Cylicja (arab. قيليقياKilikija lub niegdyśالثغور الشامية trb.As-Sghur asz-Szmija trl.āṯ-ṯḡūr āš-šāmīť,fr. Cilicie,gr. Κιλικία,Kilikia,łac. Cilicia,orm. Կիլիկիա,Kilikiatur. Kilikya (Çukurova)) – kraina historyczna na pograniczuAzji Mniejszej iSyropalestyny. W centralnym punkcie równinna i żyzna, jednak otoczona zewsząd górami. Obecnie w całości leży na terytoriumTurcji (prowincje:Mersin,Adana,Osmaniye). W czasachrzymskich Cylicja dzieliła się na dwie części:Cilicia Trachea iCilicia Pedias.Cilicia Trachea (asyryjskieKhillaku, od którego pochodzi nazwa Cylicji) była surowym rejonem górskim uformowanym przez góryTaurus. Od południa graniczy zMorzem Śródziemnym (które odziela ją odCypru), od zachodu – zgórami Taurus, od wschodu zaś – zgórami Amanus (oddzielającymi ją od właściwejSyrii).
PrzeztauryjskieWrota Cylicyjskie iamańskieWrota Syryjskie przechodził główny szlak pomiędzyAzją Mniejszą i położonymi dalej krainami wEuropie, aSyrią i położonymi dalej krainamiAzji, co sprawiało, że Cylicja była krajem o dużym znaczeniu strategicznym. Tędy na wschód szliAleksander Macedoński iLucjusz Domicjusz Aurelian, a później wodzowiepierwszej wyprawy krzyżowej iSelim I Groźny, zaś wodzowie wyprawAbbasydów iIbrahim Pasza szli tędy na zachód[potrzebny przypis].
Skaliste przylądki tworzyły naturalneporty, w których często znajdowali schronieniepiraci. W starożytności pokryta gęstym lasem, który dostarczał budulca dla stoczni.Cilicia Pedias leżała we wschodniej części Cylicji i prócz terenów górskich kształtowały ją nadmorskie równiny. Przez Cylicję biegł perski szlak królewski, który łączyłAnatolię zSyrią i wybrzeżem cylicyjskim.
W II tysiącleciu p.n.e. znajdowało się w tym regionie królestwoKizzuwatny. Później dzieliło losy regionu. Kolejno pod panowaniemHetytów,Asyrii,Persji imonarchii Seleucydów, przejściowoArmenii, wreszcieRzymu i jego kontynuacji, czyliBizancjum. Stolicą starożytnej Cylicji byłTars, a ważniejszymi miastami:Korakesion,Hamaria,Seleucja. Cylicja była słynna z hodowli kóz (z ich sierści wyrabianotuniki cylicyjskie), a także z uprawywinorośli, oliwek oraz zboża. Mieszkańcy Cylicji zajmowali się też handlem morskim, a zwłaszcza, przed czynamiPompejusza, piractwem. W okresie rzymsko-bizantyńskim Cylicja zasłynęła m.in. ważnymi postaciami w historiichrześcijaństwa,Pawłem z Tarsu iTeodorem z Mopsuestii.
Z Cylicji pochodził teżTeodor z Tarsu. Pod względem kościelnym Cylicja przynależała dopatriarchatu Antiochii, lecz te jej, położone na górzystym zachodzie, części, które nie zostały zajęte przezpodbojekalifatu, zostały włączone dopatriarchatu Konstantynopola. Chrześcijanie Cylicji podzielili się w V i VI w. na dominujących na zachodzieprawosławnych, którzy uznawali postanowieniasoboru w Chalcedonie, oraz na (występujących głównie na wschodzie)monofizyckichjakobitów.
