49°31′N 23°12′E/49,515806 23,205194| cyrkuł | |
| 1773–1782, 1782–1850, 1854–1865 | |
 Cyrkuł samborski (1777) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Kraj związkowy | |
| Siedziba | |
| Powierzchnia | 5 817,14 km2(101,12 mil2)[1] |
| Populacja (1832) • liczba ludności |
|
| • gęstość | 48,82 os./km2 |
Położenie na mapie Austro-Węgier  | |
| 49°31′N 23°12′E/49,515806 23,205194 | |
Cyrkuł samborski (niem. Samborer Kreis) –jednostka administracyjnaCesarstwa Austrii wKrólestwie Galicji i Lodomerii. Funkcjonował w dwóch odsłonach: dużej – w latach 1773–1782 i mniejszej – w latach 1782–1850 oraz 1854–1865.
Cyrkuł samborski z siedzibą wSamborze utworzono w 1773 roku na ziemiach polskich zagarniętych przez Austrię podczasI rozbioru. Inicjalnie został on podzielony na dziesięć dystryktów (powiatów)[2][3]:
Podział ten nie przetrwał długo – już na konferencji Kancelarii Nadwornej z 14 marca 1774 stwierdzono, że tak duża liczba dystryktów może być uzasadniona jedynie w sytuacji, gdyby przed ich naczelnikami stały liczne i istotne zadania. W związku z tym ustalono ogólną zasadę, że w odpowiednim czasie konieczna będzie znaczna redukcja ich liczby. Zgodnie z tym stanowiskiem, 21 czerwca 1774 gubernator przedstawił swoje wnioski dotyczące reorganizacji. W odpowiedzi otrzymał dekret z 3 sierpnia 1774 roku, w którym poinformowano, że cesarzowaMaria Teresa Habsburg wyraziła zasadniczą zgodę na proponowane zmiany – pod warunkiem, że ich wdrożenie nie opóźni prac nad wprowadzeniem systemu podatkowego oraz regulacji urbarialnej. W kolejnym memoriale z 11 października 1774 gubernator przedstawił szczegółowy plan reorganizacji, który został zatwierdzony rezolucją Kancelarii Nadwornej z 14 marca 1775. W efekcie tych działań liczba dystryktów w cyrkule samborskim została zredukowana do czterech[6][7]:
Cyrkuł samborski (dystrykt Lisko) posiadałeksklawę na tereniecyrkułu pilzneńskiego (na obszarzedystryktu Krosno), którą stanowiło miastoJaśliska z okolicą[7].
2 września 1780 kancelaria nadworna wydała dekret, w którym poinformowała gubernatora o nowych decyzjach w sprawie organizacji administracyjnej. Cesarzowa Maria Teresa Habsburg już od dłuższego czasu planowała wprowadzenie reform mających na celu dostosowanie ustroju Galicji do zasad obowiązujących w niemieckich krajach dziedzicznych. Właśnie zapadła kluczowa decyzja o przekształceniu dotychczasowych dystryktów w cyrkuły. W związku z tym polecono rozpoczęcie prac nad opracowaniem planu reorganizacji. Jednocześnie określono główne wytyczne, które miały stanowić podstawę przy tworzeniu tego planu. Szczególny nacisk położono na to, aby siedziby władz cyrkułów znajdowały się możliwie jak najbliżej ich centrum. Choć zalecano, aby obszary poszczególnych cyrkułów były w miarę równe pod względem powierzchni, nie należało traktować tej zasady zbyt rygorystycznie – w przypadku istnienia ważnych powodów możliwe były odstępstwa od równomiernego podziału. Zwrócono również uwagę, że nie powinno się bez wyraźnej potrzeby zmieniać lokalizacji siedzib władz, ponieważ wiązałoby się to z licznymi trudnościami – między innymi z koniecznością przeniesienia archiwów, które przez osiem lat znacznie się rozrosły. Na zakończenie podkreślono wagę odpowiedniego doboru kadry kierowniczej do obsadzenia nowych stanowisk[3].
Zgodnie z przyjętymi wytycznymi opracowano memoriał z 1 grudnia 1780, w którym przedstawiono projekt nowego podziału administracyjnego Galicji na 18 mniejszych cyrkułów na bazie dotychczasowych osiemnastu dystryktów[8][9][3][10]. W obrębie dotychczasowego cyrkułu bełskiego dotyczyły to następujących zmian:
Plan ten został zatwierdzony i wszedł w życie w 1782 roku, co jednocześnie oznaczałozniesienie starego, wielkiego cyrkułu samborskiego i utworzenie nowego, mniejszego cyrkułu samborskiego[3].
