaden sposób nie jest oddzielony od swojej istoty. Raczej wychodzi z Ojca, trwa w Ojcu na wieki i jest dostarczany świętym przez Chrystusa. Albowiem wszystko dzieje się przez Chrystusa w Duchu Świętym[177].
Według Cyryla chociażDuch Święty pochodzi wyłącznie odOjca, to nie jest drugim synem, gdyż istnieje wewnątrz Ojca iSyna (idion), a nie na zewnątrz (ouk exothen). Jest współistotny Ojcu i Synowi, dlategowylewa się z ich obu (ex amfoin) – to znaczy, jak uściślał Cyryl:z Ojca przez Syna[177].
Jako idion Ojca i Syna, Duch Święty po pierwsze umożliwia człowiekowi poznanie Boga, a po drugie życie w Bogu. Nie czyni tego w oderwaniu od pozostałych dwóch hipostaz, ale jego rola wobec wierzących jest – jak to ujął Cyryl –szczególnie intymna. Jako ostatnia w kolejności hipostaza Absolutu, jest inicjatorem powrotu ludzkości do Boga. Podczas chrztu przebudowuje człowieka – jednak nie na swój obraz, ale na obraz Syna. W praktyce życia chrześcijańskiego przebóstwia (theosis) człowieka, umożliwiając mu udział w boskim życiu Chrystusa[177]. Procesu tego nie rozumiał Cyryl w sensie mechanicznym, ale w sensie przemiany duchowej:Syn nie zmienia bezpośrednio najmniejszej rzeczy należącej do stworzonego porządku. Natomiast ci, którzy poddają się działaniu Ducha Świętego, przyjmują w ten sposób naturę Syna, duchowe podobieństwo do Niego; oświetla ich piękno niewysłowionego bóstwa[223].
Sposób egzystencji i działaniaDucha Świętego jest trudny do naukowego opisania[224]. Jednak to właśnie w Duchu – jak podkreślał Cyryl – natura poszczególnych ludzi jest przywracana do stanu pierwotnego[224].
Nauka Cyryla o uświęceniu ciała i obecnościDucha Świętego w duszach jest uważana za twórcze podsumowanie starożytnej teologii deifikacji (teopojezy, przebóstwienia). Zdaniem wielu nowożytnych badaczy,soteriologia biskupa Aleksandrii jest pierwszą w pełni dojrzałą doktryną soteriologiczną w dziejach myśli chrześcijańskiej[225].
Soteriologia Cyryla oparta była na tezie oontologicznej jedności ludzkości[226]. InterpretującKsięgę Rodzaju iEwangelię Jana (17, 22) Cyryl twierdził, że transcendentna ludzkość była, podobnie jak Absolut, jednym bytem w wielu hipostazach. Została bowiem stworzonana podobieństwo Boga. Chociaż w upadłym świecie każdy człowiek jest odrębnym bytem w pojedynczej hipostazie, to istnieje równocześnie jakoobraz wszystkich trzech boskich hipostaz jednocześnie[155]. Dlatego zbawienie ludzkości polega na powrocie do jedności, rozumianej nie tylko moralnie, ale także ontologicznie:Syn z samej swej natury jest jednym z Ojcem; jest w Ojcu, a Ojciec jest w nim. Podobnie my, przyjmując wiarę w niego, jesteśmy zjednoczeni ze sobą fizycznie i duchowo[226].
Cyryl pojmował zbawienie jako proces deifikacji (theopoiesis) duszy i ciała[225]. Logos w formie wcielonej stał się przykładem (epitome) tego, czym jest prawdziwe człowieczeństwo i rozpoczął transfigurację zepsutej ludzkości do stanu pierwotnego, w którym ludzie są nieśmiertelni, wolni i zjednoczeni z Bogiem[131]. Proces ten nie ma charakteru wyłącznie indywidualnego. Dotyczy ludzkości jako całości. Wszyscy, którzy otrzymują Ducha, sązwiązani z Chrystusem jakonowa rasa,nowa ludzkość,nowe ciało[227].