Arabowie zdobyli Cylicję jeszcze w VII wieku, lecz przez długi czas ich władza nad nią była chwiejna, toczyły się na jej terenie walki, a ludność w dużej mierze opuściła tak ten region, jak i cały pas pogranicza. W okresie panowaniaAbbasydów, Cylicja zaczęła być częścią pasa fortec, mających stanowić bazę do częstych (1–3 razy w roku, na ogół 2) najazdów na Bizancjum, a także chronić przed bizantyńskimi kontratakami. Ten ufortyfikowany region graniczny dzielił się na część zewnętrzną, w której skład wchodziła Cylicja, zwaną الثغور, trl.Aṯ-Ṯuḡūr, trb.As-Sughur oraz na część wewnętrzną zwaną العواصم, trl.Al-ʿAwāṣim, trb.Al-Awasim (z głównymi ośrodkami wAntiochii iAleppo). SameAṯ-Ṯuḡūr dzieliły się nasyryjskie idżezirskie, których stolicami były, odpowiednio,Tars i Melitena, czyli dzisiejszaMalatya. Nazwa pierwszego regionu oznaczała dosłownie „kły” lub „odstępy między zębami”, a w przenośni każdą twierdzę położoną nad lądową lub morską granicą z niewiernymi. Druga zaś nazwa oznaczała „(miasta) chroniące”. Do Tarsu przyjeżdżali tłumnie chętni do walki z Bizancjum z każdej strony świataislamu, a dalekie miasta utrzymywały w nimribaty dla swych własnych ochotników. Ważnymi miastami Cylicji w tym okresie byłyMopsuestia (المصيصة, trl.Al-Maṣṣīṣa, trb.Al-Massisa),Adana (أذنة lub أدنة, trl.Aḏana lubAdana, trb.Azana lubAdana; dziś ar. أضنة, trl.Aḍana, trb.Adana),Anazarbus (عين زربة, trl.ʿAyn Zarba, trb.Ajn Zarba) i inne.
Pozbawiony w wyniku rozkładu państwaAbbasydów w X w. efektywnej pomocy zewnętrznej emiratTarsu, mimo usiłowańHamdanidySajf ad-Dauli, padł ofiarą Bizancjum. W 965 r. stolica emiratu poddała się cesarzowiNiceforowi II Fokasowi. Głód, zarazy i zniszczenie towarzyszące podbojowi Cylicji spowodowały odpływ dotychczasowej ludności, którą zastąpili w dużej mierzeOrmianie, dzięki czemu, kiedy, poBitwie pod Manzikertem upadło panowanie Bizancjum w regionie, w górskiej części Cylicji powstał szereg państewek ormiańskich, w tym państewkaHetumidów iRubenidów. O ile część miast na nizinie Cylicji znalazła się pod panowaniemtureckim, następniekrzyżowców, a, w późniejszym okresie, przejściowo Bizancjum, z czasem Cylicja została zjednoczona wKrólestwo Małej Armenii (królestwo od 1198 r.) ze stolicą wSis (obecnie Kozan), gdzie znajdował się (zachowany do dziś) zamek królewski oraz (zniszczona poLudobójstwie Ormian) siedzibaormiańskiego katolikosa. Innym ważnym miastem Cylicji był w tym okresie portAjas (dzisiejszy Yumurtalık). Państwo ormiańskie w Cylicji sprzymierzyło się zkrzyżowcami, czego efektem byłauznanie przez kościół ormiański w Cylicji zwierzchnictwa papieża, jak i późniejsze przejęcie władzy przez pochodzących zFrancji, a rządzącychKrólestwem Cypru potomkówkróla JerozolimyGwidona de Lusignan. W późniejszym okresie, Królestwo Małej Armenii sprzymierzyło się z wojującymi z muzułmanamiMongołami, jednak, wobec ich islamizacji i osłabnięcia oraz upadku ostatnich punktów oporu krzyżowców na przełomie XIII i XIV w. (Antiochia w 1268 r.;Trypolis w 1289 r.;Akka w 1291 r., zaśArados w 1302 r.), Cylicja stała się osamotniona i narażona na ciągłe atakisułtanatu mameluków. Królowie rezydowali w Cylicji do upadku królestwa i ucieczki doFrancji w 1375 r., a ostatnie punkty oporuOrmian padły w wieku następnym.
