50°43′N 23°16′E/50,720556 23,258611| cyrkuł | |
| 1782–1809 | |
 Cyrkuł zamojski (1783) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Kraj związkowy | |
| Siedziba | |
Położenie na mapie Austro-Węgier  | |
| 50°43′N 23°16′E/50,720556 23,258611 | |
Cyrkuł zamojski (niem. Zamoscer Kreis) –jednostka administracyjnaCesarstwa Austrii wKrólestwie Galicji i Lodomerii w latach 1782–1809, w okresiezaboru austriackiego.
Jego powierzchnia liczyła ponad 5000 km², co stanowiło ponad 6% ziem zabranych przez Austrię wI rozbiorze Polski. Obszar ten objął w przybliżeniu tzw.Zamojszczyznę (obszar podobny do powierzchniwojewództwa zamojskiego z lat 1975–1998). Obecnie stanowi on głównie południowo-wschodnią częśćwojewództwa lubelskiego.
Cyrkuł zamojski z siedzibą wZamościu utworzono w 1782 roku naziemiach polskich zagarniętych przez Austrię podczasI rozbioru w ramach reformy administracyjnej wGalicji.
Już 2 września 1780 kancelaria nadworna wydała dekret, w którym poinformowała gubernatora o nowych decyzjach w sprawie organizacji administracyjnej. CesarzowaMaria Teresa Habsburg już od dłuższego czasu planowała wprowadzenie reform mających na celu dostosowanie ustroju Galicji do zasad obowiązujących w niemieckich krajach dziedzicznych. Właśnie zapadła kluczowa decyzja o przekształceniu dotychczasowych dystryktów w cyrkuły. W związku z tym polecono rozpoczęcie prac nad opracowaniem planu reorganizacji. Jednocześnie określono główne wytyczne, które miały stanowić podstawę przy tworzeniu tego planu. Szczególny nacisk położono na to, aby siedziby władz cyrkułów były zlokalizowane możliwie najbliżej środka cyrkułu. Choć zalecano, aby obszary poszczególnych cyrkułów były w miarę równe pod względem powierzchni, nie należało traktować tej zasady zbyt rygorystycznie – w przypadku istnienia ważnych powodów możliwe były odstępstwa od równomiernego podziału. Zwrócono również uwagę, że nie powinno się bez wyraźnej potrzeby zmieniać lokalizacji siedzib władz, ponieważ wiązałoby się to z licznymi trudnościami – między innymi z koniecznością przeniesienia archiwów, które przez osiem lat znacznie się rozrosły. Na zakończenie podkreślono wagę odpowiedniego doboru kadry kierowniczej do obsadzenia nowych stanowisk[1][1].
Zgodnie z przyjętymi wytycznymi opracowano memoriał z 1 grudnia 1780, w którym przedstawiono projekt nowego podziału administracyjnego Galicji na 18 mniejszych cyrkułów na bazie dotychczasowych osiemnastu dystryktów. Jednym z nich był cyrkuł zamojski, który powstał w oparciu o dotychczasowydystrykt Zamość (1775–1782), należący do zniesionegocyrkułu bełskiego (1773–1782)[2][3].
Rok 1783 przyniósł znaczne zmiany. W patencie z 25 listopada 1783 zaznaczono, że praktyka urzędowania i walory geograficzne skłoniły rząd do zmian niektórych siedzib urzędów cyrkularnych, a co za tym idzie – granic cyrkułów[1]. W tym zakresie postanowiono znieść sąsiednicyrkuł tomaszowski, który okazał się zbyt mały – szczególnie po zwróceniu Polsce w 1777 roku znacznych terenów w rejonieBiłgoraja (miastaBiłgoraj,Frampol,Goraj,Janów,Modliborzyce iZaklików z okolicami)[4]. Część północną zniesionego cyrkułu tomaszowskiego (zJarczowem,Józefowem,Krzeszowem,Łaszczówką,Tarnogrodem iTomaszowem) włączono do cyrkułu zamojskiego[5][6].
Zgodnie z postanowieniami podpisanego 14 października 1809pokoju w Schönbrunnie, cyrkuł zamojski wraz z całąNową Galicją[7] zostały włączone doKsięstwa Warszawskiego, a następnie w 1815 doImperium Rosyjskiego jako częśćKrólestwa Kongresowego. Obszar wszedł w składdepartamentu lubelskiego i został podzielony na powiaty hrubieszowski,tarnogrodzki, tomaszowski i zamojski.
Wydana po raz pierwszy w roku 1786 „Geografia (...) Galicyi i Lodomeryi” autorstwa hrabiegoEwarysta Andrzeja Kuropatnickiego podawała, iż cyrkuł zamojski obfituje ten cyrkuł w...pola żyzne i urodzajne, osobliwie: żyta, pszenice, konopie, w różne ryby,sumy,węgorze,leszcze; także stawy ma wielkie; w lasy na budowleszkut,dubasów,komięg, tu palą potaże, biją klepki ibale, robiąbelki;huty szklane; zwierza dosyć różnego i barci na lasach – zkąd wielemiodu. Droga idzie murowana odeLwowa traktem kuWarszawie naJanów,Rawę,Tomaszów,Zamość ku granicy podTarnogórą polską[8]. W sieci państwowych dróg bitych, Zamość skomunikowany był z resztą Galicji jedynie ze Lwowem (położonym ok. 130 km na południowy wschód)[9].
Na mocy dekretu Józefa II z pierwszego grudnia 1785 urząd cyrkularny i podległe mu samorządy urzędowały tylko w języku niemieckim. Władze cyrkularne w dobie absolutyzmu oświeceniowego miały bardzo szeroki zakres uprawnień dotykający wiele dziedzin codziennego życia.
W ramach wielkiejklasyfikacji osad miejskich na obszarze Galicji w latach 1784–1785, na obszarze cyrkułu zamojskiego rozgraniczono następujące 17miast (zarządzanych przez magistrat z burmistrzem) imiasteczek (zarządzanych przezasesora lubsyndyka):
Po włączeniu cyrkułu zamojskiego doKsięstwa Warszawskiego w 1809 roku, wszystkie miasteczka zostałyz powrotem przekształcone w miasta, ponieważkoncepcja miasteczka na tym obszarze nie występowała[10].
W ramach tzw.kolonizacji józefińskiej w cyrkule zamojskim powstało kilka kolonii niemieckich, np.Różaniec czyKorchów[11][12].