Dlatego źródłem i środkiem zbawienia, czyli deifikacji człowieka, jest wcielony Logos[228]. Jak twierdził Cyryl:Chrystus jest dla nas wzorem (typos) i początkiem (arche) i obrazem (eikon) boskiego sposobu życia, albowiem jasno pokazał, jak i w jaki sposób wypada nam żyć[229]. W swojej wcielonej naturze Chrystus przywrócił człowieczeństwo do stanu pierwotnego – tak w aspekcie cielesnym, jak i duchowym[189].A jak Syn odnowił ludzkość? Zwyciężając śmierć przez śmierć Jego świętego ciała i podniesienie rodzaju ludzkiego do nieskażoności – twierdził Cyryl.Bo Chrystus zmartwychwstał dla nas. To ten, który był Stwórcą naszej natury na początku i który zapieczętował nas Duchem Świętym, Zbawiciel, ponownie udziela nam Ducha poprzez widzialne tchnienie na świętych uczniów, jako pierwociny naszej odnowionej natury. (...) I tak jak człowiek został niegdyś ukształtowany na obraz swego Stwórcy, tak i teraz, poprzez udział w Duchu, przemienia się na podobieństwo swego Stwórcy[228].
Zbawienie ma więc dla Cyryla dwa aspekty – cielesny (somatikos) i duchowy (pneumatikos)[230]. W aspekcie cielesnym człowiek zostaje zbawiony poprzez zjednoczenie z ciałem Logosu[231].Abyśmy mogli zjednoczyć się z Bogiem i ze sobą nawzajem – pisał Cyryl – abyśmy byli połączeni w jedno (chociaż różnimy się indywidualnie w naszych duszach i ciałach), Jednorodzony łączy tych, którzy w Niego wierzą, w jedno ciało – to znaczy własne ciało. W ten sposób stajemy się jednym ciałem z wcielonym Logosem i ze sobą nawzajem[232]. W aspekcie duchowym zbawienie polega na zjednoczeniu duszy z Duchem Świętym[231]. Jak twierdził Cyryl:Otrzymawszy jednego i tego samego Ducha jesteśmy zmieszani w pewien sposób, zarówno ze sobą, jak i z Bogiem. Bo jeśli, chociaż indywidualnie jest nas wielu, Chrystus wylał Ducha swego Ojca, aby mieszkał w nas jako jeden i niepodzielny, to Duch przez swoje działanie wiąże w jedność istnienia dusze, które są odcięte od jedności ze sobą tak daleko, jak ich ciała. (...) Bo tak jak moc ciała Logosu formuje w jedno ciało tych, z którymi się łączy, tak myślę, że w ten sam sposób jeden Duch Boży doprowadza wszystkich do jedności duszy[233]. Opisując ten podwójny tryb, Cyryl dowodził, że dzięki niemu człowiek (rozumiany jako psychofizyczna całość) otrzymuje we wcielonym Logosie pełnelekarstwo na zepsucie[231]. Deifikacja obejmuje więc całą naturę człowieka. Do stanu pierwotnego przywracane są zarówno ciało, jak i dusza[234].
Deifikacja nie oznacza jednak, że zbawiony człowiek przestaje być człowiekiem. Nawet jeśli dla biskupa Aleksandrii zjednoczenie z Bogiem przywraca człowiekowi właściwości transcendentne (hyper physin), czyli nieśmiertelność i wolność, to właściwości te nie są ponadludzkie (hyper anthropos). Według Cyryla, nawet zjednoczeni z Bogiem, ludzie pozostają ludźmi, tyle że przywróconymi do pierwotnego, niezepsutego stanu[208].
Cyryl uważał zaherezję odrzucenieliterackiejinterpretacjiBiblii i zastąpienie jej dosłownym rozumieniem tekstu[237].Duch Święty użył językafiguratywnego, gdyż anijęzyk naukowy, ani codzienna ludzka mowa, nie posiadały odpowiednich struktursemantycznych oraz pojęć, które pozwoliłyby wyrazić wprost obiektywną prawdę[157]. Zadanieegzegety polega na przekształceniu biblijnych przekazów, zawierających zagadki (ainigmata), cienie (skiai) i typy (typoi), w jasne wyjaśnienie tajemnicy upadku i zbawienia człowieka[157].