Nowy cyrkuł samborski nie przetrwał długo, bo już kolejny rok przyniósł nowe zmiany. W 1783 roku, w związku z korektą granic, do cyrkułu samborskiego zcyrkułu lwowskiego przyłączono południowe połacie z rejonamiRudek iKomarna, oraz fragmentcyrkułu liskiego (Wołcze). Natomiast z cyrkułu samborskiego – na korzyść nowegocyrkułu dolińskiego – wyłączono jego wschodnie pasmo z m.in.Stryjem iSkolem. Mniejsze skrawki cyrkułu samborskiego włączono do cyrkułów:liskiego (Dobromil orazBoberka) iprzemyskiego (Krukienice)[11].Ewaryst Andrzej, hrabia Kuropatnicki w wydanej po raz pierwszy w 1786 r. „Geografii (...) Galicyi i Lodomeryi” pisał, żeObfituje ten cyrkuł: W sól warzoną, wołów mnóstwo, które pomiędzy góry na żyznych się dolinach pasą, w góry mineralne, w lasy obfite do warzenia soli, w tiutuny, w urodzajne grunta ku Lwowu, w ryby z wielkich stawów, w zwierza, w pstrągi. Droga idzie od Sambora do Lwowa i od Węgier na Wyrawę[12].
Powydarzeniach rewolucyjnych w latach 1848–1849, które wstrząsnęły Cesarstwem Austriackim, w 1850 roku przeprowadzono istotną reformę administracyjną mającą na celu usprawnienie zarządzania na obszarze Galicji i Lodomerii. W jej ramachcyrkuł czerniowiecki, dotychczas będący częścią Galicji, został wyodrębniony jakoosobny kraj koronny. Pozostałe 19 cyrkułów zostało zniesionych i zastąpionych przez trzy okręgi rządowe:Kraków,Lwów iStanisławów, które podzielono na 63powiaty (niem.Bezirkshauptmannschaften). Powiaty z kolei były tworzone na podstawie nowych okręgów sądowych, od dwóch do czterech na powiat[13]. Oznaczało to zarazem zniesienie cyrkułu samborskiego, którego obszar podzielono między czteryBezirkshauptmannschaften w składzieokręgu rządowego Lwów[13]:
Cyrkuł samborski reaktywowano na mocy rozporządzenia z 24 kwietnia 1854, który przywrócił podział nacyrkuły w granicach sprzed reformy 1849, a które ugrupowano w dwa obszary administracyjne (niem.Verwaltungsgebiete) – Kraków i Lwów. Cyrkuł samborski wszedł w składobszaru lwowskiego[15].
Równocześnie, w ramach reformy uwłaszczeniowej z okresuWiosny Ludów (1848–1849), która likwidowała jurysdykcję właściciela ziemskiego nad poddanymi,dominium galicyjskie – jako podstawowa jednostka administracyjna i filarsystemu feudalnego straciło rację bytu. Konieczne stało się zatem wprowadzenie nowego systemu administracyjnego, którego zręby powstały w latach 1851–1855. Utworzono wtedy 179 małychpowiatów (niem.Bezirke) i ponad 6000gmin (niem.Gemeinde)[16]. Cyrkuł samborski podzielono na jedenaście małychBezirków, podzielonych na 351 gmin[17]:
| Bezirk | Powierzchnia | Ludność | Liczba gmin | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Mil² | Km² | Ogółem | Os./km² | ||
| Borynia | 11,4 | 656,14 | 19.669 | 29,98 | 33 |
| Drohobycz | 12,1 | 696,16 | 46.721 | 67,14 | 39 |
| Komarno | 5,9 | 339,54 | 27.923 | 82,28 | 38 |
| Łąka | 5,5 | 316,53 | 18.030 | 56,93 | 22 |
| Medenice | 6,7 | 385,59 | 24.390 | 63,28 | 22 |
| Podbuż | 13,0 | 748,15 | 24.891 | 33,26 | 33 |
| Rudki | 5,6 | 322,28 | 22.112 | 68,59 | 36 |
| Sambor | 7,6 | 437,38 | 41.291 | 94,36 | 38 |
| Starasól | 5,2 | 299,26 | 23.589 | 78,83 | 31 |
| Staremiasto | 7,9 | 454,35 | 24.909 | 54,85 | 33 |
| Turka | 8,3 | 477,57 | 25.629 | 53,67 | 26 |
| RAZEM | 88,2 | 5432,95 | 293.254 | 53,98 | 351 |
| ŚREDNIA | 8,02 | 493,90 | 26.659 | 59,95 | 31,91 |
Cyrkuł samborski przetrwał do 1865 roku. Po nadaniu Galicji autonomii oraz powołaniusamorządu gminnego ipowiatowego w 1865 zlikwidowanocyrkuły (Kreise), a dotychczasowe małe powiaty (Bezirke) w liczbie 179, zostały w ramachkolejnej reformy administracyjnej (23 stycznia 1867) zastąpiono przez 74 większych powiatów[16][18].