Na terenie Cylicji powstałturecki emiratRamazan, który podlegałmamelukom i oddzielał ich od rosnącej potęgiImperium Osmańskiego. Pobitwie pod Mardż Dabik w 1516 r. Cylicja dynastii Ramazanidów podlegała Imperium Osmańskiemu i została przez nie następnie wchłonięta.
Ibrahim Pasza, syn zbuntowanego namiestnikaEgiptuMuhammada Alego, zajął Cylicję w 1831 r. Przynależność regionu do praktycznie niezależnego Egiptu została potwierdzona w traktacie wKütahyi z 1833 r., przy czym płacił on z niej iSyrii trybutsułtanowi. Dążące do odzyskania utraconych terenówImperium Osmańskie zaatakowało państwoMuhammada Alego, lecz, przegrawszybitwę pod Nizip, zmuszone zostało do szukania poparcia państwEuropy, które, zgromadzone nakonferencji wLondynie (1840), przekonane m.in.sułtańskim edyktem z ogrodu różanego, zapowiadającymreformy w Turcji, zgodziły się interweniować na rzecz zagrożonego Imperium Osmańskiego i zmusiły ostatecznieMuhammada Alego do wycofania się z Cylicji i wszystkich innych zdobyczy, poza samym Egiptem iSudanem.
W XIX i na początku XX w., w wyniku osłabnięcia Imperium Osmańskiego, podbojówRosji i emancypacji podlegających Turkom narodów chrześcijańskich naBałkanach z jednej, arzezi dokonywanych przez Turków z drugiej strony (w Cylicji odznaczyła sięmasakra w Adanie z 1909 r.), rozbudziły się wśród tureckichOrmian nadzieje na uzyskanie autonomii lub niepodległości, co zamierzali uzyskać z pomocąImperium Rosyjskiego lub innych państwEuropy. Zakończyło się to w okresiepierwszej wojny światowej, za rządówmłodoturków, rozpoczętą w 1915 r.eksterminacją Ormian, także w Cylicji, gdzie nadal ich wielu mieszkało. Pewne nadzieje na odtworzenie w Cylicji państewka ormiańskiego wiązano z postanowień stanowiącego w tym zakresie realizacjęumowy Sykes-Picottraktatu w Sèvres, który zakładał przekazanie Cylicji przychylnej OrmianomFrancji. Niemniej, opór wojsktureckich powstrzymał Francuzów przed zajęciem Cylicji i przesądził o tym, że, zgodnie ztraktatem w Lozannie, pozostała ona przy Turcji, przy czym pretensje do Cylicji zgłaszają nacjonaliścinacjonaliści arabscy i zwolennicy jednościWielkiej Syrii, w tymSyryjska Partia Socjal-Nacjonalistyczna.
Dzisiaj region (głównie nizinnej) Cylicji nazywa się po turecku Çukurova. Głównym miastem regionu jest dziśAdana, będąca jednym z największych miast Turcji. Innymi ważnymi miastami sąMersin iTarsus,Ceyhan, a także stare miastoSeleucja (Silifke). Ormianie zostali po 1915 r. siłą usunięci z regionu, a znaczną część śladów po nich zatarto. Region jest tureckojęzyczny, przy istnieniu mniejszościarabskiej na wybrzeżu i pewnej obecnościKurdów i innych. Region słynie z upraw rolniczych, a atrakcyjne dawne zamki Ormian i krzyżowców, a także królów ormiańskich wKozanie (niegdyś Sis),Kızkalesi (niegdyś Korykos),Yılankale,Toprakkale,Anavarza w Aǧaçli (niegdyśAnazarbus), jak i meczety Adany, świadczą o historii regionu.
Siedziby kontynuujących tradycje cylicyjskie przywódców duchowychOrmian znajdują się wLibanie:Antiljas (monofizytyckiormiańskikatolikos Cylicji i muzeum przechowujące pamiątki zSis) orazBejrucie iBzommar (siedzibakatolikosa –patriarchykościoła ormiańsko-katolickiego).
.svg)