Według Cyryla, właściwe wyjaśnienie tajemnic ukrytych w enigmach, cieniach i typach wymaga szczególnej staranności, to znaczy oparcia pracy egzegety nakerygmacie Kościoła (zwłaszcza na przekazanych przez Chrystusa formulechrzcielnej imodlitwach)[239] oraz wyznaniu wiary uzgodnionym nasoborze nicejskim[169]. Dlatego Cyryl podkreślał ciągłość narracji, która łączy Biblię, kerygmat i credo z Nicei[169]. Interpretowane łącznie, przekazują one pełną doktrynę o Chrystusie i historii zbawienia człowieka[169]. Cyryl osobiście nadzorował rozsyłanie dokumentów nicejskich, odnalezionych w aleksandryjskich archiwach, do innych Kościołów wCesarstwie Rzymskim[240]. Jak twierdził:żadne wyznanie nie może się równać temu z Nicei[240].
Podstawą techniki interpretacyjnej Pisma Świętego była dla Cyryla zasada, że każdy fragment tekstu należy umieścić wnarracji (prothesis) opowiadającej o upadku ludzkości,wcieleniuLogosu i zbawieniu człowieka[241]. Narracja ta nie była jednak dla Cyryla relacją o wydarzeniach minionych[242]. Jednym ze skutków upadku człowieka jest – zdaniem biskupa Aleksandrii – subiektywna, linearna koncepcjaczasu. Ponieważtranscendentna rzeczywistość nie podlega zmianom, Cyryl pojmował czas obiektywny jako zjawisko koliste, obiegające dzieje empirycznego wszechświata do przodu i do tyłu[243]. Cała historia upadku, wcielenia i zbawienia dzieje się w teraźniejszości poprzezmimesis i powtórzenie. Upadek człowieka, jego odkupienie i zbawienie są wydarzeniami ciągle odtwarzanymi, gdyż przeszłe, obecne i przyszłe wydarzenia odbywają się równocześnie[243].
Cyryl uważał szczegółowe badania historyczno-literackie tekstu tylko za wstęp do właściwejegzegezy.Biblia była dla niego księgą żywą, opowiadającą o teraźniejszości i zawierającą przesłanie skierowane ku współczesnemu człowiekowi[244]. Dlatego wyróżniał w tekście biblijnym dwie warstwy znaczeniowe. Pierwszą warstwę nazywałhistoria[245]. Rozumiał przez nią literalne, czyli historyczne znaczenie tekstu. Druga warstwa, którą określał mianemtheoria, zawiera znaczenie właściwe, odnoszące się do upadku ludzkości, wcielenia Logosu i zbawienia człowieka. Jak to ujął wGlaphyrze:Najpierw, jako wprowadzenie, przedstawiamy opisane wydarzenia, aby wyjaśnić znaczenie dosłowne. Następnie za pomocą typów i prefiguracji zmieniamy narrację i nadajemy jej interpretację, która ma na celu wyjaśnienie tajemnicy Chrystusa, albowiem w rzeczywistości końcem prawa i proroków jest Chrystus[245].
Cyryl pisał wjęzyku greckim, ale część jego prac przetrwała jedynie w tłumaczeniachkoptyjskich,ormiańskich lubsyryjskich[246]. Fragmenty kilku tekstów Cyryla, skądinąd nieznanych, zachowały się w językacharabskim igyyz[247]. Większość dzieł Cyryla nie została wydana. Niewielką część jego prac przetłumaczono na języki nowożytne[36]. Język, jakim posługiwał się Cyryl, jest współcześnie określany jako dialekt aleksandryjski języka greckiego, używany także przez innych pisarzyegipskich V wieku[248]. Charakteryzował się on wpływamijęzyka koptyjskiego idialektu atttyckiego[2]. Kpiny z aleksandryjskiego sposobu posługiwania się greką występują często w dziełach pisarzy V wieku zKonstantynopola, którzy starali się wykazać intelektualną wyższość stolicy nad egipską prowincją[76].
Ponad 70% z wszystkich zachowanych dzieł Cyryla to pracebiblistyczne, główniekomentarze doPisma Świętego[249]. Sam Cyryl uważał się zaegzegetę, a pracefilozoficzne iteologiczne – jak twierdził – pisał jedynie powodowany bieżącymi potrzebami[36]. Dlatego jego dzieła filozoficzne i teologiczne są ściśle powiązane treściowo z egzegetycznymi[99]. Nigdy też nie zmienił swoich poglądów naukowych, ukształtowanych w młodości. Stąd wszystkie jego prace, zarówno te z początku pontyfikatu, jak i te napisane przed śmiercią, tworzą spójną całość. Co prawda po roku 431 szukał sposobów wyrażania poglądów w sposób, które nie zrażałby jego przeciwników, ale nigdy nie miał wątpliwości, co do zasadnościdoktryny, którą sformułował[22].
Metoda naukowa, którą stosował w swojej twórczości Cyryl, opierała się na interpretacji pojęćbiblijnych w ich bezpośrednim otoczeniu tekstowym, a także w kontekście filozoficznym i teologicznym[250]. Prace Cyryla cechuje precyzyjna terminologia,logicznaargumentacja i umiejętność szerokiego omówienia historii problemu[24]. Rozwlekłystyl, jakiego używał Cyryl, służył mu do ścisłego i subtelnego wyrażania złożonej problematyki[2]. Terminologia Cyryla została przejęta przez późniejszychteologów ifilozofówchrześcijańskich różnych wyznań. Uważa się ją za klasyczną iekumeniczną[251].
Cyrilijski model używaniajęzykareligijnego przez wieki wpływał na rozwój chrześcijańskiejliturgii, teologii i biblistyki[252]. Nowożytni badacze uważają, że częśćmodlitw liturgicznych, tradycyjnie przypisywanychBazylemu iJanowi Chryzostomowi, jest autorstwa Cyryla lub też powstało jako parafrazy jego prac. Cyryl był najprawdopodobniej autorem, na przykład,Cherubikonu (Ty bowiem jesteś Tym, który składa ofiarę i jest ofiarowany, który przyjmuje ją i jest przyjmowany)[253]. Duża część chrześcijańskiejpoezji późnej starożytności i wczesnego średniowiecza opiera się na parafrazowaniu tekstów biskupa Aleksandrii. Cyrylijska jest przede wszystkim poezjaRomana Melodosa. JegoAkatyst jest uważany za zbiórpoetycko ułożonych fraz z dzieł z Cyryla[47]. Poezja ta wpłynęła na treść i formę nowożytnejhymnografii wieluwyznań chrześcijańskich[252].
Apologia religii chrześcijańskiej przeciw dziełom bezbożnego Juliana (Adversus libros athei Iuliani). Z napisanych trzydziestu ksiąg zachowało się w całości dziesięć. Odpiera zarzuty które cesarzJulian (331–363 r.) zawarł w piśmiePrzeciw Galilejczykom.
Tablica paschalna (za lata 403–512) przygotowana i przesłana cesarzowi Teodozjuszowi II – zaginiona. Zachował się jedynie w przekładzie ormiańskim list dołączony do niej.
Zachowało się jedynie ok. 20 homilii, wśród nich te wygłoszone podczasSoboru Efeskiego, wśród nichHomilia o Bogurodzicy, sławna w starożytności, ale niepewnego autorstwa[121].
Komentarz do Pierwszego Listu św. Pawła do Koryntian, BibliaOjców V, z języka greckiego, syryjskiego i armeńskiego przełożył, wstępem i objaśnieniami opatrzył Konrad F. Zawadzki. Częstochowa 2022, Edycja św. Pawła.
Komentarz do Ewangelii według św. Łukasza (fragm.), przeł. K. Bielawski, [w:]Modlitwa Pańska. Komentarze greckich Ojców Kościoła IV-V w., redakcja K. Bielawski, Tyniec – Kraków 1995, Wydawnictwo Benedyktynów, s. 197–208.
Ku czci Bogarodzicy, przeł. W. Kania, Tarnów 1982. Głos tradycji t. 2.
Prawdziwy Bóg, prawdziwy człowiek, [w:] Verbraken Patrick – Pierre Dom OSB, Starowieyski Marek Ks.,Ojcowie Kościoła. Panorama patrystyczna, Warszawa 1991, Wyd. Archidiecezji Warszawskiej, s. 166–170.
Wykład prawdziwej wiary, W obronie tytułu Bogarodzica, Homilie Efeskie. W. Kania (tłumaczenie), E. Stanula (wstęp i oprac.), S. Kalinkowski (oprac.). Warszawa: ATK, 1980, s. 270, seria: PSP 18.
↑abB. Altaner, A. Stuiber: Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła. Warszawa: IW PAX, 1990, s. 388–393.ISBN 83-211-1079-7.
↑E. Stanula: Wstęp. W: Św. Cyryl Aleksandryjski: Wykład prawdziwej wiary, W obronie tytułu Bogarodzica, Homilie Efeskie. W. Kania (tłumaczenie), E. Stanula (wstęp i oprac.), S. Kalinkowski (oprac.). Warszawa: ATK, 1980, s. 14, seria: PSP 18.
Stephen J. Davis: Coptic Christology in Practice. Incarnation and Divine Participation in Late Antique and Medieval Egypt. Oxford, New York: Oxford University Press, 2008, seria: Oxford Early Christian Studies.ISBN 978-0-19-925862-8.
Stephen J. Davis: The Early Coptic Papacy: The Egyptian Church and Its Leadership in Late Antiquity. Cairo, New York: The American University in Cairo Press, 2005, seria: The Popes of Egypt.ISBN 978-977-424-830-6.
Dokumenty soborów powszechnych: tekst grecki, łaciński, polski. Arkadiusz Baron,Henryk Pietras (układ i oprac.). T. 1 – Nicea I, Konstantynopol I, Efez, Chalcedon, Konstantynopol II, Konstantynopol III, Nicea II (325-787). Kraków: Wydawnictwo WAM, 2002.ISBN 83-7097-928-9.
Paul L. Gavrilyuk: The Legacy of the Council of Nicaea in the Orthodox Tradition. The Principle of Unchangeability and the Hermeneutic of Continuity. W: The Cambridge Companion to the Council of Nicaea. Young Richard Kim (ed.). Cambridge: Cambridge University Press, 2021, s. 327–346.ISBN 978-1-108-42774-6.OCLC1232472394.
Thomas Graumann: The Council of Ephesus of 431. Documents and Proceedings. Richard Price (tłumaczenie dokumentów). Liverpool: Liverpool University Press, 2022.ISBN 978-1-78962-148-8.OCLC1317686546.
David M. Gwynn: Athanasius of Alexandria: bishop, theologian, ascetic, father. Oxford: Oxford University Press, 2012, seria: Christian theology in context.ISBN 978-0-19-921096-1.OCLC757147104.
Kazimierz Ilski: Sobory w polityce religijnej Teodozjusza II. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1992.ISBN 83-232-0588-4.
Wojciech Kania: Cyryl Aleksandryjski. W: Encyklopedia katolicka. T. 3. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2014, s. 701–707.ISBN 978-83-86668-03-8.
Steven A. McKinion: Words, Imagery, and the Mystery of Christ: A Reconstruction of Cyril of Alexandria’s Christology. Leiden, Boston, Köln: Brill Academic Publishers, 2000.ISBN 90-04-11987-6.
The Oxford Dictionary of the Christian Church. F.L. Cross, Elizabeth A. Livingstone (red.). Oxford, New York: Oxford University Press, 1997.ISBN 978-0-19-211655-0.OCLC38435185.
The Oxford Handbook of Christology. Francesca Aran Murphy, Troy A. Stefano (red.). Oxford: Oxford University Press, 2015.ISBN 978-0-19-964190-1.OCLC900685792.
Norman Russell: Cyril of Alexandria. London, New York: Routledge, 2000, seria: The Early Church Fathers.ISBN 0-415-18250-6.
Jan Śrutwa: Nicejski sobór I. W: Encyklopedia katolicka. T. 13. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2009, s. 989–993.ISBN 978-83-7306-443-0.
Susan Wessel: Cyril of Alexandria and the Nestorian Controversy: The Making of a Saint and of a Heretic. Oxford: Oxford University Press, 2004, seria: Oxford Early Christian Studies.ISBN 978-0199268467.
Robert Louis Wilken: Judaism and the Early Christian Mind. A Study of Cyril of Alexandria’s Exegesis and Theology. New Haven, London: Yale University Press, 1971, seria: Yale Publications in Religion.ISBN 0-300-01383-3.
.jpg)
.jpg)
